Monitor rzeczny – klasa dużych opancerzonychokrętów artyleryjskich, przeznaczonych do służby na wodach śródlądowych – rzekach i jeziorach, w składzieflotylli rzecznych. Monitory rzeczne przeznaczone były do ostrzeliwania celów lądowych, wsparcia wojsk lądowych, wsparcia desantów, ochrony przepraw i do walki z okrętami rzecznymi przeciwnika. Uzbrojone były wdziała ikarabiny maszynowe.Wyporność i wielkość monitorów rzecznych znacznie wahała się w zależności od głębokości rzek, na których były używane – od 70–100 ton (polskie monitory używane naPrypeci) przez jednostki 300–500 tonowe (większość, np. monitorydunajskie), do monitorów o wyporności do 1000 ton, używanych naAmurze. Zanurzenie wahało się od 0,4 do 1,5 m. Monitory rzeczne przeważnie uzbrojone były w 2–4 działakalibru od 75 do 120 mm, umieszczone wwieżach obrotowych. Silniejsze były radzieckie monitory amurskie, uzbrojone aż w 8 dział 120 mm lub 4 działa 130 mm. Oprócz tego, monitory miewały artylerię małokalibrową lub przeciwlotniczą oraz karabiny maszynowe. Monitory były przeważnie lekko opancerzone, rzadsze były jednostki ciężej opancerzone.
Klasa monitorów rzecznych powstała w USA podczaswojny secesyjnej, kiedy oznaczała okręty w typie„Monitora” (opancerzone, o niskim kadłubie i posiadające uzbrojenie w wieży) o wielkości umożliwiającej wykorzystanie na rzekach. Monitory rzeczne używane były przede wszystkim w czasie obu wojen światowych, głównie naDunaju (Austria, Węgry, Rumunia, Jugosławia) oraz rzekachZSRR iChin. Jednostki tego typu były także do 1939 używane w Polsce wdorzeczuPrypeci (Flotylla Rzeczna Marynarki Wojennej) oraz przejściowo na Wiśle. Po II wojnie światowej klasa ta została zmarginalizowana. Monitory jednak używane były nadal przez ZSRR do patrolowania granicy z Chinami, oraz przez Rumunię na Dunaju, bez epizodów bojowych. W czasiewojny w Wietnamie siły zbrojneUSA zaczęły używać nowo zbudowanych monitorów w delcieMekongu (były to okręty mniejsze, wielkościkanonierki). Obecnie monitory rzeczne służą weFlotyllach rzecznych Dunaju iAmazonki – rumuńskie monitory typuMihail Kogălniceanu oraz brazylijski monitorParnaíba (U-17).
| Nazwa (typ) | Państwo rok wejścia do służby | Wyporność | Długość / szerokość / zanurzenie | Uzbrojenie (liczba × kaliber dział) | Opancerzenie (maks.) | Uwagi |
|---|---|---|---|---|---|---|
| USS„Ozark” | USA 1864 | 578 t | 54,9 / 15,2 / 1,5 m | 2 × 279 mm, 1 × 254 mm, 3 × 229 mm | wieża 152 mm, burty 63 mm (żelazne) | działał na dopływach Missisipi[1] |
| typMilwaukee | USA 1864 | 1300 t | 69,8 / 17 / 1,8 m | 4 × 279 mm | wieże 203 mm, burty 76 mm (żelazne) | 4 okręty; działały na dopływach Missisipi[1] |
| SMS "Leitha" | Austro-Węgry 1872 | 310 t konstr. | 50 / 8,1 / 1,1 m | 2 × 150 mm (początkowo) | wieża 50 mm, burty 44 mm | bliźniaczy „Maros”; działały na Dunaju (pierwsze austriackie monitory)[2] |
| SMS "Temes" | Austro-Węgry 1905 | 442 t konstr. | 56 / 9,6 / 1,2 m | 2 × 120 mm, 1 × 120 mm haubica, 2 × 37 mm, 1 km | wieża 75 mm, burty 40 mm | bliźniaczy „Bodrog”; działały na Dunaju (późn. rumuński „Ardeal”)[3] |
| typ Bratianu | Rumunia 1907 | 680 / 750 t | 63,5 / 10,3 / 1,8 m | 3 × 120 mm, 2 × 120 mm haubica, 4 × 47 mm, 2 km (początkowo) | wieże 75 mm, burty 70 mm | 4 okręty, austriackiej budowy; działały na Dunaju[4] |
| typ Sztorm | Rosja / ZSRR 1910 | 963 /1000 t | 70,9 / 12,8 / 1,4 m | 2 × 152 mm, 4 × 120 mm, kmy (początkowe) | wieże 76 mm, burty 76 mm | 8 okrętów; działały na Amurze[5] |
| typ Humber | Wlk. Brytania 1914 | 1260 / 1520 t | 81,3 / 14,9 / 1,7 m | 2 × 152 mm, 2 × 120 mm haubica, 4 × 47 mm, 6-7 km-ów | wieża 100 mm, burty 75 mm | 3 okręty, budowane pierwotnie dla Brazylii[6] |
| SMS "Sava" | Austro-Węgry 1915 | 600 t konstr. | 61 / 10,3 / 1,3 m | 2 × 120 mm, 2 × 120 mm haubica, 2 × 70 mm plot, 2 × 47 mm, 6 km | wieża 50 mm, burty 40 mm | bliźniaczy „Bosna”; działały na Dunaju (późn. rumuński „Bucovina”)[7] |
| typWarszawa („gdański”) | Polska 1920 | 110 / 126 t | 34,5 (m.p.) / 5,1 / 0,8 m | 3 × 75 mm, 4 km (ostateczne) | wieże i burty 8 mm | 4 okręty; działały na Prypeci[8] |
| typKraków | Polska 1926 | 70 / 90 t | 35 / 6 / 0,4 m | 3 × 100 mm, 3 km | wieże i burty do 8 mm | 2 okręty; działały na Prypeci[8] |
| typ Żelezniakow | ZSRR 1936 | 230 /263 t | 51,2 / 8,2 / 0,9 m | 2 × 102 mm, 2 × 45 mm, 2 km | wieża 30 mm, burty 16 mm | 6 okrętów; działały na Dnieprze i Dunaju[5] |
| "Parnaiba" | Brazylia 1938 | 620 /720 t | 55,02 / 10,1 / 1,6 m | 1 × 152 mm, 2 × 87 mm, 2 × 47 mm, 4 × 20 mm | burty 76 mm | [9] Pozostaje w służbie (jak na 2014) |
| typ Chasan | ZSRR 1942 | 1704 /1900 t | 88,03 / 11,1 / 2,94 m | 6 × 130 mm, 4 × 76 mm plot, 6 × 45 mm plot, 10 wkm | burty 75 mm | 3 okręty; działały na dolnym Amurze i wCieśninie Tatarskiej – największe okręty rzeczne świata[5] |
| Program 5 MON (Monitor) | USA 1968 | 76 t | 18,4 / 5,3 / 1 m | 1 × 105 mm, 1 × 40 mm, 2 × 20 mm, 2 wkm, 2 km | przeciw broni ręcznej + ekrany przeciwkumulacyjne | działały w delcie Mekongu[10] |
| projekt 1208 (Slepień) | ZSRR 1975 | 390/440 t | 55,2 / 9,12 / 1,44 m | 2 × 100 mm, 2 × 30 mm plotAK-630, 4 wkm, 2 × 30 mm granatnik | wieże 35 mm, burty 20 mm | 21 okrętów, działały na Amurze[11] |
| typ Brutar | Rumunia 1986 | 320 t pełna | 45,7 / 8 / 1,5 m | 1 × 100 mm, 2 × 30 mm plotAK-630, 10 wkm, 40 wyrzutni rakietowych 122 mm | działają na Dunaju[12] |