Nauru (ang.Nauru,naur.Naoero), oficjalnieRepublika Nauru (ang.Republic of Nauru, nauruańskiRepublik Naoero) początkowo nazywanaPleasant Island[5][6] –wyspiarskiemikropaństwo położone w zachodniej częściOceanu Spokojnego, wMikronezji, w odległości około 42 km na południe odrównika. Jest najmniejsząrepubliką na świecie, zarówno pod względem wielkości (21,3 km²[7]), jak i liczby ludności oraz trzecim, poWatykanie iMonako, najmniejszym państwem na świecie[8]. Wielkośćwyłącznej strefy ekonomicznej wynosi 308 480 km², natomiast powierzchnia wód terytorialnych to 41 km²[9].
W pierwszej połowie XX wieku Nauru całkowicie utrzymywało się z wydobyciafosforytów[12]. Na Nauru znajdowały się wówczas jedne z największych złóż tych skał na świecie[12]. Przed uzyskaniem przez wyspę niepodległości eksploatowały je Australia (w ramachBritish Phosphate Commission), a przedtem też Wielka Brytania i Niemcy. Jednakże po proklamowaniu niepodległości rządznacjonalizował złoża, powołując do życiaNauruańską Korporację Fosforytową (NPC) w celu podjęcia ich eksploatacji. Z tego powodu w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku Nauru mogło się cieszyć z jednego z najwyższych dochodów na jednego mieszkańca na świecie[12].
W latach osiemdziesiątych rezerwy złóż zaczęły się wyczerpywać, jednocześnie środowisko na wyspie zostało poważnie naruszone, co z kolei przełożyło się na niestabilność rządów[12]. W latach dziewięćdziesiątych Nauru stało sięrajem podatkowym, przez co w pierwszym dziesięcioleciu XXI wieku znalazło się pod presją organizacji zwalczającejpranie brudnych pieniędzy. Na skutek nieudanych inwestycji i korupcji rządu zyski wypracowane w poprzednich dekadach zostały roztrwonione, a głównym źródłem dochodów na wyspie stała się pomoc od australijskiego rządu[8].
Podobnie jak dziś, w przeszłości Naurańczycy zwali wyspęNaoero. Niemiecki uczony Paul Hambruch, który odwiedził wyspę w latach 1909–1910, sformułowałetymologię nazwy. Według niegoNaoero (inna wersja:Anáoero) po przetłumaczeniu oznaczaIdę na plażę (niem.Ich gehe an den Strand)[14].
Wyspa posiadała również inne nazwy. Brytyjscy koloniści przebywający na wyspie do czasu jej aneksji przez Niemcy w 1888 roku, mówili na niąPleasant Island (pol.Wyspa Przyjemna). Niemcy nazywali ją zaśNawodo iOnawero. Pisownia później została zmieniona naNauru, by ułatwić wymowę osobom anglojęzycznym[15].
Nauru jest małą (21,3 km²), owalną wyspą położoną w zachodniej częściOceanu Spokojnego, około 42 kilometrów na południe odrównika. Długość jej linii brzegowej wynosi około 19 kilometrów[16]. Najbliższą wyspą jestBanaba, oddalona od Nauru o 306 kilometrów[17].
Obecnośćrafy uniemożliwia zbudowanie portu, jednak utworzono 16 sztucznych kanałów dla małych łodzi. Większą część wyspy zajmuje wewnętrzny płaskowyż, wśród mieszkańców kraju znany jakoTopside[18] opadający stromo ku wybrzeżom. Jego najwyższym punktem jestCommand Ridge wznoszący się na 71 m n.p.m.[19]
Zdjęcie satelitarne Nauru
Nauru posiadało jedne z największych złóżfosforytów na świecie (podobnie jakBanaba iMakatea). Wieloletnie wydobycie surowca odbiło się niekorzystnie na środowisku wyspy, pozostawiając jałowy teren ze szczytami (ang.coral pinnacle) dochodzącymi do 15 metrów w środkowej części płaskowyżu. Wydobycie fosforytów doprowadziło do zniszczeń 80–90% powierzchni wyspy[3][8][20][21]. Zniszczonych terenów wówczas nie rekultywowano; prace te zainicjowano w XXI wieku i następują stopniowo[22]. Pod koniec XX wieku około 80% powierzchni wyspy przypominałokrajobraz księżycowy[3][23].
Środowisko przyrodnicze wyspy z powodu jej izolacji, niewielkich rozmiarów i niewielkiego zróżnicowaniasiedlisk jest ubogie, a wielka skala antropogenicznych przekształceń jej krajobrazu spowodowała znaczne w nim straty. Szkody w środowisku są skutkiem długotrwałego osadnictwa, znacznych zniszczeń wojennych, pokrycia wyspy w przeszłości rozległymi plantacjamikokosowymi i w końcu działalności górniczej. Znanych jest stąd 60 gatunków rodzimychroślin naczyniowych, przy czym w związku z zawleczeniem znacznej liczby gatunków obcych rodzime gatunki stanowią współcześnie 16,5% flory. Uprawywarzyw iowoców zajmują 100 ha[7]. Na terenach pokopalnianych następujesukcesja roślinności i takie wtórnie pokryte szatą roślinną tereny zajmują 63% powierzchni wyspy[24]. Stosunkowo najlepiej zachowana i zróżnicowana szata roślinna występuje w pasie przybrzeżnym, zajmującym około 150-300 metrów, oraz w okolicach jezioraBuada Lagoon.
Fauna Nauru jest uboga. Wszystkie ssaki zostały sprowadzone na wyspę przez ludzi. Występują tuszczury polinezyjskie, koty, psy, świnie i kury. Jedynymi gadami są jaszczurki. Na wyspie żyje 27 gatunkówptaków, wśród których jeden endemiczny –trzciniak samotny (łac.Acrocephalus rehsei)[25]. Występuje wiele owadów i bezkręgowców[3], m.in. pięć gatunkówmotyli, pięć gatunkówchrząszczy, dwa gatunkipasikoników, sześćważek, cztery gatunkikomarów, jeden gatunekpluskwiaków, pięćpająków oraz pięćślimaków[26]. W wodach wokół wyspy bytuje wiele gatunków rekinów, jeżowców, małży, krabów i innych zwierząt morskich[3][16][27].
Podstawę wyspy stanowiskorupa oceaniczna. Uformowanie się podmorskiego wyniesienia, którego kulminacją jest wyspa, było skutkiem ruchówpłyty tektonicznej oraz aktywności wulkanicznej[28]. Stało się to około 132 milionów lat temu wokresie kredy[28]. Wyspa jest dawnymkraterem wulkanicznym, stąd głównym składnikiem jej podłoża jestbazalt.
Szczyt wulkanu pozostawał poniżej poziomu morza, ale był wystarczająco płytko, aby stać się podstawą do powstania i wzrostu koloniikoralowców, które utworzyły skały budujące wyspę. Stopniowe podnoszenie się masy lądu spowodowało wypiętrzenie wyspy.
Gruba warstwafosforytów na centralnym płaskowyżu może pochodzić z trzech źródeł:skał osadowych osadzonych w środowisku morskim w wyniku ich wytrącania się zwody morskiej[28],skał magmowych orazguano, jednak najbardziej prawdopodobne jest wytrącenie z roztworu wody morskiej. Początkowo zasoby złoża fosforytów wynosiły około 90 milionów ton[29]. Złoża fosforytów bogate są w minerałykadmu icynku[28].
Wybrzeże wyspy zostało uformowane przezerozyjne działaniefal morskich oraz jest efektem rozwojukoralowców, które tworząrafy otaczające piaszczyste plaże[28].
Na wyspie nie ma rzek. W południowo-zachodniej części wyspy[30], w odległości około 1,3 km od wybrzeża[30], położone jest małe jezioroBuada Lagoon zasilane przezwodę opadową[30]. W okręgu Yaren znajduje się małe jezioro podziemneMoqua Well, z którego pobierana woda służy do spłukiwania toalet w budynkach rządowych[31].
Jednym z problemów na wyspie jest brakwody pitnej. Działa zakładodsalania wody morskiej, jednak ze względu na wysokie kosztyenergii elektrycznej często nie pracuje[32]. Podczaspory deszczowej mieszkańcy gromadzą wodę w zbiornikach, by wykorzystać ją do podlewania ogrodów oraz dla zwierząt. W okresiepory suchej woda jest importowana na statkach z Australii[33].
Żyzne gleby występują wokół jeziora Buada Lagoon[34]. Gleba na obszarach przybrzeżnych wyspy posiada miąższość 25 centymetrów. W innych rejonach wyspy miąższość gruntów ornych wynosi 10-30 centymetrów[35].
Klimat Nauru jest monsunowy równikowy, gorący. W ciągu dnia temperatura waha się od 26 stopni do 35 stopni wskali Celsjusza, natomiast w nocy – między 22 a 28 stopni[19]. Z powoduEl Niño występują zróżnicowane sumy opadów i okresowe susze[36].Pora deszczowa występuje od listopada do lutego. Każdego roku na wyspie suma opadów wynosi około 200 cm[36][37], przy niewielkim odpływie[38]. Średniawilgotność wynosi 80%[8].
W związku zglobalnym ociepleniem, znaczny wzrost poziomu morza może grozić zalaniem wyspy. Według projektuIntergovernmental Panel on Climate Change, poziom oceanu może wzrosnąć o 0,5 metra do roku 2100. Wówczas część infrastruktury wyspy będzie narażona na powodzie[39]. Z tego powodu został wdrożony program ochrony środowiska[40].Sekretarz generalny Organizacji Narodów Zjednoczonych,Ban Ki-moon w 2009 roku zwołał szczyt, na którym dyskutowano o zmianach klimatu. Przemawiał na nim również prezydent Nauru,Marcus Stephen[41].
Nauru zostało zasiedlone przezMikronezyjczyków orazPolinezyjczyków około 3000 lat temu. W okresie przedkolonizacyjnym zamieszkiwało ją 12plemion, które są obecnie reprezentowane przez dwunastoramienną gwiazdę nafladze Nauru.W 1798 rokuJohn Fearn, płynąc na statku wielorybniczymHunter (lubSnow Hunter[42]) zNowej Zelandii w kierunkuChin, odkrył Nauru. Nazwał jąPrzyjemną Wyspą (ang.Pleasant Island) ze względu na atrakcyjne warunki naturalne oraz życzliwośćNaurańczyków[43].
Wraz z pojawieniem się na wyspiebroni palnej wszelkie spory między plemionami zaczęły być rozstrzygane za jej pomocą. Rozpętała się równieżwojna domowa[46]. Wojna zaczęła się w1878 roku, gdy jeden z ważnych wodzów został przypadkowo postrzelony podczas ślubu[43]. Wypadek doprowadził do eskalacji konfliktu, wiele rodzin chciało się zemścić na swoich wrogach[43]. Podczas wojny nieduże grupy uzbrojonych Naurańczyków niepostrzeżenie wdarły się na terytorium innych mieszkańców i zabijały ludzi, w tym kobiety i dzieci[43]. Zmiany społeczne spowodowane przez wojnę doprowadziły do wprowadzeniamonarchii; jednym z królów byłAweida[43][47]. Niestabilność na wyspie miała znaczący wpływ na handel[43] i ludność, której liczba zmniejszyła się z 1400 mieszkańców w 1843 roku do 900 osób w 1888 roku[48].
W 1906 roku przedsiębiorstwoPacific Phosphate Company podpisało umowę z Niemcami, na mocy której otrzymało prawo do eksploatowania ich złoża. Pierwszy transport miał miejsce w 1907 roku[51].
W 1940 roku niemieckikrążownik pomocniczyHSK Komet zatopił u wybrzeży Nauru 5 statków handlowych oraz ostrzelał wyspę, dokonując zniszczeń w jej infrastrukturze[54]. W 1941 roku po tym, jakJapończycy zajęli pobliskieWyspy Gilberta, British Phosphate Commission (BPC) postanowiła ewakuować swoich pracowników z wyspy. Dla tego celu przeznaczono francuski statek zNowych Hebrydów.
Od 26 sierpnia 1942 roku wyspa znajdowała się pod okupacją japońską[55]. W 1943 roku przymusowo przesiedlono 1200 Naurańczyków naWyspy Chuuk. 463 z nich zginęło. 13 września 1945 roku, kiedy do wyspy podpłynęła australijska fregataHMAS „Diamantina”, japoński garnizon skapitulował.
Po wojnie BPC udało się wynegocjowaćrepatriację Naurańczyków na Nauru. Zostali oni przetransportowani statkiem BPCTrienza w styczniu 1946 roku[56].
W 1989 roku Nauru pozwało Australię doMiędzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości za działalność australijskiej administracji wyspy, a w szczególności za nieudolność w zapobiegnięciu szkód w środowisku naturalnym przez wydobycie fosforytów[59].Sprawa doprowadziła do ugody, zawartej 20 sierpnia 1993 roku, która nakazywała Australii zapłacenie Nauru rekompensaty w postaci 107 milionówdolarów australijskich.
Malejące zasoby fosforytów doprowadziły do upadku ekonomicznego[3][12], co z kolei pociągnęło za sobą polityczną niestabilność od połowy lat 80. Między 1989 a 2003 rokiem na Nauru miało miejsce siedemnaście zmian rządu[60] – między 1999 a 2003 rokiem seria wyborów orazwotum nieufności spowodowały, że dwie osoby,René Harris orazBernard Dowiyogo,rządziły na przemian krajem. Dowiyogo zmarł w marcu 2003 roku[61][62], natomiast na prezydenta, po tymczasowym okresie urzędowaniaDeroga Gioury[63][64] został wybranyLudwig Scotty[65]. 1 października 2004 roku Ludwig Scotty ogłosił na wyspiestan wyjątkowy i rozwiązałparlament, który nie był w stanie przyjąćbudżetu na następny rok[66].
23 października 2004 Scotty rozpisał nowe wybory prezydenckie, które następnie wygrał[67].
W grudniu 2004 roku wysłano 10 tysięcy ton fosforytów doKorei Południowej. Była to pierwsza wysłana porcja fosforytów od kilku miesięcy[68]. Od grudnia 2005 roku do września 2006 Nauru zostało częściowo odcięte od zewnętrznego świata gdyAir Nauru, jedyna linia lotnicza na wyspie zawiesiła swoją działalność po trwającym od 2002 roku konflikcie z amerykańskim bankiem Export-Import[69]. W owym okresie do Nauru można się było dostać tylko statkami. Linie lotnicze wznowiły działalność pod nazwą Our Airline na skutek pomocy pieniężnej otrzymanej zTajwanu[70]. Zakupiono także nowy samolot Boeing 737-300[71].
25 sierpnia 2007 roku mieszkańcy wyspy wybrali nowy parlament. Scotty ponownie został prezydentem, zaś jego zwolennicy otrzymali piętnaście z osiemnastu miejsc w Parlamencie[72]. W listopadzie 2007 roku wybuchł nowy kryzys polityczny, spowodowany oskarżeniami administracji prezydenta o korupcję[73]. W rezultacie 19 grudnia 2007, po wotum nieufności dla Scotty’ego, nowym szefem państwa został wybranyMarcus Stephen[74].
W 2010 roku odbyło sięreferendum, w którym mieszkańcy mieli zadecydować, czy poprzeć zmianę konstytucji. Jedną z głównych modyfikacji była możliwośćbezpośredniego wyboru prezydenta przez obywateli[75]. Obywatele zdecydowanie opowiedzieli się przeciw zmianie konstytucji. Spośród 4400 głosujących prawie 3000 zagłosowało przeciw (ok. 68%). Frekwencja wyborcza wyniosła 78%[76].
W 2016 roku zniesionokarę śmierci za wszystkie przestępstwa[77].
Parlament Nauru, który od 2013 roku liczy 19 członków (wcześniej 18)[78], jest wybierany co trzy lata na podstawie ordynacji większościowej[78]. Głosowanie wwyborach jest możliwe dla każdego obywatela wyspy, który ukończył dwudziesty rok życia[83]. Na początku każdejkadencjiparlament wybieraprezydenta, który równocześnie pełni funkcję szefa rządu. Wówczas prezydent wybiera spośród członków parlamentu czterech lub pięciu ministrów[84]. Kandydaci ubiegający się o urząd są zwykle niezależni[82].
Od 1992 roku działa Rada Wyspy Nauru (ang.Nauru Island Council), która koncentruje swoje wysiłki na działaniach lokalnych. Członek Rady Wyspy Nauru nie może być jednocześnie członkiem parlamentu.
Wszyscy Naurańczycy mają pełne prawa dzierżawy gruntu, która jest własnością rodzin lub pojedynczych osób. Obcokrajowcy nie mogą być właścicielami ziemi[85].
Nauru posiada złożonysystem prawny. Sąd Najwyższy, na czele którego stoi prezes, ma pierwszorzędne znaczenie w kwestii konstytucyjnych. Parlament nie może uchylać decyzji sądów, ale możliwe jest, aby w następstwie dalszej rozprawy w Sądzie Apelacyjnym, sprawę przenieść do Sądu Najwyższego w Australii[86].Sądy niższej instancji to Sąd Okręgowy i Sąd Rodzinny[87].Państwo nie posiada własnych sił zbrojnych. Zgodnie z umową, obrona Nauru jest obowiązkiem Australii[88]. Na wyspie działa jedyniepolicja[11].
W kraju istniejąpartie polityczne tworzonead hoc[89]. Partie te czasem łączą się w tymczasowe koalicje dotyczące konkretnych spraw[89]. Polityka Nauru oparta jest głównie na wzajemnej lojalności między politykami[89].
Zgodnie z raportami Departamentu Stanów Zjednoczonych USA, na Nauru przestrzegane są prawa człowieka. Nie odnotowano żadnych doniesień na temat tortur, zabójstw politycznych, więźniów politycznych, ograniczeniachwolności słowa czy innych poważnych naruszeń praw człowieka. Jedyne więzienie w kraju spełniało międzynarodowe standardy[94].
Pierwszy prezydent Nauru – Hammer DeRoburt (w środku)
Po uzyskaniu niepodległości w 1968 roku, Nauru przystąpiło doWspólnoty Narodów jako Specjalny Członek. Pełnoprawnym członkiem stało się w 1999 roku[95].
Nauru utrzymuje przyjazne stosunki dyplomatyczne zUnią Europejską[104]. Państwa członkowskie UE pomagają temu pacyficznemu państwu w sektorzeenergetyki[105].
Państwo utrzymuje bliskie stosunki dyplomatyczne zAustralią. Umowa pomiędzy oboma państwami przewiduje pomoc finansową dla Nauru – w tym pomoc Sekretarza Finansów w zakresie przygotowywaniabudżetu, także doradców w zakresie rybołówstwa, zdrowia i edukacji. Konsultanci australijscy odpowiedzialni są również za kształtowanie budżetu wyspy, doradztwo techniczne na temat reform gospodarczych wyspy, niezbędnych do poprawy zarządzania finansami[82].Eksport z Australii do Nauru wyniósł w 2008 roku 21,27 mlndolarów amerykańskich (głównie żywności, napojów, energii, leków), zaśimport z Nauru w tym samym okresie wyniósł 12,2 miliona dolarów (główniefosforytów)[82].
W latach 2001–2008 między państwami funkcjonował programPacific Solution. W jego ramach na Nauru kierowano wieluuchodźców politycznych szukającychazylu w Australii. Program, stworzony przez konserwatywny rządpremieraJohna Howarda, stanowił dodatkowe źródła dochodów dla władz i obywateli, kreując nowe miejsca pracy. W 2001 do centrum dla uchodźców na wyspie przetransportowanych zostało ok. 1,2 tys.Afgańczyków, próbujących nielegalnie przedostać się na kontynent australijski. Pozostali oni na Nauru do 2006. W tym samym roku w centrum umieszczonych zostało siedmiuBirmańczyków. Od marca 2007 do lutego 2008 na wyspie przebywało jeszcze 82Lankijczyków[107]. Program zakończony został w lutym 2008, po dojściu do władzy socjaldemokratycznego premieraKevina Rudda[46]. Zamknięcie centrum spowodowało kryzys w gospodarce wyspy i znaczny wzrost bezrobocia. Program stanowił bowiem źródło utrzymania dla ok. 1 tys. Naurańczyków (10% populacji kraju), a bezpośrednio pozbawił pracy ok. 100 osób[108][109].
Nauru wykorzystywało swoją pozycję jako członkaOrganizacji Narodów Zjednoczonych w celu uzyskania wsparcia finansowego od różnych państw. Dotyczyły to jego wzajemnych relacji zRepubliką Chińską orazChińską Republiką Ludową i polegało na zmianie stanowiska w sprawie uznania politycznegostatusu Tajwanu. 21 lipca 2002 roku, po ponad 20 latach uznawania Republiki Chińskiej[110], Nauru podpisało porozumienie o kontaktach dyplomatycznych z ChRL, która w zamian zobowiązała się do przekazania wyspie 130 milionów dolarów amerykańskich pomocy finansowej[111]. W odpowiedzi Tajwan zerwał stosunki dyplomatyczne z Nauru dwa dni później. Najmniejsza republika na świecie przywróciła stosunki z Tajwanem 14 maja 2005 roku. Powodem wznowienia relacji była pomoc gospodarcza zaoferowana przez tajwański rząd[110][112], w konsekwencji nastąpiło zerwanie relacji z Chińską Republiką Ludową[110].
W lutym 2010 roku Nauru, wraz z trzema innymi państwamiOceanu Spokojnego, trafiło naczarną listęFrancji, jako państwo nieposiadające adekwatnych standardów podatkowych i fiskalnych. Oznacza to, iż każde francuskie przedsiębiorstwo, które chce współpracować z tymi państwami, obłożone zostanie wysokimopodatkowaniem rzędu 50%[120][121].
Podstawę gospodarki stanowi wydobyciefosforytów[3]. Głównym rynkiem zbytu jestAustralia[122]. Zyski czerpie się również zguano, natomiast w wodach otaczających wyspę łowi siętuńczyki[123].
PKB wyniósł w 2007 roku 19,2 miliona dolarów amerykańskich, aPKB per capita w tym samym okresie wyniósł 2181 dolarów amerykańskich[125]. Inflacja w 2009 roku wyniosła 1,8%[96][125]. Import do Nauru wyniósł w 2009 roku 28,052 milionów dolarów australijskich, z kolei eksport w tym samym okresie osiągnął wartość 9,831 milionów dolarów australijskich[125].Bilans handlowy wyniósł 37,883 milionów dolarów amerykańskich[125]. Do kraju importowana jest żywność, paliwa, maszyny i urządzenia, materiały budowlane[16][126].
Stopę bezrobocia na wyspie w 2004 roku oszacowano na 90%[11], co jest jednym z najgorszych wyników na świecie. Jedną z przyczyn jest pojawienie siędobrowolnego bezrobocia[3] od czasu ogłoszenia niepodległości w latach sześćdziesiątych XX wieku[3][127]. Rząd zatrudnia 95% naurańskich pracowników[128].Azjatycki Bank Rozwoju zwrócił uwagę, że choć rząd Nauru posiada silne poparcie społeczne dla wdrożenia reform gospodarki, w przypadku braku alternatywy dla wydobycia fosforytów, jedyną perspektywą będzie uzależnienie od pomocy zewnętrznej[129][130][131].
W latach siedemdziesiątych XX wieku[12] dochód na 1 mieszkańca Nauru wynosił 13 tysięcy dolarów amerykańskich[16]. Gospodarka wyspy była uzależniona od napływu siły roboczej z zagranicy, głównie z wyspiarskich krajów sąsiednich, takich jakKiribati,Tuvalu iVanuatu[16]. Wartość eksportu była wówczas czterokrotnie wyższa niż wartość importu[12], a głównymi partnerami handlowymi były Australia,Nowa Zelandia,Japonia orazWielka Brytania[16]. Inwestowano również w nieruchomości za granicą[16].
Wydobycie fosforytów doprowadziło do degradacji środowiska na wyspie
W latach dziewięćdziesiątych XX wieku Nauru stało sięrajem podatkowym[49] i oferowało za opłatą paszporty cudzoziemcom[132][133][134]. Kraj stał sięstrefą wolnocłową[135]. Grupa Specjalna ds. Przeciwdziałania Praniu Pieniędzy (ang.Financial Action Task Force) zidentyfikowała wówczas Nauru jako jedno z piętnastu państw, które niedostatecznie przeciwdziałająpraniu brudnych pieniędzy. Pod presją organizacji w 2003 Nauru wdrożyło program w zakresie przeciwdziałania unikania opodatkowania. Podarbitrażem organizacji republika pozbywała się tego procederu, co zakończyło się wypisaniem kraju z wyżej wymienionej listy[136].René Harris obwinił najbogatsze państwa iOECD o ingerencję w sprawy wewnętrzne kraju[137].
W 2000 rokudług publiczny wyniósł 280 milionów dolarów australijskich[138]. Deficyt budżetowy w 2002 roku wyniósł 40 milionów dolarów amerykańskich[139].
Oszacowano, że wartość aktywów netto państwowego funduszu majątkowegoNauru Phosphate Royalties Trust (NPRT), inwestującego długoterminowo zyski wypracowane przezNauruańską Korporację Fosforytową (NPC), stopniała z 1300 mln dolarów australijskich w 1991 roku do 138 mln w 2002 roku[129]. Spadek ten był spowodowany korupcją i niegospodarnością[140].
Azjatycki Bank Rozwoju przedstawił raport, z którego wynika, że w 2007 roku PKB per capita Nauru wyniosło od 2500 do 2715 dolarów amerykańskich[124].
Od 2001 roku do 2008 roku Nauru dostawało pomoc od australijskiego rządu w zamian za zapewnienie pobytu na wyspie nielegalnymimigrantom ubiegającym się oazyl w Australii w ramach programuPacific Solution. Było to głównym źródłem dochodów na wyspie, wobec czego władze zareagowały z niepokojem na zamknięcie programu w 2008 roku[141].
Mamy ogromną liczbę rodzin, która właśnie została pozbawiona dochodów. Próbujemy zapewnić naszym mieszkańcom pomoc, ale nasza zdolność do tego jest ograniczona. Doznajemy właśnie poważnego kryzysu bezrobocia w naszym kraju.
Sektor rybołówstwa jest nierozwinięty. Nauru posiada dwie małe łodzie rybackie. Połów ryb wystarcza głównie na rynek krajowy. Tuńczyki są również eksportowane do Australii i Nowej Zelandii, w 2001 roku wywożono 600 kilogramów tuńczyków na tydzień[32].
Od lat osiemdziesiątych XX wieku odnotowano znaczny spadek wydobycia fosforytów przezNauruańską Korporację Fosforytową (z 1,67 mln ton w latach 1985–1986 do 162 tys. ton w latach 2001–2002). Natomiast w 2003 roku wydobycie zostało wstrzymane. Dzięki australijskiemu funduszowi inwestycyjnemuIncitec Pivot[142][143] wydobycie przywrócono, zaś w 2006 roku wznowiono eksport fosforytów[82].
1 lipca 2005 Naurańska Korporacja Fosforytowa zmieniła nazwę na Republic of Nauru Phosphate Corporation (RONPHOS)[144]. Było to spowodowane restrukturyzacją spółki, kontynuowaną w 2006 roku. W jej wyniku dokonano napraw i przebudowy instalacji oraz urządzeń, wykorzystywanych do wydobycia i transportu fosforytów oraz w celu zmniejszenia emisji pyłu[145].
Jedynym bankiem komercyjnym na wyspie był kontrolowany przez rząd Bank Nauru (ang.Bank of Nauru), pełniący zarazem funkcje banku centralnego państwa[146]; upadł on w 2006; od tego czasu regulacje finansowe i usługi są świadczone przez Departament Finansów. Agencja Bendigo and Adelaide Bank zapewnia dostęp do usług depozytowych i oszczędnościowych na Nauru[147]. Według Azjatyckiego Banku Rozwoju, Nauru powinno w dalszym ciągu kontynuować wysiłki na rzecz wzmocnienia swoich ram w zakresie przeciwdziałania praniu pieniędzy i zwalczania finansowania terroryzmu, aby kraj mógł ponownie połączyć się z międzynarodowym systemem finansowym[148].
W latach dziewięćdziesiątych XX i na początku XXI wieku Nauru stanowiło jedno z tzw. centrów finansowychoffshore[149].Centralny Bank Rosji oszacował, żemafia rosyjska ulokowała w powyższy sposób Nauru 70 miliardów dolarów amerykańskich w samym tylko 1998 roku[22][150]; brała w tym udział równieżAl-Ka’ida[22]; pod naciskiem międzynarodowym Nauru uchwaliło odpowiednie przepisy, by ukrócić ten proceder do 2004 roku[22].
Bank Nauru stał się niewypłacalny w 1998 roku[124] i upadł w 2006 z powodu polityki rządu, wykorzystującego bank do finansowania deficytu budżetowego[151].
Turystyka na wyspie w znacznym stopniu jest ograniczona z powodu skażenia środowiska na skutek eksploatacji fosforytów[12]. W kraju znajdują się dwa hotele – Menen Hotel i OD-N-Aiwo Hotel[152]. Na lotnisku podatek wynosi 25 dolarów australijskich. Z opłaty zwolnione są dzieci poniżej 12 roku życia, członkowie załogi, pasażerowie tranzytowi oraz osoby posiadające pisemne pozwolenie od Ministerstwa Sprawiedliwości Nauru[153].
14 lutego 1970 roku, po poszerzeniuportu lotniczego[156], zainicjowała działalność linia lotnicza Nauru –Air Nauru, która oferuje połączenia zBrisbane,Honiarą iTarawą[157], a od listopada 2009 roku także zNadi[70]. Linia posiada 2 samolotyBoeing 737. W 1997 roku z usług linii lotniczej skorzystało 137 000 pasażerów[154].
Nauru Pacific Line było narodowym przedsiębiorstwemżeglugi morskiej[156]. Jej flota posiadała pięć statków, natomiast 2 dzierżawiła[158]. Statki te przewoziły dobra między Nauru i Australią. Przedsiębiorstwo stało się nierentowne w 1992 roku. Sprzedano wówczas wszystkie statki i zawarto umowę leasingową z australijskim odpowiednikiem[156].
Dzięki skutecznym działaniom w zakresie ochrony zdrowia udało się uniknąć w ostatnim czasie epidemii chorób zakaźnych wśród mieszkańców wyspy. Mimo to jednym z głównych problemów jest niedobór personelu medycznego (na wyspie pracuje pięcioro lekarzy[159]), w związku z czym rząd stara się przyciągnąć jak najwięcej specjalistów w tej dziedzinie[159]. Opieka medyczna jest świadczona bezpłatnie[160]. W 2007 roku szacunkowe całkowite wydatki na zdrowie osiągnęły wartość 6,7 miliona dolarów amerykańskich (15,1%PKB)[159].W 2003 roku odsetek osób dorosłych chorych nacukrzycę był najwyższy na świecie (30,2%)[161]. Na wyspie znajdują się dwa szpitale – jeden dla mieszkańców Nauru, drugi – dla pracownikówNauruańskiej Korporacji Fosforytowej[160].
Nauruańczycy należą do najbardziejotyłych ludzi na świecie. 94,5% mieszkańców wyspy cierpi na otyłość[162]. 90% dorosłych ma wyższy wskaźnikBMI niż średnia na świecie[163]. Przyczyną jest spożywanie żywnościpeklowanej[164].
Szkolnictwo jest priorytetem rządu Nauru[165], który zobowiązał się promować rozwój talentów i osobowości dzieci, ich umiejętności umysłowych i fizycznych, tożsamości kulturowej, języka, przygotowanie do odpowiedzialnego życia w wolnym społeczeństwie[166]. Prawo do edukacji posiadają wszyscy obywatele Nauru[167].
Edukacja jest bezpłatna[167], obowiązkowa dla dzieci od szóstego do piętnastego roku życia, natomiastkształcenie przedszkolne, które trwa maksymalnie dwa lata[166], jest nieobowiązkowe[168].Szkoła średnia dzieli się na dwie części. Pierwsze cztery klasy szkoły średniej są obowiązkowe, natomiast dwie kolejne – opcjonalne. W szkołach używa się główniejęzyka angielskiego[165]. Nie ma szkół wyższych, dlatego studia odbywa się za granicą[167].
Kulturę Nauru tworzy tradycja i zwyczaje rdzennych mieszkańców wyspy[170]. PotomkowiePolinezyjczyków iMikronezyjczyków, rodzimych grup etnicznych i językowych, posiadają własną kulturę. Okres kolonialny wywarł negatywny wpływ na kulturę Nauru przezokcydentalizację[170].
Grupy etniczne posiadają własny stylrzemiosła,sztuki,tańca i form muzycznych, które stanowią część kultury Nauru[170]. Złożafosforytów zwabiły takie kraje, jakWielka Brytania,Cesarstwo Niemieckie czyAustralia, które władały wyspą do 1968 roku. Sytuacja polityczna negatywnie wpłynęła na kulturę Nauru[170]. Pierwotne wierzenia i obyczaje są wciąż powszechne wśród tubylczych mieszkańców wyspy[170]. Jedno z wierzeń dotyczy żeńskiego bóstwa Eijebong, oraz ducha ziemi Buitani[171]. Wyimaginowana krainaduchów jest częścią kultury Nauru.
Na wyspie powstajeliteratura[172]. Jednym z utworów literackich jestA Beutifiul Prayer autorstwa Joanne Gobure[173]. Tworzona jest takżemuzyka[174]. Nauruańskim muzykiem jestBaron Waqa[175]. Do tworzeniapiosenek,wierszy iopowiadań inspiruje mieszkańców wyspy USP Extension Centre[176].Festiwale są nieodłączną częścią stylu życia mieszkańców wyspy. Barwy, tradycyjny ubiór i żywiołowość ludzi widoczne są szczególnie podczas świąt Nauru[177].
26 października każdego roku świętuje sięŚwięto Angam[178] (ang.Angam Day[178]), co wjęzyku nauruańskim oznacza celebrację, triumf nad przeciwnościami losu[178]. Obchodzi się je, ponieważ mimo przeciwnościnaród Nauru ciągle istnieje[178]. Nauru doświadczyło wielu drastycznych spadków liczbyludności do 1000 osób, spowodowane epidemiami[178]. W 1920 roku na skutek epidemii grypy populacja osiągnęła poziom 1068 osób[178]. Spowodowało to obawy o dalsze przetrwanie wspólnoty narodu. Dopiero 26 października 1932 roku liczba ludności wzrosła do 1500 osób. Wówczas urodziła się dziewczynka imieniem Eidaruwo[178]. 26 października jest świętem od 1941 roku[178]. Kolejne spadki liczby ludności do 1500 osób odnotowano również podczas II wojny światowej[178].
W kraju prasa codzienna nie jest wydawana, istnieje jednak kilka tygodników lub dwutygodników, takich jakBulletin,Central Star News orazThe Nauru Chronicle. Nauru Television nadaje program z Nowej Zelandii, zaś Radio Nauru nadaje audycje zRadio Australia iBBC[179]. Sklepy otwarte są od poniedziałku do piątku od 9:00 do 17:00, w soboty i niedziele – od 9:00 do 13:00[180].
Od września 1998 roku dostęp doInternetu oferuje firmaCenpacNet. Nie ma oficjalnych danych na temat liczby użytkowników Internetu.
Na wyspie istnieje telekomunikacja. Wiele apartamentów publicznych posiada dostęp do międzynarodowego systemuIDD, ale ponieważ usługa jest prowadzona przez sieć firm australijskich, międzynarodowe połączenia telefoniczne odbywają się za pośrednictwem tych operatorów. Międzynarodowy numer kierunkowy do Nauru to +674[181]. Telefony na wyspie są niezgodne ze standardem telefonii komórkowejGSM, w związku z czym, aby zadzwonić, należy wypożyczyć telefon zgodny z innym formatem[182].
Większość ludności kraju ulokowała się nad cienkim, nadmorskim pasie z powodu zniszczeń, jakie spowodowało wieloletnie wydobycie fosforytów prowadzone w środkowej części wyspy[3].W 1968, w roku proklamowania niepodległości, liczba ludności na wyspie wynosiła trzy tysiące osób[3].
Pod koniec 2006 roku wyspę zamieszkiwało 9872 mieszkańców[124]. Wcześniejliczba ludności była nieco wyższa, ale w 2006 roku terytorium państwa opuściło około 1500 osób w wynikurepatriacji imigrantów zKiribati iTuvalu[124].Ekspatriacja ta była spowodowana przede wszystkim redukcją wydobycia fosforytów. Ludność wyspy stanowią w 58%Nauruańczycy, którzy są rdzennymi mieszkańcami kraju. Oprócz nich mieszkają tu inniMikronezyjczycy (26%),Chińczycy (8%),Filipińczycy oraz ludność pochodzenia europejskiego (8%)[11].
Płodność w Nauru oszacowano w 2007 roku na 24,47 na 1000 mieszkańców, śmiertelność – 6,65 na 1000 mieszkańców. Przyrost naturalny wyniósł 1,781%. Umieralność niemowląt – 9,6 na 1000 urodzeń. Odsetek osób w wieku poniżej 14 lat wyniósł w 2007 roku 36,4% populacji, w wieku 15–64 lat – 61,6%, natomiast wśród osób powyżej 64 lat – 2%. Średnia długość życia wyniosła w 2007 roku 60 lat dla mężczyzn oraz 67 – dla kobiet[11]. Wskaźnik piśmienności dorosłych w 2004 roku wyniósł 96%[3]. Językami urzędowymi wyspy sąjęzyk nauruański orazjęzyk angielski[3].
Najwięcej wyznawców posiadająkościoły chrześcijańskie[193]. Według spisu z 2002 roku około dwóch trzecich chrześcijan uważało się za protestantów, jedna trzecia – za rzymskich katolików. Najliczniejszą grupę wyznawców ma Kościół Kongregacjonalny[194]. Na wyspie aktywnych jest kilka organizacji misjonarskich, w tymanglikańska,metodystyczna i katolicka[193]. Trzecią pod względem liczebności grupę (po kongregacjonalizmie i katolicyzmie) stanowiązielonoświątkowcy. Mieszkają tu takżeadwentyści,Świadkowie Jehowy i mormoni[193].
Wyznawców religii chińskich (buddystów,taoistów ikonfucjanistów[193]) było w roku 2002 około trzech procent. Wśród mieszkańców wyspy znajdują się również wyznawcybahaizmu i Niezależnego Kościoła Nauru.
Wedługmitologii ludówOceanii znaczącą rolę wstworzeniu świata odegrałpająk Areop-Enap. Zgodnie z tą koncepcją na początku był Areop-Enap i przestrzeń. Pewnego dnia Areop-Enap znalazł muszlęmałża. Po wielu trudnościach udało mu się ją otworzyć i pająk wkradł się do środka. W muszli było ciasno i ciemno. Areop-Enap znalazł w niej dwaślimaki, mniejszego i większego, którym przekazał część swojej mocy. Z mniejszego stworzyłksiężyc. W słabym świetle księżyca ujrzałrobaka, który zajął się rozdzieleniem dolnej i górnej części muszli. Stały się oneziemią iniebem. Robak pracował tak ciężko, że jego słony pot wypełnił dolną część muszli i utworzył morze. Po skończonej pracy robak padł z wyczerpania. Wtedy Areop-Enap z drugiego ślimaka stworzyłsłońce[200][201][202][203].
↑Geology and Hydrology of Nauru Island. H. Leonard Vacher, Terrence M. Quinn Geology and hydrogeology of carbonate islands, Volume 54.. s. 722. [dostęp 2010-03-15]. (ang.).
↑John B. Lundstrom: Let’s not let this offensive die on the vine. [w:]First Team And the Guadalcanal Campaign: Naval Fighter Combat from August to November 1942 [on-line]. Naval Institute Press, 2005. s. 175. [dostęp 2010-04-13]. (ang.).
↑Jemina Garrett: Island exiles. ABC Books, 1996, s. 175–184.ISBN 0-7333-0485-0.
.svg)
.jpg)
