Morze Barentsa (norw.Barentshavet,ros.Баренцево море), do 1853Morze Murmańskie – marginalnemorze przybrzeżne wOceanie Arktycznym, między Europą Północną, archipelagamiSvalbard iZiemią Franciszka Józefa orazWyspą Niedźwiedzią iNową Ziemią. Na zachodzie łączy się zMorzem Norweskim. Powierzchnia morza 1424 tys. km², średnia głębokość 229 m, głębokość maksymalna 600 m. Objętość 316 tys. km³. Morze znajduje się naszelfie kontynentalnym. Południowo-zachodnia część morza nie zamarza w zimie ze względu na wpływ ciepłego prąduPółnocnoatlantyckiego. Południowo-wschodnia część morza znana jest jakoMorze Peczorskie. Morze Barentsa ma duże znaczenie dla transportu i rybołówstwa – istnieją tutaj ważne porty –Murmańsk (Rosja) iVardø (Norwegia). Przed II wojną światową, dostęp do Morza Barentsa miała równieżFinlandia:Petsamo było jedynym wolnym od lodu portem. Poważnym problemem jest radioaktywne zanieczyszczenie morza ze względu na działalność rosyjskiej floty jądrowej i norweskiego zakładu do przetwarzaniaodpadów radioaktywnych. Ostatnio część morskiego szelfu Morza Barentsa w kierunkuSpitsbergenu stała się przedmiotem sporów terytorialnych Rosji i Norwegii (jak również innych państw), głównie z powodu występujących tu znacznych zasobówgazu ziemnego.
Brzegi Morza Barentsa były zamieszkane od czasów antycznych przez ugrofińskie plemionaLapończyków. Pierwsze wizyty nowożytnych Europejczyków (wikingowie, a potem kupcy zNowogrodu) rozpoczęły się prawdopodobnie od końca XI wieku, a następnie stawały się coraz częstsze. Morze Barentsa zostało nazwane w 1853 r. na cześć holenderskiego nawigatoraWillema Barentsa. Naukowe badania nad morzem rozpoczęła ekspedycja Fiodora Litkego 1821-1824, a pierwsza kompletna i dokładna charakterystyka hydrologiczna morza została dokonana przez zespół rosyjskich naukowców płynących drewnianym statkiem badawczym „Н. М. Книпович” („Mikołaj Knipowicz”) na początku XX w.
Na zachodzie graniczy z basenemMorza Norweskiego, granica przebiega od Przylądka Południowego (Sorkapp) na Spitsbergenie przez Wyspę Niedźwiedzią poPrzylądek Północny (Nordkapp) w Norwegii, na południu – zMorzem Białym, granica biegnie pomiędzy przylądkamiSwiatoj Nos naPółwyspie Kolskim a Kanin Nos naPółwyspie Kanin, na wschodzie – zMorzem Karskim, pomiędzy Wajgaczem a Nową Ziemią oraz dalej na północ pomiędzy Przylądkiem Pragnienia (Mys Żelanija) na Nowej Ziemi a Przyl. Kohlsaat (ros. Мыс Кользат) naWyspie Grahama Bella najdalej na wschód wysuniętej wyspie archipelagu Ziemi Franciszka Józefa, od północy – z Oceanem Arktycznym, od Przylądka Meri-Harmsour na Ziemi Aleksandra przez Wyspę Victorii iWyspę Białą doZiemi Północno-Wschodniej w archipelaguSvalbard. Obszar Morza Barentsa, położony na wschód od wyspyKołgujew, nosi nazwęMorza Peczorskiego.
Wybrzeża Morza Barentsa zwłaszcza Spitsbergenu, Norwegii oraz części Nowej Ziemi są główniefiordowe: wysokie, skaliste i mocno poszarpane. Północne wybrzeża są głównie lodowe (abrazja termiczna), występują przede wszystkim na Ziemi Franciszka Józefa, północnej części Nowej Ziemi oraz na Ziemi Północno-Wschodniej. Nieco większe zróżnicowanie występuje na południowych wybrzeżach. W zachodniej części półwyspu Kolskiego występują brzegi silnie rozczłonkowane przezlejkowate ujścia rzeczne, natomiast wschodnia część, niższa, ma brzegi bardziej wyrównane. Na półwyspie Kanin przeważająwybrzeża wyrównane (erozyjno-akumulacyjne), wZatoce Czoskiej abrazyjno-zalewowe, a dalej na wschód aż poZatokę Chajpudyrską występują wybrzeża deltowe. W obrębie Morza Barentsa występują zatoki. Mniejsze toPorsangerfjorden,Tanafjorden,Varangerfjorden w Norwegii, zatokiMotowska iKolska napółwyspie Kolskim. Duże, płytkie zatoki występują na wschód od półwyspu Kanin, są to Zatoki:Czoska,Chajpudyrska iMorze Peczorskie. Istnieje jeszcze kilka mniejszych zatok.
W obrębie Morza Barentsa wysp jest niewiele. Największa z nich to wyspaKołgujew. Od zachodu, północy i wschodu, morze jest ograniczone archipelagami Svalbardu, Ziemi Franciszka Józefa i Nowej Ziemi oraz pojedynczymi wyspami:Wajgacz,Wyspa Biała,Wyspa Victorii,Wyspa Niedźwiedzia.
Na powierzchni morzaprądy morskie tworzą krąg w lewo. Morze Barentsa jest obszarem, przez który do basenu Morza Arktycznego wprowadzane są ciepłe i silnie zasolone wody atlantyckie. Transportowane są one przezPrąd Norweski, a następnie po jego bifurkacji przezPrąd Nordkapski, który wprowadza wody atlantyckie do Morza Barentsa i dalej doMorza Karskiego. Wzdłuż zachodniej granicy Morza Barentsa na Morzu Norweskim płynie ciepłyPrąd Zachodniospitsbergeński, którego wody przenikają również na Morze Barentsa. Z północy i północnego wschodu, na północne i wschodnie części Morza Barentsa, napływają chłodne i wysłodzone, a przez to „lekkie”, Powierzchniowe Wody Arktyczne. W efekcie wprowadzania do Morza Barentsa ciepłych wód atlantyckich jego południowo-zachodnia część nigdy nie zamarza. Dalej, w części północno-wschodniej morza, ciepło z wód atlantyckich wpływa na opóźnienie w tworzeniu się i przyspieszenie topnienia lodów morskich[1]. W centralnej części morza istnieje system współśrodkowych prądów. Obieg wody morskiej jest pod wpływem zmian wywołanych silnymi wiatrami i wymianą wód z morzami przyległymi. Duże znaczenie, zwłaszcza u wybrzeży mająpływy morskie. Najwyższą wartość 6,1 m osiągają na wybrzeżach półwyspu Kolskiego, w innych miejscach wahają się od 0,6 do 4,7 m.
Wymiana wody z morzami przyległymi ma duże znaczenie dla bilansu wodnego Morza Barentsa. W ciągu roku na morze, dostaje się (i uchodzi z niego) około 76 000 km³ wody, co stanowi około 1/4 z całkowitej objętości wody morskiej. Największe ilości wody (59 000 km³/rok) przynosi ciepłyPrąd Nordkapski, który ma ogromne możliwości wpływu na system hydrometeorologiczny morza. Całkowity dopływ wody rzekami do morza wynosi średnio około 200 km³ rocznie.
Wartość stopniazasolenia Morza Barentsa wykazuje zmienność poziomą (przestrzenną), pionową i sezonową. Średnie zasolenie wód powierzchniowych w morzu w ciągu roku wynosi w części południowo-zachodniej 34,7–35,0‰, na wschodzie 33,0–34,0‰, a w części północnej 32,0–33,0‰. W pasie nadbrzeżnym morza wiosną i latem zasolenie jest obniżone do 30–32‰, pod koniec zimy wzrasta do 34,0–34,5‰. Wody powierzchniowe są słabiej zasolone od wód głębinowych.
Morze Barentsa jest częściąprekambryjskiejpłyty kontynentalnej zbudowanej z różnorodnych struktur wiekowych, które wpermie imezozoiku przeszły kilka etapówdenudacji. Efektem było powstanie kilkuantekliz i synekliz widocznych w reliefie dna morskiego. Widoczne są także pozostałości dawnej linii brzegowej na głębokości 200 i 70 m. Dno pokrywają liczne osady polodowcowe oraz grzebieniepiasku utworzone przez silne prądy przybrzeżne.
Dno Morza Barentsa jest podwodną równiną z falistą powierzchnią, lekko nachyloną na zachód i północny wschód. Morze znajduje się w strefie szelfowej, ale w odróżnieniu od innych mórz ma wiele głębokości 300–400 m, średnia głębokość wynosi 229 m, a maksymalna 600 m. Występują liczne podmorskie wzniesienia i rynny – biegnące w różnych kierunkach, jak również istnieje wiele małych (3–5 m) nierówności na głębokości mniejszej niż 200 m orazterasowatych półek na stokach. W obrębie dna wydzielono równiny –Płaskowyż Centralny, wzniesienia (Centralne, Perseusza – minimalna głębokość 63 m), depresje (Centralna, maksymalna głębokość 386 m) i rynny (Zachodnia, maksymalna głębokość 600 m), Franz-Victoria (430 metrów). W południowej części głębokość jest przeważnie mniejsza niż 200 m.
Pokrywa osadów w południowej części Morza Barentsa zdominowana jest przezpiasek, w niektórych miejscach występują głaziki iżwir. W wyższej części Wzniesienia Centralnego i północnej części morza przeważa mulisty piasek oraz piaszczystymuł, a w obniżeniach –ił. Wszędzie istnieją domieszki gruboziarnistego materiału, który jest związany z działalnością lodowcową. Miąższość osadów w północnej i środkowej części jest mniejsza niż 0,5 m, w wyniku czego na oddzielonych od siebie wzniesieniach starsze osady są prawie na powierzchni. Wolne tempo powstawania osadów (mniej niż 30 mm na 1000 lat) ma związek ze słabym napływemosadów terygenicznych – w Morzu Barentsa ze względu na szczególne cechy nadbrzeżnych terenów nie ma zrzutów osadów z dużych rzek (z wyjątkiemPeczory, która swojeosady aluwialne osadza u ujścia), oraz ze względu na charakter brzegów zbudowanych głównie zeskał krystalicznych.
Klimat Morza Barentsa jest polarny morski. Charakterystyczne są długie zimy, krótkie chłodne lato, niskie roczneamplitudy temperatury, dużawilgotność względna powietrza. Wynika to z położenia Morza Barentsa w wysokich szerokościach geograficznych pozakręgiem polarnym, pomiędzy ciepłym Oceanem Atlantyckim a chłodnym Oceanem Arktycznym. W północnej części morza dominuje powietrze arktyczne, w południowej umiarkowane masy powietrza związane z przemieszczaniem sięniżu islandzkiego, którego granicą na północy jestfront arktyczny. Zimą w centralnej części Morza Barentsa rozwija się intensywna działalnośćcyklonalna, której skutkiem są często zmieniające się silne wiatry, częstesztormy, duże wahania temperatury, zmienia się także ilość opadów. Średnia temperatura w miesiącach najzimniejszych w północno-wschodniej części morza wynosi –20,8 °C, w południowo-zachodniej i centralnej części morza –2,0 °C do –4,0 °C, na wschodzie (Kołgujew) –14 °C oraz w południowo-wschodniej części –17 °C. Lato jest krótkie i chłodne. W południowej części morza w lipcu średnia temperatura wynosi +7 °C, na wyspach Ziemi Franciszka Józefa od 0 °C do –2 °C. W północnej części morza spada 100–200 mm opadów rocznie, podczas gdy na południu 400–500 mm. Zimą nad morzem dominują wiatry południowo-zachodnie, wiosną i latem północno-wschodnie. W ciągu roku występuje silnezachmurzenie.
Trudne warunki klimatyczne w północnej i wschodniej części Morza Barentsa mają wpływ na silnezlodzenie. Przez cały rok pozostaje wolna od lodu tylko południowo-zachodnia część morza. Największy zasięg pokrywy lodowej jest w kwietniu, kiedy około 75% powierzchni morza jest zajęte przez pływającylód. W skrajnie chłodnych zimach lód dryfujący bezpośrednio dociera do wybrzeży Półwyspu Kolskiego. Najmniejsza ilość lodu przypada na koniec sierpnia. Aktualnie granica lodu przebiega mniej więcej wzdłuż 78°N. W północno-zachodniej i północno-wschodniej części morza lód jest przez cały rok, ale w ciepłych latach morze jest całkowicie wolne od lodu.
Napływ ciepłych wód z Atlantyku ma wpływ na stosunkowo wysoką temperaturę i zasolenie w południowo-zachodniej części morza. W lutym-marcu temperatura wody na powierzchni wynosi od +3 °C do +5 °C, w sierpniu wzrasta do +7 °C, +9 °C. Na północ od 74°N oraz w południowo-wschodniej części morza zimą temperatura wody na powierzchni wynosi poniżej –1 °C, a latem na północy od +4 do 0 °C, w południowo-wschodniej części +4 °C, +7 °C. Latem w strefach przybrzeżnych powierzchnia warstwy ciepłej wody ma 5-8 metrów grubości, może się ocieplić nawet do 11–12 °C[2].
Morze jest bogate w różne rodzaje ryb, plankton, bentos i w związku z tym jest obszarem intensywnych połowów. Ponadto biegną tędy bardzo ważne drogi morskie łączące europejską część Rosji z portami zachodnich (z XVI wieku) i wschodnich krajów (od XIX wieku) oraz z Syberią (z XV w.). Głównym i największym portem wolnym od lodu jestMurmańsk – stolicaobwodu murmańskiego. Inne mniejsze porty to: Teriberka,Indiga,Narjan-Mar w Rosji orazVardø,Vadsø iKirkenes w Norwegii.
Wydobywaniegazu ziemnego rozpoczęto już w latach 70. Odkryto je na obszarach wód norweskich, jak i rosyjskich. Pierwsze duże pole gazowe „Snøhvit” znajduje się w sektorze norweskim. Najbardziej zasobne złoże gazu „Sztokman” znajduje się w sektorze rosyjskim i jest eksploatowane przez „Gazprom”. Trwają spory terytorialne pomiędzy Norwegią a Rosją, dotyczące rozgraniczenia Morza Barentsa.
Morze Barentsa – ze względu na swe położenie i istnienie niezamarzających wód jest poligonem i baząFloty Północnej, w tym podwodnych okrętów atomowych, nosicieli broni jądrowej. Główne bazy wojenne sąmiastami zamkniętymi: są toSiewieromorsk, gdzie znajduje się główny skład amunicji, Poliarnyj – główna baza floty oraz duża stocznia morska „Szkwał” oraz Widiajewo.
