Ten artykuł dotyczy miasta. Zobacz też:rzekę.
Nie mylić z:Niedzica.| miasto wgminie miejsko-wiejskiej | |||
 Nidzica, Stare Miasto | |||
| |||
| Państwo | |||
|---|---|---|---|
| Województwo | |||
| Powiat | |||
| Gmina | |||
| Prawa miejskie | 1381 | ||
| Burmistrz | Jacek Kosmala | ||
| Powierzchnia | 6,86[1] km² | ||
| Wysokość | 188 m n.p.m. | ||
| Populacja (01.01.2024) • liczba ludności • gęstość |
| ||
| Strefa numeracyjna | 89 | ||
| Kod pocztowy | 13-100 | ||
| Tablice rejestracyjne | NNI | ||
Położenie na mapie gminy Nidzica  | |||
Położenie na mapie Polski  | |||
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego  | |||
Położenie na mapie powiatu nidzickiego  | |||
 53°21′42″N 20°25′34″E/53,361667 20,426111[2] | |||
| TERC (TERYT) | 2811044 | ||
| SIMC | 0964904 | ||
Urząd miejski pl. Wolności 113-100 Nidzica | |||
| |||
| |||
| Strona internetowa | |||
Nidzica (dawniejNibork,niem. Neidenburg ⓘ) –miasto wwoj. warmińsko-mazurskim, siedzibapowiatu nidzickiego igminymiejsko-wiejskiejNidzica, położone nad rzekąNidą[3].
Według danych GUS z 1 stycznia 2024 r. miasto liczyło 12 629 mieszkańców[1].
Nidzica położona jest w południowej częściwojewództwa warmińsko-mazurskiego nadrzekąNidą naPojezierzu Mazurskim. Miasto sąsiaduje zgminami:Jedwabno,Janowiec Kościelny,Janowo,Kozłowo orazOlsztynek.
Pod względem historyczno-etnograficznym Nidzica leży naMazurach[4], wPrusach Górnych[5], na obszarze dawnejziemi Sasinów[6].
Nidzica jest położona 130 km od granicy zRosją i ok. 180 km odKrólewca.Odległości:
Zarówno polska, jak i niemiecka nazwa miasta pochodzi od nazwy Nida (niem.Neide), jak na tym odcinku nazywa się rzekęWkrę, nad którą założono miasto. Etymologia nazwy rzeki wywodzi się zaś odsłowiańskiego rdzenianid/neid występującego w nazwach rzek nizinnych lub jegobałtyjskiego (pruskiego) odpowiednika[7].
Pierwsze źródła historyczne podają niemiecką nazwę:Nydenburg, później utrwaliła się formaNeidenburg („gród nad rzeką Nidą”), które z kolei spolszczano naNibork,Nidbork,Niedzbórz[8].
NazwaNibork często występowała w polskich opracowaniachokresu międzywojennego i dlatego po przyłączeniu Mazur do Polski w 1945 początkowo miasto oficjalnie nosiło tę nazwę[9]. Dopiero 7 maja 1946 zastąpiono ją nową formąNidzica[10] jako bardziej słowiańską. Pozostałością tego okresu są nazwy ulicNiborska wOlsztynie (naOsiedlu Mazurskim),Elblągu oraz weWrocławiu (osiedle Kowale). Dawniej ulicaNiborska znajdowała się również w Mławie (dziśPadlewskiego).
Źródłem nieporozumień bywa czasem fakt, że taką samą nazwę nosi mała wieś i leśniczówkaNibork położona we wschodnich Mazurach.
W X wieku okolice późniejszego miasta zamieszkuje ludność słowiańska, o czym świadczą znaleziska zDziałdowa i ze wsiSkrupe, jak i charakter pobliskich grodzisk granicznych w Nowym Dworze iKsiężym Dworze. WPokrzywnicy Wielkiej i Szczepkowie Borowym odkryto z kolei cmentarzysko słowiańskie z XI i XII wieku[11]. W samej Nidzicy pierwszy drewniany obiekt obronny założyli Krzyżacy prawdopodobnie już w latach 1266–1268. Pierwsza wzmianka o zamku nad Nidą pochodzi z 1376 roku. W dniu 7 grudnia 1381 r. osada otrzymała prawa miejskie z rąkwielkiego mistrza zakonuWinricha von Kniprode, a także herb[8]. Jako miejscowość położona nieopodal granicy zMazowszem posiadała dwa niezależne, ale powiązane ze sobą systemy obronne. Zamek z przedzamczem i fortyfikacje miejskie, których głównym elementem był mur obwodowy z basztami na rogach oraz mur od strony wschodniej dobudowany kilka lat później. Od strony zachodniej miasto otaczała Nida, z trzech pozostałych stron wykopana fosa zasilana wodami rzeki. W obrębie murów miejskich stały dwa duże obiekty pełniące funkcję obronną: kościół św. Wojciecha i klasztorek. Układ miejski wyróżniał się dużą regularnością, tworzył wyraźny prostokąt.
W 1389 roku w mieście odbył się zjazd przedstawicieli Zakonu Krzyżackiego,Królestwa Polskiego,Wielkiego Księstwa Litewskiego w osobie księciaSkirgiełły iKsięstwa Mazowieckiego w osobie księcia Ziemowita.
W trakcieWielkiej Wojny z Zakonem Krzyżackim w dniu 8 lipca 1410 roku wojska polskie zajęły miasto i zamek bez walki. Pobitwie pod Grunwaldem, królWładysław Jagiełło nadał Nidzicę księciu mazowieckiemu, jednak we wrześniu 1410 roku Krzyżacy odzyskali miasto.
Podczaswojny głodowej w dniu 25 lipca 1414 roku wojska polskie obległy zamek, który poddał się 6 sierpnia. W październiku 1414 roku Krzyżacy odzyskali zamek i miasto. W związku z zaginięciem dokumentu lokacyjnego podczas wojny, w 1420 roku prawa miejskie chełmińskie zostały Nidzicy odnowione.
W 1444 roku Nidzica przystąpiła do antykrzyżackiegoZwiązku Pruskiego, razem zDziałdowem,Dąbrównem iOlsztynkiem, który w 1454 roku zwrócił się do królaKazimierza Jagiellończyka z prośbą o przyłączenie do Królestwa Polskiego[12]. W odpowiedzi wojska polskie zajęły bez walki miasto, a dowódcą zamku został rycerz Adam Wilkanowski[13]. W 1455 odparto atak krzyżacki. Powojnie trzynastoletniej, w wynikupokoju toruńskiego Nidzica zostałalennem Królestwa Polskiego, trafiając jednak we władanie krzyżackie, przez co polska załoga musiała w 1466 roku opuścić miasto.
Roszczenia mistrza krzyżackiego Albrechta von Hohenzollerna podważające II pokój toruński i jego przymierze z Moskwą sprawiło, że doszło dowojny polsko-krzyżackiej, w wyniku czego w dniu 24 lutego 1520 roku w Nidzicy ponownie pojawiły się wojska polskie. Spaliły one młyn przy zamku, i wyrządziły sporo szkody mieszczanom. Pięcioletnia wojna skończyła sięhołdem pruskim na rynku krakowskim i przekształceniem państwa zakonnego wpaństwo świeckie, pozostające pod zwierzchnictwem polskim. Jednocześnie książę Albrecht von Hohenzollern, przyjąwszy luteranizm, narzucił swą wiarę wszystkim poddanym. W Nidzicy oba kościoły przejęli luteranie, na zamku zaś miejsce Krzyżaków zajął starosta książęcy, którym był Piotr Kobierzycki.Neidenburg nadal pozostawał urzędową nazwą miasta, ale wskutek nasilającego się osadnictwa mazurskiego w południowych Prusach w codziennym użyciu coraz częściej pojawiały się także polskie formy takie jakNidbork,Niedzbork iNibork.
Duże dochody przynosiły mieszkańcom Nidzicy gorzelnie i browary. W mieście było także wielu kołodziejów, którzy zajmowali się produkcją sanek i niecek.Pod koniec XVI wieku dzięki targom odbywającym się kołoratusza miasto należało do stosunkowo zasobnych.
W 1549 w mieście osiedlili siębracia czescy, ich potomkowie zamieszkiwali Nidzicę do 1945[14].
W latach 1562–1572 kaznodzieją w Nidzicy był Jan Radomski, autorConfessio Augustana to iest Wyznanie Wiary niektórych Xiążąt y Miast Niemieckich [.]Przełożona y Drukowana [.]ku pożytku kościołów J.X.M. Polskych i innych dzieł protestanckich.
W 1579 powstała w Nidzicy pierwsza na Mazurach publiczna szkoła dla dziewcząt[14].
Wojny szwedzkie przerwały w XVII wieku pomyślną koniunkturę gospodarczą miasta. Przemarsze wojsk w 1628 roku spowodowały pierwsze zniszczenia i szkody. Pobitwie pod Prostkami w 1656 roku pojawili się Tatarzy. Miasto zamknęło przed nimi bramy, więc ci spalili jedynie przedmieścia.
W wynikutraktatów welawsko-bydgoskich z 1657 Polska została zmuszona do zrzeczenia się zwierzchnictwa nad regionem i odtąd miasto stanowiło część państwaprusko-brandenburskiego, przekształconego w 1701 wKrólestwo Prus.
W dniu 30 marca 1664 roku średniowieczne miasto spłonęło w wielkim pożarze. W 1701 roku w Nidzicy urodził się Jan Duchna, który został później polskim kaznodzieją przy kościele św. Anny wGdańsku i lektorem języka polskiego w tamtejszym Gimnazjum Akademickim. W 1710 roku w mieście pojawiła siędżuma i do stycznia 1711 roku uśmierciła około 200 mieszkańców. W 1723 roku określono Nidzicę „miastem drugiej klasy”, co oznaczało, że był to okres regresu gospodarczego. W 1737 roku zamieszkał w mieście i mieszkał w nim do śmierci Jerzy Wasiański, autor najpopularniejszego na Mazurachkancjonału, wznawianego do XX wieku w wielotysiecznych nakładach. Miasto w 1738 roku miało 1142 mieszkańców. W 1741 roku miasto miało 163 domy mieszkalne, w tym 67 murowane w rynku. W 1751 roku było w nim 1867 mieszkańców. W 1752 roku Nidzica została stolicą okręgu. W l. 1758-60 miasto znajdowało się pod okupacją rosyjską[14]. Pod koniec XVIII wieku zasypano fosy miejskie i rozebrano mury obronne z basztami.
W Nidzicy 5 sierpnia 1804 roku na bocznej uliczce wybuchł pożar, wielu mieszkańców miasta udało się na jarmark doZłotowa, przez co spaliło się w zachodniej pierzei dwadzieścia dziewięć domów wraz z zabudowaniami gospodarskimi. Poza tym pastwą płomieni padło czterdzieści domów bocznych uliczkach, kościół, plebania, szkoła, a także trzynaście stodół przy drodze do Litwinek. W następnym roku – w trakcie odbudowy miasta – powiększono rynek, rozbierając Bramę Polską i likwidując jedną z przecznic. W 1806 roku wkroczyły do miasta wojska francuskie z marszałkiemMichelem Neyem. W następnym roku w mieście stacjonowały oddziały generałaJózefa Zajączka, które wymaszerowały z miasta 10 czerwca 1807 roku w kierunkuKrólewca. Na zamku nidzickim urządzonolazaret. Wojska francuskie ponownie pojawiły się w mieście w maju 1812 roku i opuściły miasto 18 sierpnia 1813 roku. W 1819 roku zamieszkał w Nidzicy Ferdynand Tymoteusz Gregorovius, dzięki którego inicjatywie około 1830 roku wyremontowano zamek. W 1825 roku w Nidzicy mieszkało 1225Polaków, co stanowiło 51,6% mieszkańców. W 1831 roku w Nidzicy zachorowało na cholerę 356 osób, z których zmarło 218.
W 1828 roku rozebrano stary ratusz miejski. W 1840 roku rozebrano Bramę Niemiecką. W 1856 roku nidzicka parafia ewangelicka liczyła 4470 osób, z czego 3150 osób było Polakami[15].
.jpg)
W drugiej połowie XIX w., szczególnie po zjednoczeniu Niemiec w 1871, miasto przeżywało okres ponownej prosperity. Wyraźnie wzrosła liczba mieszkańców, zbudowano nowoczesną infrastrukturę. W 1888 miasto otrzymało połączenie kolejowe zOlsztynem i Działdowem, w 1900 dodatkowe połączenie doWielbarku. O ile w 1854 mieszkało 3300 osób, to w 1905 ich liczba wzrosła do ponad 4700. W 1890 ówczesny powiat nidzicki, w skład którego wchodziło także pobliskieDziałdowo, zamieszkiwało 56 058 osób, z czego 77% (43 000) stanowili Polacy[16].
.jpg)
W wyniku ofensywy rosyjskiej w Prusach Wschodnich wojska kozackie gruntownie splądrowały i spaliły miasto 22 sierpnia 1914 r. Poniemieckim zwycięstwie pod Tannenbergiem i wyparciu Rosjan z Nidzicy natychmiast przystąpiono do odbudowy miasta. Nidzicę rozbudowano i unowocześniono.W 1918 roku w mieście wydano pieniądz wojenny. Moneta wykonana była z żelaza[potrzebny przypis]. W plebiscycie narodowościowym w lipcu 1920 r. bezdyskusyjne zwycięstwo odnieśli Niemcy – w całym powiecie za Polską padło jedynie 330 głosów, choć podczas spisu powszechnego w 1910 r. 20 075 zamieszkałych w nim osób zadeklarowało jako język ojczysty język polski, zaś tylko 10 779 osób – język niemiecki. Z plebiscytu wyłączono jednakDziałdowo i okoliczne wsie, które przyłączono do Polski. W ten sposób Nidzica w jeszcze większym stopniu stała się miastem przygranicznym.
Po wybuchu wojny, w dniu 2 września 1939 roku lotnictwo polskie zbombardowało okolice dworca kolejowego. Przypomina o tym pomnik lotników polskich przed nidzickim dworcem kolejowym. Polscy lotnicy, którzy wykonywali loty zwiadowcze, by obserwować rozlokowanie niemieckich wojsk, właśnie 2 września zbombardowali wypełniony niemieckimi żołnierzami dworzec.
W dniu 5 października 1944 miało miejsce pierwsze bombardowanie miasta przez lotnictwo radzieckie, w wyniku którego spłonął budynek Urzędu Pracy. Od jesieni 1944 w mieście, przy kopaniurowów przeciwczołgowych, pracowali skierowani tu przeznazistów niemieckichjeńcy wojenni zestalagu I B wKrólikowie (15 osób)[17].
W dniu 20 stycznia 1945 roku w trakcieoperacji wschodniopruskiej, Nidzica została zdobyta przez radzieckie oddziały 10 korpusu pancernego5 armii pancernej gwardii.
Nidzica była zniszczona w 75–80%, aniemieckojęzyczni mieszkańcy zostali wysiedleni. Komendantura radziecka przekazała oficjalnie Nidzicę administracji polskiej w dniu 27 maja 1945 roku. W dniu 6 czerwca 1945 roku uruchomiono w mieście szkołę. W dniu 15 września 1945 roku otworzono pierwszą aptekę. W dniu 15 lutego 1946 roku zaczął działać Sąd Grodzki. W 1946 roku uruchomiono zakład produkcji mebli i młyn przemysłowy. W 1947 roku odbudowano zakład mleczarski. W 1947 roku w mieście mieszkały zaledwie 3433 osoby (39% stanu z 1939 roku). W kolejnych latach miasto zostało częściowo odbudowane. W 1948 roku przy ul. Kościuszki 2 powstała pierwsza po wojnie biblioteka publiczna. W 1949 roku oddano do użytku Dom Ludowy, w którym koncentrowało się później życie kulturalne miasta. W 1954 roku uruchomiono fabrykę płyt pilśniowych[18]. W 1958 roku w Nidzicy powstała Wytwórnia Win i Miodów Pitnych. W 1958 roku podjęto decyzję o odbudowie zamku, w którym w 1965 roku otworzono Dom Kultury i ognisko muzyczne. W 1963 roku oddano do użytku nową przychodnię medyczną. W 1965 roku uruchomiono w mieście technikum mechaniczne. W tym samym roku na zboczu góry zamkowej wybitny rzeźbiarzJerzy Bereś stworzył pomnik rycerza. Po 1966 roku powstały fabryki Izomat i Farum. W 1968 roku ze składek społecznych zbudowano na cmentarzu pomnik na grobie 11 polskich ułanów poległych w 1939 roku pod Janowem. W roku 1970 liczba ludności miasta osiągnęła około 9700 osób. Poprzez dobudowanie przeszklonego modernistycznego pawilonu, jedną z baszt adaptowano w 1974 roku na księgarnię „Dom Książki”.
W latach 1960-1972 miasto było siedzibą gromadyNidzica, ale nie należało do niej. Wlatach 1975–1998 wwoj. olsztyńskim.
W 2001 zostało zlikwidowane połączenie kolejowe z Wielbarkiem.
_ID_647026.jpg)
_(0)_ID_691245.jpg)
W 2009 roku miasto liczyło 14 558 mieszkańców[19].
W mieście znajduje sięstacja kolejowa.
W miejscowości funkcjonuje klub sportowyStart Nidzica posiadający w swojej historii sekcje: piłka nożna, siatkówka, tenis stołowy, biegi na orientację i brydż sportowy. Obecnie funkcjonuje tylko sekcja piłka nożna.
Od 2008 roku działa Towarzystwo Sportowe NIDA z dwoma sekcjami sportowymi : Olimpijskie Podnoszenie Ciężarów oraz Tenis Ziemny .
.jpg)
Na terenie miasta działalność duszpasterską prowadzą następujące kościoły i związki wyznaniowe:
Miasta partnerskie:
Z tym tematem związana jest kategoria:Ludzie związani z Nidzicą.| Miasta na prawach powiatu | |
|---|---|
| Miasta powiatowe | |
| Miasta gminne |
| Miasto | |
|---|---|
| Wsie | |
| Kolonie | |
| Osady | |
| Osady leśne | |
| Części wsi | |
| Pozostałe miejscowości |
| Przynależność wojewódzka |
|
|---|---|
| Miasta | |
| Gminy wiejskie (1945–54 i 1973–75) | |
| Gromady (1954–72) |
|
