Nerw podjęzykowy,nerw XII (łac. nervus hypoglossus) – w anatomiiczłowieka dwunastynerw czaszkowy, o charakterzeruchowym[1].
Komórki korzeniowe nerwu podjęzykowego tworzą jądro początkowe nerwu podjęzykowego (nucleus nervi hypoglossi) wrdzeniu przedłużonym. Biegnąc międzyoliwką a piramidą wychodzi na powierzchnięrdzenia przedłużonego w jego bruździe bocznej przedniej (sulcus lateralis anterior) kilkunastoma nićmi korzeniowymi. Następnie pień nerwu opuszcza jamę czaszki przezkanał nerwu podjęzykowego w bocznej częścikości potylicznej, wewnątrz kanału oddaje wstecznie biegnącą gałąź oponową (ramus meningeus nervi hypoglossi). Wewnątrz swojego kanału nerw podjęzykowy otoczony jest gęstymsplotem żylnym. Nerw biegnie następnie w dół, do tyłu odnerwu błędnego z którym łączą go liczneanastomozy. Jego torem biegnie gałąź górnapętli szyjnej (radix superior ansae cervicalis). Następnie przechodzi na powierzchnię boczną nerwu błędnego i przebiega po przyśrodkowej powierzchnimięśnia rylcowo-gnykowego. W dalszym przebiegu nerw podjęzykowy zagina się do przodu tworząc łuk (arcus nervi hypoglossi), i dochodzi dojęzyka po zewnętrznej powierzchnimięśnia gnykowo-językowego. Na końcu swojego przebiegu rozpada się na drobne gałęzie językowe (rami linguales nervi hypoglossi)[1].
Nerw podjęzykowy prowadzi włókna ruchowe do wszystkich mięśni języka, pozamięśniem podniebienno-językowym. Włókna czuciowe zawarte w gałęzi oponowej unerwiająceoponę twardą tylnego dołu czaszki pochodzą znerwu językowego.
Porażenie nerwu podjęzykowego jednostronne powoduje, że wysunięty język zbacza na stronę chorą (wiąże się to z przewagąmięśnia bródkowo-językowego strony zdrowej). Obustronne porażenie nerwu podjęzykowego powoduje całkowite porażenie języka (glossoplegia), utrudniające w bardzo dużym stopniu mowę, przełykanie i żucie[1].
