Sztuka autystyczna, pokazująca różnorodność ludzkich umysłówTęczowy symbol nieskończoności, oznaczający różnorodność spektrum autyzmu i szersze spektrum neuroróżnorodności
Neuroróżnorodność[1][2][3] (ang.neurodiversity) – określenie na różnorodność w rozwoju i funkcjonowaniuludzkich mózgów w takich sferach jak towarzyskość,uczenie się,uwaga,nastrój i innychfunkcji umysłowych bez patologizowania ich[4]. Termin wychodzi naprzeciw panującym poglądom, że niektóre zaburzenianeurorozwojowe są z natury patologiczne (medyczny model niepełnosprawności) i zamiast tego przyjmują społeczny model niepełnosprawności, w którym bariery społeczne są głównym czynnikiem, który powoduje „niepełnosprawność” ludzi[5][6]. W języku polskim, osoby mające zaburzenia neurorozwojowe lub inne nietypowe cechy rozwojowe zwykle nazywa się neuroatypowymi[7], neuroodmiennymi[8][9] albo nieneurotypowymi[10]), a osobami bez takich cech –neurotypowymi.
Późniejszy paradygmat różnorodności neurologicznej był kontrowersyjny, a przeciwnicy[kto?] twierdzili, że jego konceptualizacjaspektrum autyzmu nie odzwierciedla rzeczywistości osób, które potrzebują wysokiego wsparcia[11].
Słowo „neurodiversity” przypisuje sięJudy Singer(inne języki), australijskiejsocjolożce zajmującej sięspektrum autyzmu, która użyła tego terminu w swojej pracy dyplomowej z socjologii pod koniec lat dziewięćdziesiątych[12][13]. Termin ten oznaczał odejście od poprzednich teorii „obwiniania matki” o przyczynę autyzmu[14]. Singer korespondowała z amerykańskim dziennikarzem i pisarzem Harveyem Blume'em ze względu na ich wspólne zainteresowanie autyzmem i chociaż nie przypisał tego słowa Singer, to pojawiło się ono po raz pierwszy w druku w artykule Blume'a wThe Atlantic 30 września 1998 r.
W poprzednim artykule dlaNew York Times z 30 czerwca 1997 r. Blume nie użył terminu „neuroróżnorodność”, ale opisał podstawy tej idei terminem „pluralizm neurologiczny”. Blume był wczesnym rzecznikiem, który przewidział rolę, jaką Internet odegra we wspieraniu międzynarodowego ruchu różnorodności neurologicznej[15].
Niektórzy autorzy[16] przypisują wcześniejszym pracom rzecznika autyzmu Jima Sinclaira wpływ na rozwój koncepcji neuroróżnorodności. Sinclair był głównym wczesnym organizatorem międzynarodowej społeczności autystycznej online. W przemówieniu Sinclaira z 1993 r. „Don't Mourn For Us” podkreślono autyzm jako sposób bycia: „Nie można oddzielić osoby od autyzmu”[17].
Termin „neuroróżnorodność” był odtąd stosowany do innych warunków i nabrał bardziej ogólnego znaczenia; na przykład DANDA (Developmental Adult Neurodiversity Association) wWielkiej Brytanii obejmujerozwojowe zaburzenie koordynacji,ADHD,zespół Aspergera i powiązane zaburzenia.
WedługKassiane Asasumasu(inne języki), która ukuła ten termin w 2000 roku, słowo „neurodivergence” odnosi się do osób, „których funkcjonowanie neurokognitywne odbiega na wiele sposobów od dominujących norm społecznych”[18]. Podkreśliła, że nie należy go używać do wykluczania ludzi, ale raczej do ich włączania[18] i tym samym dążyła do tego, aby termin ten miał zastosowanie do szerokiej grupy ludzi[19][20][21], a nie tylko osób z różnicami neurorozwojowymi, takimi jak autyzm, ADHD i dysleksja. Termin ten jest również używany jako pojęcie zbiorcze do opisania osób z nietypowymi cechamipsychicznymi ibehawioralnymi, na przykładzaburzeniami nastroju[22],osobowości[23] iodżywiania[24]. Zwykle wyklucza się jednak osoby z niekognitywnymi schorzeniami neurologicznymi, takimi jakmózgowe porażenie dziecięce,choroba Parkinsona istwardnienie rozsiane[25]. Pojęcie to bywa różnie tłumaczone na język polski, jako neuroatypowość[7], neuroodmienność[8][26][27], czy nieneurotypowość[10][28].
Neurotypowy[29] (ang.neurotypical) toneologizm szeroko stosowany w ruchu neuroróżnorodności jako określenie każdego, kto ma neurotyp wpisujący się w normę wzorców myślenia. Tak więc termin „neurotypowy” obejmuje każdego, kto nie jest autystyczny i nie ma ADHD, dysleksji, zaburzeń lękowych ani żadnych innych różnic, które można by uznać za neuroodmienne[30][31]. Termin ten został przyjęty zarówno przez ruch neuroróżnorodności, jak i niektórych członków społeczności naukowej[32][33].
Wczesne definicje uznawały za neurotypowe osoby, które nie są autystyczne[34][35]. Z czasem w tym pierwotnym znaczeniu zaczęto po angielsku używać słowa „allistic”[36][37].
Zwolennicy neuroróżnorodności dążą do rekonceptualizacji autyzmu i powiązanych zaburzeń w społeczeństwie poprzez następujące środki: uznanie, że neuroróżnorodność nie wymaga leczenia; zmiana nomenklatury z obecnej, opartej na „stanie, chorobie lub zaburzeniu” oraz „poszerzenie rozumienia zdrowego lub niezależnego życia”; uznanie nowych rodzajów autonomii; i dając osobom niebędącymneurotypowymi większą kontrolę nad ich leczeniem, w tym jego rodzajem, czasem i tym, czy w ogóle powinno być leczenie[16][6].
W badaniu z 2009 r.[47] podzielono 27 uczniów (z autyzmem, dysleksją, zaburzeniami koordynacji rozwojowej, ADHD i udarem mózgu) na dwie kategorie samooceny: pogląd „różnic” – w której neuroróżnorodność była postrzegana jako różnica obejmująca zestaw mocnych i słabych stron, lub pogląd „medyczny/deficytowy” – gdzie neuroróżnorodność była postrzegana jako niekorzystny stan medyczny. Okazało się, że chociaż wszyscy uczniowie zgłaszali równie trudne kariery szkolne obejmujące wykluczenie, znęcanie się i zastraszanie, ci, którzy patrzyli na siebie z punktu widzenia „różnic” (41% badanych) „wykazywali wyższą samoocenę akademicką i wiarę w swoje umiejętności a wielu (73%) wyraziło znaczące ambicje zawodowe z pozytywnymi i jasnymi celami”. Wielu z tych uczniów wskazało, że zyskało ten pogląd poprzez kontakt z obrońcami neuroróżnorodności w internetowych grupach wsparcia.
Ankieta internetowa z 2013 r., która miała na celu ocenę koncepcji autyzmu i neuroróżnorodności, wykazała, że „koncepcja autyzmu z deficytem jako różnicy sugeruje znaczenie wykorzystania cech autystycznych w korzystny dla rozwoju sposób, wykraczając poza fałszywą dychotomię między celebrowaniem różnic a poprawą deficytu”[48].
Paradygmat neuroróżnorodności jest kontrowersyjny wśród nieautystycznych rzeczników autyzmu[38]. Dominującymparadygmatem jest ten, który patologizuje ludzkie mózgi odbiegające od tych uważanych za typowe. Z tej perspektywy mózgi te mają zaburzenia, które należy leczyć[49].
Powszechną krytyką jest to, że paradygmat neuroróżnorodności jest zbyt szeroko obejmujący i że jego koncepcja powinna wykluczać tych, których funkcjonowanie jest poważnie upośledzone[38]. Autystyczny rzecznik i interdyscyplinarny pedagog Nick Walker, któremu przypisano najbardziej szczegółową definicję ruchu neuroróżnorodności i leżącego u jego podstaw paradygmatu, mówi, że neuroróżnorodność odnosi się konkretnie do „wszechobecnych różnic neurokognitywnych”, które są „ściśle związane z tworzeniem i konstytuowaniem siebie” w przeciwieństwie do schorzeń, takich jakepilepsja[6][50].
↑Thomas Armstrong: The power of neurodiversity : unleashing the advantages of your differently wired brain. Cambridge, Massachusetts: Da Capo Lifelong, 2011.ISBN 978-0-7382-1524-2.OCLC760085215. Brak numerów stron w książce
↑MichaelM.OliverMichaelM.,BobB.SapeyBobB.,Social work with disabled people, Basingstoke, Hampshire ; New York: Palgrave Macmillan, 2006,ISBN 1-4039-1838-4,OCLC62326930. Brak numerów stron w książce
↑Bumiller, Kristen. "The Geneticization of Autism: From New Reproductive Technologies to the Conception of Genetic Normalcy." Signs 34.4 (2009): 875-99.Chicago Journals. University of Chicago Press.
↑Sinclair, Jim.Don't Mourn For Us. Autism Network International, n.d.. Retrieved on 2013-05-07.
↑ab"Neurodiversity: Some Basic Terms & Definitions", [w:]NickN.WalkerNickN.,Neuroqueer heresies: notes on the neurodiversity paradigm, autistic empowerment, and postnormal possibilities, Fort Worth: Autonomous Press, 2021,ISBN 978-1-945955-27-3 [dostęp 2025-05-17]. Brak numerów stron w książce
↑"Neurodiversity", [w:]Fred R.F.R.VolkmarFred R.F.R.,Encyclopedia of Autism Spectrum Disorders, wyd. 2nd ed, Cham: Springer International Publishing AG, 2021,ISBN 978-3-319-91280-6 [dostęp 2025-05-17]. Brak numerów stron w książce
↑neuroatypowość / neuroodmienność (ang. neurodivegrence), [w:]słownik, Atypika [dostęp 2025-05-17].
↑NickN.WalkerNickN.,Neuroqueer heresies: notes on the neurodiversity paradigm, autistic empowerment, and postnormal possibilities, Fort Worth: Autonomous Press, 2021, s. 40,ISBN 978-1-945955-26-6 [dostęp 2025-05-17].
↑RobinR.MackenzieRobinR.,JohnJ.WattsJohnJ.,Is our legal, health care and social support infrastructure neurodiverse enough? How far are the aims of the neurodiversity movement fulfilled for those diagnosed with cognitive disability and learning disability?, „Tizard Learning Disability Review”, 16 (1),2011, s. 30-37,DOI: 10.5042/tldr.2011.0005,ISSN1359-5474.
↑EdwardE.GriffinEdwardE.,DavidD.PollakDavidD.,Student experiences of neurodiversity in higher education: insights from the BRAINHE project, „Dyslexia”, 15 (1),2009,DOI: 10.1002/dys.383,PMID: 19140120.
↑Steven K.S.K.KappSteven K.S.K.,KristenK.Gillespie-LynchKristenK.,Lauren E.L.E.ShermanLauren E.L.E.,TedT.HutmanTedT.,Deficit, difference, or both? Autism and neurodiversity., „Developmental Psychology”, 49 (1), s. 59-71,DOI: 10.1037/a0028353,PMID: 22545843.
Osobny artykuł:Neurotypowość.