Klimat Mongolii w związku z jej położeniem w głębikontynentu, jest surowy, zaliczany doklimatu umiarkowanego o typiekontynentalnym.Lato jest tutaj bardzo gorące (temperatury powyżej +30 °C), natomiastzima bardzo mroźna (poniżej –30 °C).Opady atmosferyczne występują tutaj niezwykle rzadko (około 300 mm rocznie), większość opadów rocznych przypada na dwa miesiące (od połowy czerwca do połowy sierpnia) czego wynikiem jest nie wiosenna, lecz letniawegetacja. Zima jest z małą pokrywą śnieżną albo prawie bez pokrywy śnieżnej. Tylko największe rzeki nie zamarzają do dna. Czasem zimą może przyjść ocieplenie, pokrywa śnieżna po roztopieniu staje się lodem przy powrocie zimna, co powoduje tzw.dzud, kiedybydło ginie z powodu niedostępności zeszłorocznej trawy. W ciągu trzech kolejnych zim (1999, 2000, 2001) z powodudzudu padły miliony sztukbydła. Długość lata i zimy jest prawie taka sama (po ok. 5 miesięcy), a długośćwiosny ijesieni jest bardzo krótka (po 1 miesiącu).
Globalne ocieplenie znacząco wpływa na Mongolię[4]. Między 1940 a 2001 r. średnia roczna temperatura powietrza wzrosła o ponad 1,5 stopnia Celsjusza[4]. W tym okresie temperatura zimowa wzrosła nawet o ponad 3,6 stopnia[4].
Najwcześniejsze informacje o dziejach Mongolii pochodzą z chińskich kronik w których pojawiły się wzmianki o ludzie meng-ku najeżdżającym ówczesne Chiny[5]. W IV wieku p.n.e. na terenach zamieszkanych przez mongolskich,tureckich itunguskich koczowników powstało silne państwoXiongnu, którego mieszkańcy przez wielu naukowców uważani są za przodkówHunów. Rozpadło się ono w I wieku p.n.e. w wyniku walk wewnętrznych i naporuchińskiej armii. Hunowie (jeśli to było ich państwo) powędrowali na zachód i w III wieku n.e. dotarli doEuropy, przyczyniając się wraz zGotami iWandalami do upadkuRzymu[5]. Południową część Xiongnu zagarnęły Chiny, a północną objęli we władanie tureccy i mongolscykoczownicy. Był wśród nich między innymi ludRouran, którzy według niektórych teorii byli przodkamiAwarów, którzy w VI wieku najechaliEuropę. W tym samym czasie mieszkańcy Mongolii uwolnili się spod chińskiej dominacji. W XI wieku władzę nad stepami przejął protomongolskiszczepKitanów. Ich panowanie zakończyło się w 1125 roku, gdy podbił ich tunguski szczepDżurdżenów, którego sprzymierzeńcem byliTatarzy.
W roku 1198Temudżyn objął tron i nadano mu tytuł chana wszystkich chanów (Czyngis-chana)[6]. Czyngis podporządkował sobie tereny odWielkiego Muru pojezioro Bajkał na północy i odAłtaju na wschodzie dogór Chingan na zachodzie i w 1206 r. proklamował WielkieImperium Mongolskie[6]. Połączone siły Mongołów prowadzone przez Czyngisa podbiłypółnocne Chiny,Imperium Choroezimskie i terenyAzji Centralnej[6], sprowadzając do swojej stepowej stolicyKarakorum przebogate łupy. Następcy Temudżyna zagarnęli Ruś, dzisiejsze:Afganistan,Iran iIrak, resztę Chin orazTybet, tworząc tym samym jedno z największych państw w historii świata –imperium mongolskie. Rządzenie tak gigantycznym terytorium było niezmiernie trudne, więc mongolskie imperium zostało podzielone około 1261 roku na trzy części. Mongolia znalazła się w jednej części z Chinami pod władzą mongolskiejdynastii Yuan. W roku 1264 władca tego państwaKubilaj przeniósł stolicę z Karakorum doChanbałyku (dzisiejszyPekin). Władza Mongołów w Chinach zakończyła się w roku 1368, gdy w wyniku antymongolskiego powstania władzę w Chinach przejęładynastia Ming. Pięć lat później chińskie wojska zrównały z ziemią Karakorum. Południowa część Mongolii (obecnaMongolia Wewnętrzna) stała się częścią Chin, a reszta kraju rozpadła się na mniejsze państwa, które sporadycznie się jednoczyły. W latach 1626–1636 Mongolię Wewnętrzną opanowaliMandżurowie.Mongolię Zewnętrzną opanowali 55 lat później, będąc już wtedy władcami całych Chin. Uzyskała ona status federacji plemion podprotektoratem chińskim.
KlasztorErdenedzuu chijd założony w XVI w. przyKarakorum, dawnej mongolskiej stolicyTraktat o przyjaźni i sojuszu pomiędzyMongolią aTybetem podpisany w 1913 po ogłoszeniu przez oba kraje niepodległości od ChinPięczeć imperialnaBogd Chana
Na początku XX wieku Chiny zaczęły zacieśniać swoją kontrolę nad Mongolią Zewnętrzną i rozpoczęły jej kolonizację. Spowodowało to zwrócenie się mongolskich książąt w stronę Rosji. W 1911 wybuchła w Chinachantycesarska rewolucja. Korzystając z zamętu, Mongolia Zewnętrzna ogłosiła przy wsparciu Rosjiniepodległość (zob.rewolucja w Mongolii (1911)). Utworzono teokratyczny rząd na czele zBogda Chanem. Po rosyjsko-chińskich negocjacjach Mongolia Zewnętrzna została w 1915 na mocytraktatu kiachtańskiego uznana za część Chin, jednak rząd chiński zgodził się na jej autonomię. Gdy w Rosji wybuchła rewolucja komunistyczna do Mongolii Zewnętrznej wkroczyły wojska chińskie i obaliły w 1919 Bogda Chana. W 1921 roku armiaantybolszewickich Rosjan pod wodząvon Ungern-Sternberga wraz z nielicznymi oddziałami książąt mongolskich zdobyła stolicę krajuUrgę (obecnieUłan Bator) i opanowała większość kraju, zapoczątkowując ogólnonarodowe powstanie przeciw Chinom. Na tronie ponownie osadzony został Bogda Chan. W lipcu 1921Armia Czerwona, wspomagającrewolucję mongolską(inne języki)Damdina Suche Batora, zajęła Mongolię Zewnętrzną, rozbijając wojska Ungerna i chińskie. Ustanowiony został rząd komunistyczny, jednak zachowano ustrójteokratyczny i władzę Bogda Chana.
W 1924, po śmierci Bogda Chana, proklamowano utworzenieMongolskiej Republiki Ludowej. Mimo formalnej niepodległości kraj pozostawał pod ścisłą kontrolą władz wMoskwie, a przez wiele państw świata nadal był uważany za część Chin. Już po zwycięstwie rewolucji doszło do konfliktu między Suche Batorem a lewicowym skrzydłem rządzącejMongolskiej Partii Ludowej na czele zDogsomynem Bodoo. Frakcja Bodoo optowała za budową socjalizmu w Mongolii, ale także za uniezależnieniem się odZSRR. W grudniu 1921 Bodoo został zwolniony ze wszystkich stanowisk rządowych i usunięty z partii, a w sierpniu 1922 aresztowany przez władze centralne i wraz z większością towarzyszy skazany na śmierć i zabity we wrześniu 1922[7]. W kolejnych latach władzę w partii sprawowali zwolennicy partyjnej prawicy (NEP-owcy). Na początku lat 30. z inicjatywy polityków tj.Chorlogijn Czojbalsani iPeldżidijn Genden miały miejsce wolta w lewą stronę i przyśpieszenie radykalnych reform gospodarczych, w tymkolektywizacji. Reformy nie udały się i w efekcie w 1932 roku doszło do nieudanego buntu wojskowych na prowincji. Bunt doprowadził do odsunięcia (z inicjatywy Moskwy) części działaczylewicowego odchylenia od głównego nurtu polityki, a następnie ich egzekucji[8]. Okres czystki przeciwko lewicy partyjnej przetrwał Peldżidijn Genden który jeszcze w 1932 roku został premierem, a w trakcie rządów odsunął na bok swoje lewicowe tendencje, wprowadzając założenianowej polityki reform polegającej na złagodzeniu komunistycznych zasad ekonomicznych. Reforma była wzorowana na Nowej Polityce Ekonomicznej. Na gruncie reform zredukował podatki, zwiększył liczbę prywatnych przedsiębiorstw oraz pozwolił na normalne funkcjonowanie instytucji religijnych. Wraz ze wzrostem gospodarczym i zmniejszeniem niedoborów wzrosła popularność Gendena w społeczeństwie[9]. W 1934 roku rozpoczął się spór Gendena ze Stalinem. Na jednym ze spotkań, radziecki przywódca naciskał na Gendena, aby ten zniszczył klerbuddyjski poprzez eksterminacjęlamów[10]. Geden stanowczo się temu sprzeciwił ponieważ sam był praktykującym buddystą. Premier zapowiedział, że nie będzie walczył z religią i pozwolił lamom na dowolne głoszenie swoich poglądów[11]. Genden działał także na rzecz zakończenia stacjonowania wojsk radzieckich w Mongolii. Premier próbował wykorzystać napięcia na linii ZSRR-Japonia na korzyść Mongolii i w celu uwolnienia się spod dominacji radzieckiej[12]. W 1936 roku Stalin doprowadził do aresztowania Gendena pod zarzutemszpiegostwa na rzecz Japonii[13].
Po aresztowaniu Gendena władzę w kraju objąłChorlogijn Czojbalsan. Zmiany w rządzie uruchomiły falę czystek które przeprowadzało radzieckieNKWD a sami Mongołowie mieli na nie niewielki wpływ[14]. W 1939 roku Mongolię zaatakowały z terytoriumMandżurii wojskajapońskie. W ciągu kilku miesięcy połączone siły radziecko-mongolskie pod dowództwemGieorgija Żukowa pokonały Japończyków. Poinwazji III Rzeszy na ZSRR Mongolia poparła radziecki wysiłek wojenny. W ramach pomocy wysłano do ZSRR pomoc w postaci surowców, zaopatrzenia, żywności czy odzieży wojskowej. W trakcie wojny miały miejsce zastąpieniealfabetu mongolskiegocyrylicą w 1941 oraz ostateczna kolektywizacja rolnictwa[15][16]. 10 sierpnia 1945 roku Mongolia wypowiedziała wojnę Japonii i przyłączyła się do radzieckiego ataku na wojska japońskie w północnych Chinach (operacja kwantuńska). W trakcie kampanii rząd rozpętał za pośrednictwem prasy falę panmongolskiego nacjonalizmu, licząc na zjednoczenie wszystkich Mongołów w ramach republiki ludowej. Koniec wojny i ostateczna klęska Japonii nie doprowadziły jednak do zjednoczenia mongolskich ziem ze względu na zbyt silną pozycję Chin[17].
W 1945 ZSRR narzucił Chinom traktat, w którym Chiny zobowiązały się przeprowadzić referendum niepodległościowe w celu ostatecznego uregulowania kwestii Mongolii Zewnętrznej. W referendum, które odbyło się we wrześniu 1945 większość mieszkańców odrzuciła projekt autonomii w ramach Chin i opowiedziała się za pełną niepodległością Mongolskiej Republiki Ludowej. 5 stycznia 1946Republika Chińska oficjalnie uznała niepodległość Mongolskiej Republiki Ludowej, jednak na podstawie zawartych porozumień wciąż nie stanowiła ona podmiotu prawa międzynarodowego[18]. Po utworzeniuChińskiej Republiki Ludowej w 1949 rządMao Zedonga ponownie uznał Mongolię Zewnętrzną za część Chin. W 1951 wynegocjowano chińsko-radzieckie porozumienie, w którym rząd chiński ostatecznie uznawał niepodległość Mongolii. Rozpoczął się proces uznawania państwowości mongolskiej na arenie międzynarodowej, zwieńczony przyjęciem doONZ w 1961.
W połowie lat 40. doszło do rozłamu Czojbalsan-Stalin. Rozłam spowodowany był brakiem wsparcia Stalina dla zjednoczeniowych i panmongolskich pomysłów Czojbalsana. Czojbalsan po śmierci w 1952 roku[19] został zastąpiony przezJumdżagijna Cedenbala, który piastował urząd premiera przez 22 lata. Jego styl rządzenia był nieco łagodniejszy, związany z dojściem w ZSRR do władzyNikity Chruszczowa. Cedenbal potępił niedawne rządy Czojbalsana oraz zakończył okres samoizolacji Mongolii, przystępując w 1962 roku doRWPG[20]. Pomimo kolejnych zmian w kierownictwie partii komunistycznej w samym Związku Radzieckim, Cedenbal sprawował pełnię władzy aż do 1984 roku. Wówczas to zastąpił goDżambyn Batmönch. Demokratyzacja państwa rozpoczęła się w 1990 roku, kiedy to Mongolia stała się republiką parlamentarną i przywrócono wolność religijną oraz własność prywatną. Niebawem także nastąpiło przeorientowanie w samym parlamencie – dokonano nowelizacji dotychczasowej konstytucji (nowa zaś została uchwalona 12 lutego 1992 roku). W 1992 roku Mongolię opuściły także ostatnie jednostki wojsk rosyjskich.
Od 1990 roku w Mongolii obowiązujesystem wielopartyjny; największymi partiami politycznymi są lewicowaMongolska Partia Ludowa (zał. w 1921 roku, występująca przed 2010 jako Mongolska Partia Ludowo-Rewolucyjna) oraz liberalnaPartia Demokratyczna (zał. w 2000 roku). Prezydentem kraju od czerwca 2021 jest wywodzący się z Mongolskiej Partii LudowejUchnaagijn Chürelsüch.
Wojska mongolskie w 2014 roku liczyły 10,9 tys. żołnierzy zawodowych oraz 137 tys. rezerwistów. Według rankinguGlobal Firepower(inne języki) (2014) mongolskie siły zbrojne stanowią 72. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 70 mln dolarów (USD)[21].
Podstawągospodarki mongolskiej są: chów zwierząt,węgiel brunatny,miedź i złożamolibdenu orazfosforytów. Po latach całkowitego, radzieckiego interwencjonizmu państwowego proces transformacji systemowo-gospodarczej nakapitalizm napotyka pewne trudności. Gospodarka jest zdecentralizowana: obecnie jest około 10 tysięcy prywatnych spółek, których działalność nie ogranicza się doUłan Bator i okolic. Poza stolicą i większymi miastami większość mieszkańców zajmuje się chowemkoni,bydła,wielbłądów,kóz iowiec.PKB na jednego mieszkańca wynosi już 4946USD (2022). W ogólnej wartości PKB 12,1% stanowi rolnictwo, 38,2% – przemysł, 49,7% – usługi[25].
Tradycyjnie dużą rolę w gospodarce mongolskiej miałołowiectwo, choć stopniowo jego rola się wyraźnie zmniejsza. Najbardziej pospolitą zwierzyną, zwłaszcza w Mongolii wschodniej i centralnej sąbobaki (tarbagany) poławiane zarówno dla cenionego mięsa i tłuszczu, jak i dla futra. W 1940 skupiono 968 tys. futerek, w 1950 2,338 mln, w 1960 1,034 mln, w 1970 1,223 mln, a w 1979 837 tys. Skupuje się także skórki wiewiórek (122 tys. w 1940, 141 tys. w 1960, 36 tys. w 1970 i 15 tys. w 1979) głównie w Mongolii północnej i centralnej, lisów (33 tys. futer w 1964 r.) i wilków (3700 sztuk w 1964 r.). Prowadzone były i są polowania dla turystów zagranicznych na duże mongolskie zwierzęta, jakgazela mongolska,dżejran. Niewielki jest udział hodowli zwierząt futerkowych.
↑abcUnited Nations (2001). United Nations Framework Convention on Climate Change. Initial National Communication: Mongolia.https://unfccc.int/documents/125493
↑abBaabar,StanisławS.GodzińskiStanisławS.,Pochodzenie Mongołów, [w:]JerzyJ.Tulisow,BarbaraB.Niebroj-Godzińska,MagdalenaM.Pluta (red.),Dzieje Mongolii, wyd. 2 popr., Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dialog, 2009, s. 26,ISBN 978-83-89899-26-2,OCLC750922358 [dostęp 2020-04-18].
↑abcBaabar,StanisławS.GodzińskiStanisławS.,Dzieje Mongolii,JerzyJ.Tulisow,BarbaraB.Niebroj-Godzińska,MagdalenaM.Pluta (red.), wyd. 2 popr., Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dialog, 2009, s. 46-50,ISBN 978-83-89899-26-2,OCLC750922358 [dostęp 2020-04-18].
↑Baabar (1999).History of Mongolia. Cambridge: Monsudar Publishing. s. 231.ISBN 978-99929-0-038-3.
↑Becker, Jasper (1992).Lost Country, Mongolia Revealed. London: Hodder and Stoughton. s. 123.ISBN 0-340-55665-X.
↑Ewing,Between the Hammer and the Anvil, s. 256–258.
↑Kenneth Christie, Robert Cribb, Robert B. Cribb (2002).Historical Injustice and Democratic Transition in Eastern Asia and Northern Europe: Ghosts at the Table of Democracy. Psychology Press. s. 162.ISBN 0-7007-1599-1.
↑Państwoin statu nascendi;Palestyńskie Władze Narodowe to tymczasowa struktura zarządzająca obszarem Strefy Gazy i częścią Zachodniego Brzegu do czasu uzyskania niepodległości przez Palestynę
.svg)
.jpg)
.jpg)
