Początkowo NKWD zajmował się sprawami administracyjno-porządkowymi. Od 1934 r. rola komisariatu wzrosła, po reorganizacji polegającej na wcieleniu do jego strukturOGPU i mianowania jego szefaGienricha Jagody ludowym komisarzem spraw wewnętrznych (szefem NKWD), co było jednym z elementów przygotowańJózefa Stalina doWielkiej Czystki lat 1936–1939. NKWD skupił więc cały aparat represji policyjnych ZSRR – od milicji kryminalnej poprzez wywiad (INO) i kontrwywiad, wojska ochrony pogranicza, administracyjne sądownictwo doraźne (trójki NKWD) po system obozów pracy przymusowejGułagu. Komisariat nadzorował również lokalne instytucje rządowe, następnie w 1946 r. przemianowany został naMinisterstwo Spraw Wewnętrznych ZSRR. Na terenie całego kraju NKWD działał zarówno bezpośrednio, jak i przez komisariaty spraw wewnętrznych poszczególnych republik (np.Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych RFSRR), będące jego filiami.
Nazwa „NKWD” stała się w powszechnej świadomości symbolem wszelkich zbrodni dokonanych przez Sowietów. Komisariat był głównym narzędziem w rękach władz radzieckich, którym posłużono się do ogromnych represji wobec własnych obywateli i poza granicami byłegoZSRR, a także masowych deportacji różnych narodowości, w tymPolaków. Organy NKWD były także wykonawcązbrodni katyńskiej – mordu oficerówWojska Polskiego w 1940 r., oraz rozstrzeliwań Polaków po wojnie i uwięzienia w byłych obozach koncentracyjnych, np. naMajdanku. Np. przez więzienie NKWD naZamku w Lublinie przeszło po wojnie do 1954 około 35 tys. Polaków, a 333 poniosło śmierć. W dniu 22 czerwca 1941 Biuro Polityczne Komunistycznej Partii (bolszewików) Białorusi podjęło uchwałę, zobowiązującą NKWD ZSRR do wykonania wyroków śmierci, wydanych na więźniów, przebywających w więzieniach zachodnich obwodów Białorusi.
Dwa dni później szef NKWD, Ławrientij Beria, polecił rozstrzelać wszystkich więźniów znajdujących się w śledztwie oraz skazanych za „działalność kontrrewolucyjną”, „sabotaż gospodarczy”, „dywersję” i „działalność antysowiecką”. Uruchomiło to lawinę zbrodni na więźniach. Według danych sowieckich z 10 czerwca 1941, a więc niemal w przededniu agresji niemieckiej, w kresowych więzieniach przebywało ok. 40 tys. więźniów, w tym:
w więzieniach zachodniej Ukrainy ok. 21 tys. więźniów,
w więzieniach zachodniej Białorusi ok. 16,5 tys.,
pozostałe ok. 2,5 tys. więźniów znajdowało się w więzieniach na Wileńszczyźnie.
W ciągu tygodnia, w czerwcu 1941 NKWD wymordował w więzieniach 14 700 więźniów, na szlakach ewakuacyjnych zmarło ich przeszło 20 tysięcy.
W latach 1939–1941 NKWD ściśle współpracował zGestapo w zakresie likwidacji podziemia i opozycji politycznej na terenach okupowanych przezZSRR iIII Rzeszę[1].
W latach poprzedzających przewrót październikowy w 1917 r.Włodzimierz Lenin i jego najbliżsi współpracownicy nie dostrzegali potrzeby powołania organów bezpieczeństwa i służb wywiadowczych, ponieważ głosili rychłe nadejście rewolucji światowej, która ma zniszczyć system kapitalistyczny. Wydarzenia rewolucyjne wRosji zmusiły jednak przywódców bolszewickich do zweryfikowania swoich poglądów. Lenin zaskoczony rozmiarami wewnętrznej i zewnętrznej opozycji wobecRady Komisarzy Ludowych (Sownarkomu) wystąpił z inicjatywą utworzenia policji politycznej, która w niedługim czasie stała się organem przez niego szczególnie faworyzowanym.
Pierwszym radzieckim organem bezpieczeństwa byłaCzeka (WCzK) – Ogólnorosyjska Nadzwyczajna Komisja do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem. Utworzona 28 grudnia 1917 z inicjatywyFeliksa Dzierżyńskiego przez Radę Komisarzy Ludowych Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (RFSRR) jako centralny organ bezpieczeństwa państwowego. W tym czasie (tzn. od 1917 do 1930) w RFSRR i każdej republice związkowej istniały ludowe komisariaty spraw wewnętrznych (NKWD), które zajmowały się sprawami porządku publicznego, rejestracją obywateli, pożarnictwem i innymi sprawami. W 1917, jako pierwszy urząd ludowego komisarza RSFSR, objąłAleksiej Rykow, który następnie w latach 1918–1921 był przewodniczącym Najwyższej Rady Gospodarki Narodowej. Jeszcze w tym samym roku w listopadzie, zastąpił goGrigorij Pietrowski, który pozostał na tym stanowisku do marca 1919. Następnym ludowym komisarzemRSFSR został stary bolszewik polskiego pochodzeniaFeliks Dzierżyński, którego w 1923 zastąpiłAleksandr Biełoborodow, a po nim w 1927,Władimir Tołmaczow, sprawując to stanowisko do 1930 r.
Przygotowując się do rozprawy z tzw.leninowskim trzonem partii i do zaprowadzenia wZSRR dyktatury,Józef Stalin przede wszystkim zreorganizował aparat bezpieczeństwa. Po śmierciWiaczesława Mienżyńskiego, który prawdopodobnie umarł na zawał serca, choć nie można wykluczyć, że został otruty, w maju 1934OGPU zostało poddane gruntownej przebudowie i 10 lipca 1934, jakoGłówny Zarząd Bezpieczeństwa Państwowego (Gławnoje Uprawlenije Gosudarstwiennoj Bezopastnosti – GUGB) zostało włączone do Komisariatu Spraw Wewnętrznych, NKWD. NKWD kontrolował policję polityczną, służby specjalne (wywiad) orazkontrwywiad (z wyjątkiem wywiadu wojskowego, którym się zajmował Główny Zarząd Wywiadu Armii Czerwonej –GRU), służby porządkowe (milicję,straż pożarną etc.) oraz system obozów pracy przymusowej –GUŁAG.
Pierwszy na czele NKWD jakoludowy komisarz spraw wewnętrznych ZSRR stanął stary czekista, były pierwszy zastępca Wiaczesława Mienżyńskiego,Gienrich Jagoda. Jagoda między innymi w 1934 r., prawdopodobnie na polecenieStalina, zorganizował zamach na przewodniczącego miejskiego komitetu partii komunistycznej wLeningradzieSiergieja Kirowa[2]. Po zabójstwie Kirowa nastąpiły masowe egzekucje i aresztowania akceptowane przez społeczeństwo radzieckie wierzące, że wewnątrz kraju ukrywają się setki tysięcy spiskowców, zdrajców i imperialistycznych agentów chcących wymordować działaczy partyjnych i przywódców partii. Jagoda także z wielką bezwzględnością narzucał stalinowską kolektywizację, której towarzyszyły wywłaszczenia, konfiskaty własności chłopskiej, palenie i wysiedlanie wiosek, mordowanie i wywożenie do łagrów opornych chłopów (kułaków). Tym niemniej 25 września 1936 Józef Stalin przebywając na urlopie w Soczi, wysłał doMoskwy telegram z propozycją natychmiastowego odwołania Jagody ze stanowiska.
Życzenie Stalina zostało spełnione natychmiast, Jagoda został odsunięty ze stanowiska komisarza ludowego i zajął mało znaczące stanowisko komisarza ludowego poczt i telegrafów. Prawdopodobnie Stalin pozbywał się Jagody, ponieważ za dużo wiedział[potrzebny przypis], a po Moskwie zaczęły krążyć pogłoski, że to OGPU jest odpowiedzialne za zamach na Kirowa.
Miejsce Jagody na stanowisku szefa NKWD zająłNikołaj Jeżow. Do partii komunistycznej wstąpił dopiero w maju 1917. Następnie sprawował niższe partyjne funkcje na prowincji do 1927. Szybką karierę zrobił podczas kolektywizacji rolnictwa, gdy zwrócił uwagę Stalina sprawnością i bezwzględnością w tworzeniu kołchozów i łamaniu oporu chłopów. Sprowadzono go do Moskwy i przydzielono do gabinetu Stalina. Urzędowanie w resorcie rozpoczął od krwawej rozprawy z ekipą swojego poprzednika Genricha Jagody. Nakazał podwładnym stosowanie wszystkich metod wydobywania zeznań, łącznie z torturami, w których sam uczestniczył. Przyniosło mu to – z uwagi na mały wzrost (poniżej 150 cm) – przydomekKrwawego Karła. Z polecenia Stalina przygotował i rozpoczął masowe represje, które zyskały potem miano jeżowszczyzny. W listopadzie 1938 Stalin zdymisjonował Jeżowa ze stanowiska szefa NKWD i niespełna pół roku później nakazał go aresztować. Jeżowa stracono 4 lutego 1940 po tajnym procesie.
25 listopada 1938 miejsce ludowego komisarza spraw wewnętrznych objąłŁawrientij Beria. Beria jak jego poprzednik zaczął od rozprawienia się z ekipą swojego poprzednika, tj. Nikołaja Jeżowa. Zostali oni wysłani w podróże w teren z nowymi zadaniami, lecz już na pierwszej stacji kolejowej byli wyciągani z pociągów i transportowani do więzień NKWD, które jeszcze nie tak dawno sami nadzorowali. Po rozprawie z ludźmi Jeżowa, Beria zajął się wyhamowaniem tzw. jeżowszczyzny. Zmniejszyły się aresztowania i deportacje na Sybir, lecz nie ustały całkowicie. Na początku marca 1940 wZakopanem miała miejsce wspólna konferencja NKWD iGestapo, na której omówiono metody pracy operacyjnej przeciwko polskiemu podziemiu i wymieniono się informacjami, Sowieci wydali Niemcom zbiegłych komunistów niemieckich i austriackich.
Po zajęciu przezZwiązek RadzieckiLitwy,Łotwy,Estonii oraz częściPolski, Ławrientij Beria na polecenie Stalina nadzorował i kierował aresztowaniami i deportacjami w głąb ZSRR setek tysięcy obywateli tych państw. Ponosi bezpośrednią odpowiedzialność zazbrodnię katyńską. Beria stał na czele NKWD aż do 29 grudnia 1945.
Kolejnym i ostatnim ludowym komisarzem spraw wewnętrznych byłSiergiej Krugłow. Pracę w organach bezpieczeństwa NKWD rozpoczął dopiero w 1939, gdy pracował w komitecie centralnym od 1937 do 1939. Stamtąd został przeniesiony w lutym 1939 do Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych NKWD, gdzie objął stanowisko zastępcy ludowego komisarza spraw wewnętrznych NKWD ZSRR Ławrientija Berii – odpowiedzialny za sprawy kadrowe. Od 1943 do 1945 Krugłow był także zastępcąWiktora Abakumowa, ówczesnego szefakontrwywiadu wojskowegoSmiersz.
Na tym stanowisku Krugłow kierował ścisłą ochronąkonferencji teherańskiej, w której uczestniczyliStalin,Roosevelt iChurchill. To samo zadanie wykonywał podczas dwóch następnych spotkań „Wielkiej Trójki” wJałcie naKrymie ikonferencji w Poczdamie, za co został odznaczony przez Amerykanów orderem„Legion of Merit”, a przez Brytyjczyków orderem„Knight of the British Empire”.
Józef Stalin nadzorował Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych (NKWD) za pośrednictwem swojego sekretariatu, kierowanego przezAleksandra Poskriobyszewa, który wraz zGeorgijem Malenkowem przewodniczył socjalnemu wydziałowiCK RKP(b), analizującemu doniesienia wywiadowcze i przygotowującemu raporty dla Biura Politycznego.
Od lipca 1934 do lutego 1941, w skład Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych wchodziło siedem potężnie rozbudowanych zarządów. Były nimi:
ГУГБ (GUGB) – Główny Zarząd Bezpieczeństwa Państwowego
ГУРКМ (GURKM) – Główny Zarząd Milicji Robotniczo-Chłopskiej
ГУПВО (GUPWO) – Główny Zarząd Ochrony Pogranicznej i Wewnętrznej
ГУПО (GUPO) – Główny Zarząd Ochrony Przeciwpożarowej
ГУЛаг (GUŁag) – Zarząd Główny Wychowawczych Obozów Pracy i Osiedli Pracy
АХУ (ACHU) – Zarząd Administracyjno-Gospodarczy
ОАГС (OAGS) – Wydział Aktów Stanu Cywilnego
Do 1939 r. struktura Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych uległa zmianie trzykrotnie, m.in. w listopadzie 1936, po objęciu kierownictwa NKWD przezNikołaja Jeżowa, 9 czerwca 1938, rozkazem ludowego komisarza spraw wewnętrznych numer00362 wprowadzono nową organizację wydziałów operacyjno-czekistowskich NKWD i 29 września 1938, zmieniono struktury NKWD ZSRR, zwiększając liczbę zarządów.
Struktura Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych na wrzesień 1938 przedstawiała się następująco:
Struktura NKWD – Piotr Kołakowski: NKWD i GRU na ziemiach polskich, Dom wydawniczy Bellona Warszawa 2002
Najważniejszym organem NKWD ZSRR byłGłówny Zarząd Bezpieczeństwa Państwowego (Gławnoje Uprawlenije Gosudarstwiennoj Bezopastnosti – GUGB), który przejął funkcje dawnegoOGPU. W 1934, w centralnym aparacie GUGB było zatrudnionych 1410 osób. 25 grudnia 1936 dla celów konspiracyjnych wprowadzono numerację wydziałów GUGB. Lokalne zarządy (UNKWD) republik związkowych, krajów i obwodów miały struktury na wzór centralnej. Formalnie było tak, jak gdyby OGPU przekształcono w zarząd Komisariatu Spraw Wewnętrznych, jednak faktycznie GUGB kontrolował cały zakres działalności NKWD. Podporządkowanemu służbie bezpieczeństwa NKWD podlegały odtąd:milicja, służba ochrony pogranicza, oddziały wojskowe, które nie wchodziły w skład armii i floty, obozy pracy przymusowej, więziennictwo i straż pożarna.
GUGB odpowiedzialny był m.in. za bezpieczeństwo wewnętrzne, ochronę rządu, wywiad zagraniczny i kontrwywiad. Pod koniec 1937 w skład GUGB NKWD wchodziły następujące oddziały:
ООРПП (OORPP) – Oddział Ochrony Przywódców Partii i Państwa
ОО (OO) – Oddział Operacyjny
КРО (KRO) – Oddział Kontrwywiadu
СПО (SPO) – Oddział Tajno-Polityczny
ОО (OO) – Oddział Specjalny
ТО (TO) – Oddział Transportu
ИНО (INO) – Oddział Zagraniczny
УСО (USO) – Oddział Ewidencyjno-Statystyczny
СО (SO) – Oddział Specjalny (Szyfrów)
ТО (TO) – Oddział Więzienny
ВО (WO) – Oddział Transportu Wodnego
ООТ OOT – Oddział Techniki Operacyjnej.
Na czele Głównego Zarządu Bezpieczeństwa Państwowego (GUGB) stał sam szef NKWD, następnie powstało miejsce nadzorcy GUGB, które pełnił komisarz BP 1 rangiJakow Agranow, właściwieJankiel Sodersohn, wieloletni funkcjonariusz organów bezpieczeństwa, na początku lat trzydziestych szefGułagu, który był także pierwszym zastępcą Ludowego Komisarza Spraw Wewnętrznych. Stanowisko szefa GUGB powołano 29 grudnia 1936 roku. Pierwszym szefem został wówczaskomisarz bezpieczeństwa państwowego I rangi Jakow Agranow, właściwieJankiel Sodersohn, zginął podczas czystek stalinowskich rozstrzelany 1 sierpnia 1938. Jego miejsce zająłMichaił Frinowski. Frinowski wykazał się dużym okrucieństwem podczas tzw. czystek z końcowych lat trzydziestych, m.in. osobiście otruł ówczesnego szefa INO (wywiadu (oddział) zagranicznego GUGB/NKWD)Abrama Słuckiego. Podzielił los Agranowa, za rzekomą współpracę z wywiadamipolskim ijapońskim oraz wykroczenia podczas pracy w NKWD został rozstrzelany 8 lutego 1940. Następnym szefem GUGB zostałŁawrientij Beria, późniejszy szef NKWD, a wcześniej szef policji politycznej wGruzji. Gdy Beria został ludowym komisarzem NKWD na stanowisku szefa GUGB zastąpił goWsiewołod Mierkułow, późniejszy ludowy komisarz bezpieczeństwa państwowego, a po wojnie minister bezpieczeństwa państwowego.
NKWD był głównym narzędziem (a po wykonaniu swej roli także jednym z obiektów) tzw.wielkiej czystki przeprowadzonej w latach 1936–1938 na rozkazStalina i jego popleczników wWKP(b). W tym okresie NKWD zamordowało kilka milionów osób, a kilkakrotnie więcej trafiło doobozów koncentracyjnychGułagu.
Po zakończeniu czystki wArmii Czerwonej, flocie i lotnictwie której ofiarami padło m.in.: 3 z 5marszałków, 13 z 15 dowódców armii (komandarmów), 8 z 9 admirałów, 50 z 57 dowódców korpusu (komkorów) oraz 154 ze 186 dowódców dywizji (komdiwów), organy NKWD rozpoczęły czystki w służbach specjalnych. Szczególnie ucierpiał wywiad zagraniczny (INO). Zgładzeni przez NKWD zostali najpierw naczelnicy INO NKWD, doświadczeni oficerowie wywiadu, tacy jakAbram Słucki,komisarz bezpieczeństwa państwowego II rangi, szef 7 DepartamentuGUGB, czyli wywiadu zagranicznego. Słucki w grudniu 1938 został zaproszony do gabinetu zastępcy ówczesnego szefa NKWDNikołaja Jeżowa,Michaiła Frinowskiego, potem wyniesiono jego ciało, oświadczając, że zmarł na zawał serca. Prawdopodobnie został otruty kwasem cyjanowodorowym. Zginęli też jego następca,Zelman Pasow, następca Pasowa i przełożonyPawła SudopłatowaSiergiej Szpigelglas.
Po szefach INO, aresztowano i przeważnie zgładzono wysokich oficerów wywiadu pracujących w centrali naŁubiance. W więzieniach znaleźli się m.in. major bezpieczeństwa państwowegoLeonid Eitingon, główny organizator akcji zamordowaniaTrockiego, oraz wielu innych oficerów wywiadu zagranicznego.
Kolejnym celem stali się oficerowie przebywający na zagranicznych placówkach. Pod różnymi pretekstami wzywano do Moskwy rezydentów, agentów, którzy po powrocie natychmiast trafiali do moskiewskich więzień, a następnie, po śledztwie połączonym z torturami przed plutony egzekucyjne NKWD. Objęło to tzw.wielkich nielegałów (oficerów wywiadu nielegalnego) jak:Dmitrij Bystroletow, jeden z czołowych oficerów wywiadu nielegalnego. Należał do grupy szczególnie zasłużonych dla wywiadu zagranicznego, których portrety zawieszono w tajnej izbie pamięci w siedzibieINO w Jasieniewie, obecnej centraliSłużby Wywiadu ZagranicznegoFederacji Rosyjskiej. Bystroletow przeżył, lecz następne 15 lat swojego życia spędził włagrze. Likwidacja nielegalnego rezydenta wLondynieArnolda Deutscha oraz jego następcy innegowielkiego nielegałaTheodora Mallego, spowodowała całkowity paraliż tej bardzo ważnej placówki wywiadowczej. Na ich miejsce przychodzili niejednokrotnie ludzie nieprzygotowani i niekompetentni, np.Grigorij Grafpen (ps.SAM), który ze swoimi agentami spotykał się w parku naprzeciwko radzieckiej ambasady w Londynie.
Niektórzy, domyślając się, że powrót do kraju równa się z wyrokiem śmierci, odmówili powrotu. Tak było z byłym szefem Głównego Zarządu Wywiadu –GRU,Aleksandrem Orłowem. Czystki stalinowskie w jeszcze większym stopniu dotknęły wywiad wojskowy Armii Czerwonej – GRU.GenerałDmitrij Wołkogonow, autor książkiTrockij (Moskwa 1992), na stronie 222 tomu II pisze:
W latach 1937–1938 aresztowania w strukturach wywiadu i kontrwywiadu NKWD oraz GRU objęły około 32 tysiące funkcjonariuszy. Uwięziono, a następnie rozstrzelano prawie połowę pracowników wywiadu, w tym czterech szefów GRU –Jana Berzina,Siemiona Urickiego,Siemiona Giendina,Iwana Proskurowa, prawie wszystkich ich zastępców, oraz większość szefów wydziałów w centrali wywiadu wojskowego. Uratował się jedynieAleksandr Orłow, uciekając naZachód.
W przeddzień „wielkiego terroru” wśród pracowników na kierowniczych stanowiskach w NKWD przodowali Żydzi – 38% i Rosjanie – 32%. Łotyszy było 7%, Ukraińców – 5%, Polaków – 5,5%. Po czystkach beriowskich w 1940 roku Rosjan było 65%, Ukraińców – 17%, Gruzinów – 7%, Żydów – 3,5%. Całkowicie wyeliminowano przedstawicieli narodów „zachodnich”[3].
W lutym 1941 na polecenieJózefa Stalina wywiad zagraniczny (INO) i służby bezpieczeństwa (dotychczasowy Główny Zarząd Bezpieczeństwa Państwowego –GUGB), zostały wyłączone z Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych NKWD i stały się niezależnymLudowym Komisariatem Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR (NKGB), na którego czele stanąłWsiewołod Mierkułow, dotychczasowy pierwszy zastępca Berii i szef GUGB. Oddział zagraniczny (Innostrannyj Otdieł), został przemianowany na INU (Inostrannoje Uprawlenije Zarząd Zagraniczny) i funkcjonował jako I Zarząd NKGB, którym kierował major bezpieczeństwa państwowegoPaweł Fitin. NKWD pozostał pod zwierzchnictwem Ławrientija Berii i zasadniczo zajmował się wewnętrznymi sprawami policyjnymi i projektami budowlanymi na dużą skalę. Do stanu poprzedniego powrócono już w lipcu tego samego (1941), powybuchu wojny z Niemcami. NKGB włączono na powrót do NKWD, jako jeden z głównych zarządów tej instytucji – GUGB. Struktury organizacyjne nadane służbom bezpieczeństwa i wywiadu zagranicznego w marcu 1943 (między innymi ponownie zlikwidowano „GUGB” i utworzono odrębny Ludowy Komisariat Bezpieczeństwa Państwowego NKGB, na czele którego stanął ponownie Wsiewołod Mierkułow), utrzymały się przez 3 następne lata, czyli do 1946. Amerykański analityk wywiadu,John Dziak, pisze w swej książce – Chekisty:A History of KGB (1988) między innymi:
Tych szczególnych zmian organizacyjnych nigdy w pełni nie wyjaśniono, ale być może miały one coś wspólnego z wchłonięciem przezZSRR podbitych krajów i narodów –Estonii,Litwy,Łotwy, częściPolski i oderwaniem odRumuniiBesarabii i północnejBukowiny. Liczba aresztowań, deportacji, egzekucji i łagrów zwiększyła się, a to wymagało zreorganizowanych i zwiększonych sił bezpieczeństwa.(....) Szok spowodowany agresją i szybkimi postępamiWehrmachtu doprowadził w lipcu 1941 roku do fuzji i oba organy znowu połączyły się jako NKWD pod kierownictwem Berii. (....) Zwycięstwa podStalingradem stworzyły perspektywę odzyskania wojennych strat, stąd ponowny rozdział, jak ten z 1941 roku (NKWD – NKGB).
W 1940 r. w strukturze Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych ZSRR nastąpiły pewne zmiany, m.in.:
4 stycznia utworzonoZarząd Główny Obozów Budownictwa Kolejowego, szefem zostałNaftali Frenkel
28 sierpnia powstałZarząd Budownictwa Specjalnego dla fabryk kujbyszewskich (zakłady lotnicze) szefem zostałAleksandr Lepiłow
13 września na bazieWydziału Hydrotechnicznego Zarządu Głównego Poprawczych Obozów Pracy i Kolonii powołano do życiaZarząd Obozów Budownictwa Hydrotechnicznego NKWD ZSRR
W strukturze NKWD ZSRR znajdowały się centralna Rada Towarzystwa SportowegoDYNAMO i centralny klub pracowników NKWD ZSRR.
W styczniu 1942 w centralnym aparacie bezpieczeństwa ZSRR w Moskwie zatrudnione były 32 642 osoby.
Organizacja NKWD i obsada kierowniczych stanowisk na styczeń 1943
Sekretariat NKWD ZSRR (zastąpił jednoosobowe stanowisko sekretarza NKWD) nacz. st.mjr B.PStiepan Mamułow przy Sekretariacie NKWD ustatuowana była „Grupa Specjalnego Przeznaczenia”, podlegała bezpośrednio szefowi NKWD
Sekretarz Komitetu Specjalnego NKWD: [ОСО/OSO] mjr. B.PWładimir Iwanow
Stopień podpułkownika wGłównym Zarządzie Ochrony Pogranicznej i Wewnętrznej (GUPWO) wprowadzono 1 września 1939.
Stopień mł. porucznika wGłównym Zarządzie Ochrony Pogranicznej i Wewnętrznej (GUPWO) wprowadzono 20 sierpnia 1937.
Od 9 lutego 1943 stopień st. majora bezpieczeństwa państwowego, zamieniono na stopień Komisarza bezpieczeństwa państwowego. Wtedy też pojawiły się stopniepułkownik ipodpułkownik bezpieczeństwa państwowego.
Od 11 lutego 1943 wszystkim kapitanom bezpieczeństwa państwowego nadano stopnie podpułkownik bezpieczeństwa państwowego, starszym porucznikom bezpieczeństwa państwowego stopnie majora bezpieczeństwa państwowego itd.
UchwałąPrezydium Rady Najwyższej ZSRR z 6 lipca 1945, zniesiono specjalne stopnie dla kierowniczych osób z NKWD NKGB i wprowadzono ogólnowojskowe stopnie oficerskie i generalskie.
Dla generałów wojsk i organów NKWD NKGB wprowadzono formę odzieży ustanowioną dla generałów Armii Czerwonej.
Oficerowie NKWD mieli znacznie wyższe uposażenie niż oficerowie RKKA (Robotniczo-Chłopska Armia Czerwona) o równorzędnych stopniach. Oprócz tego mieli podwójną wysługę lat (jeden rok służby oficera NKWD równał się dwóm latom służby oficera RKKA).
W 1946 r., na rozkazJózefa Stalina, ponownie przeprowadzono transformację organów wywiadu, kontrwywiadu i bezpieczeństwa. Dotychczasowe Ludowe Komisariaty przeformowano w ministerstwa. Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych (NKWD), został przeformowany naMinisterstwo Spraw Wewnętrznych ZSRR (MWD), na czele którego stanąłSiergiej Krugłow. Do kompetencji ministerstwa SW należały, m.in. – porządek publiczny, czylimilicja,Straż pożarna, więziennictwo, obozy pracy przymusowej, czyliGUŁag, wojska ochrony pogranicza i wojska wewnętrzne MSW, oraz nadzorowanie terenowych instytucji rządowych w republikach, krajach i obwodach całego Związku Radzieckiego. Ministrami spraw wewnętrznych byli kolejno, Siergiej Krugłow,Ławrientij Beria, ponownie Siergiej Krugłow i ostatnim ministrem SW byłNikołaj Dudorow.
Zabójcy z radzieckich tajnych służb (mokryje dieła)
Od samego początku istnienia radzieckichsłużb specjalnych, w ich strukturach organizowano specjalne grupy, wydziały lub departamenty zajmujące się tzw.mokrą robotą. W latach 20. oraz 30., działała tzw.grupa Jaszy, pod dowództwemJakowa Sieriebrianskiego przy Oddziale Administracyjnym Zjednoczonego Państwowego Zarządu PolitycznegoOGPU. Jedną z akcjigrupy Jaszy było porwanie z ulicyParyża i zamordowaniegenerałaAleksandra Kutiepowa, przywódcy emigracyjnego Rosyjskiego Związku OgólnowojskowegoROWS. Kiedy wZSRR nadchodził czas czystek,Józef Stalin, przewidując, że wielu oficerów wywiadu – rezydentów, agentów itp. nie zechce powrócić do kraju, w grudniu 1936 polecił nowo mianowanemu szefowi NKWDNikołajowi Jeżowowi utworzyć oddział w rodzajugrupy Jaszy. Tak powstałZarząd Zadań Specjalnych NKWD, który zorganizował lotne grupy, których zadaniem było mordowanie ludzi odmawiających powrotu do kraju. Jedną z ofiarZarządu Zadań Specjalnych zostałIgnace Reiss (Ignac Perecki – ps. „Rajmond”), agent NKWD działający w Paryżu. Ciało Reissa przeszyte kulami znaleziono na poboczu autostrady prowadzącej doLozanny.
Ofiarą NKWD padł takżeJewhen Konowalec, przywódcaOrganizacji Ukraińskich Nacjonalistów. Zamachu dokonał wRotterdamie 23 maja 1938Paweł Sudopłatow, później wysokiej rangi funkcjonariusz NKWD orazszef Zarządu Zadań Specjalnych. W 1941 istniałaSekcja specjalna NKWD, zajmująca się tzw. mokrą robotą, w latach 1941–1942II Wydział NKWD, Specjalny (Techniki Operacyjnej), następnie od 1942 do 1946IV Zarząd kolejno – Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych NKWD, Bezpieczeństwa PaństwowegoNKGB i Ministerstwa Bezpieczeństwa PaństwowegoMGB. PoII wojnie światowej zadania specjalne przejąłWydział DR, a następnieBiuro specjalne nr 1 MGB. Po wchłonięciu MGB przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (MVD) w 1953, zadaniami specjalnymi zajmował sięIX Wydział MVD.
Z powodu braku dostępności do archiwów NKWD działalność obywateli polskich w NKWD znana jest tylko wycinkowo i można podzielić ją na dwa podstawowe typy: współpraca agenturalna i służba jako funkcjonariusze w strukturach NKWD.
Po zagarnięciu przez Armię Czerwoną w 1939 r. terenów II Rzeczypospolitej służbę w strukturach NKWD podjęła liczna grupa obywateli polskich, głównie narodowości żydowskiej, często zmieniających po wojnie nazwiska na polskie. Działali jako funkcjonariusze NKWD m.in.:Juliusz Burgin,Tadeusz Paszta,Józef Różański (Goldberg), jego żona Bela Frenkiel-Goldberg (od 1945 –Izabela Różańska),Bolesław Krzywiński (Bernard Borys Schildhaus),Michał Kołacz.
Około 200 mieszkańców terenów II Rzeczypospolitej zagarniętych przez Armię Czerwoną w 1939 znalazło się we wrześniu 1940 w tzw. Aleksandrowskiej Szkole NKWD pod Smoleńskiem, gdzie funkcjonował szkolny batalion NKWD. Przeszkolenie obejmowało zajęcia wojskowe, wywiadowcze i polityczne. Następnie w marcu 1941 część powróciła do miejsc zamieszkania z zadaniem pracy na rzecz NKWD, a część trafiła do szkoły kształcącej kadry NKWD w mieścieGorki. Absolwentami obu szkół NKWD byli późniejsi wysocy funkcjonariusze MBP:Józef Czaplicki,Stanisław Kończewicz,Mieczysław Moczar,Władysław Sobczyński,Konrad Świetlik.
ul. Suchanowa 8 – do rewolucji Szkoła Handlowa, następnie Uniwersytet, od 1939 regionalna administracja NKWD, od 1956 rektoratUniwersytetu Dalekowschodniego
.png)
.svg)