FreskE. HanetzogaZnalezienie Mojżesza (Willa rodziny Fränkel)Mojżesz – rzeźba Michała Anioła z grobowcaJuliusza IIGotyckie popiersie Mojżesza zDekalogiem z bazyliki katedralnej św. Janów w ToruniuObrazMojżesz, 1638, Jusepe de Ribera.Mały Mojżesz i obserwująca gojego siostra (obraz z 1900 r.)Przejście przezMorze Czerwone (ilustracja z 1907 r.)Mojżesz itetragramJHWH w krzewie gorejącym (obraz z 1770 r.)Mojżesz podnoszącywęża miedzianego, który chronił Izraelitów przed skutkami ukąszeń wężyMojżesz spoglądający przed śmiercią na Ziemię Obiecaną (ilustracja z 1907 r.)Rodowód Mojżesza
Mojżesz (łac.Moyses,hebr.מֹשֶׁהMosze,arab.موسى,Musa,cs.Prorok Bogowidiec Moisiej) – postać biblijna, przywódca Izraelitów w okresieich wyjścia z Egiptu i wędrówki doZiemi Obiecanej,świętyprorok. Według niektórych źródeł żył prawdopodobnie wXIII wieku p.n.e.[2][3] (według Biblii 120 lat). SynAmrama iJokebed (Amram był bratankiem swojej żony Jokabed – Wj 6:20[4]), bratAarona iMiriam. Są także badacze, którzy twierdzą, że Mojżesz nie jest postacią historyczną[5][6], nie wykluczając jednocześnie możliwości istnienia innej osoby, która stała się jego pierwowzorem[7][8].
Według tradycyjnej etymologii imięMojżesz pochodzi od rdzenia משהwyciągać, wyjmować, wyjąć, jako że został wyciągnięty z rzeki (Nilu) i adoptowany przez córkęfaraona[9][10][11][12].
Józef Flawiusz wDawnych dziejach Izraela (ks. I 228) uważa, żeetymologia tego imienia wiąże się z ostatnią sylabą wyrazu (Mou)ses nadając mu w ten sposób znaczenie „ocalony”, gdyż wodę Egipcjanie nazywają „moy”, a ludzi uratowanych „eses”. Pięćdziesiąty dziewiąty przypis z II księgiDawnych dziejów Izraela Józefa Flawiusza z wydania 2001 informuje, że współcześni krytycy dopatrują się w tym imieniu egipskiego wyrazu „mosu” – syn. Występuje on również w innych imionach np. Tutmosis, Ahmosis.
Archeologia nie dostarcza dowodów istnienia zarówno Mojżesza, jak i exodusu[7][13].Głównym źródłem informacji pozostaje przekaz biblijny.Większość biblistów skłania się obecnie do XIII w. p.n.e., ale istnieją również inne przypuszczenia, z których najbardziej znaczącym jest XV w. p.n.e.[14][15][16][17]Okres, w którym żył Mojżesz, wyznacza się pośrednio – według opisu biblijnego musiał on żyć w czasie, kiedy nastąpiłowyjście Izraelitów z Egiptu[14][18].
Sama Biblia stwierdza: „W roku czterysta osiemdziesiątym po wyjściu Izraelitów z ziemi egipskiej, w miesiącu Ziw, to jest drugim, czwartego roku panowania nad Izraelem Salomona rozpoczął on budowę domu dla Pana”[19]. Panowanie Salomona przypada na X w. p.n.e. Jeśli od wyjścia z Egiptu do tego czasu minęło 480 lat, oznacza to XV wiek (około roku 1446 p.n.e.). Wśród biblistów istnieją też próby traktowania liczby 480 symbolicznie, aby doprowadzić do harmonii między tekstem biblijnym a opinią większości historyków[14][15].
Dyskusje na podstawie odkryć archeologicznych dotyczą głównie następujących problemów:
brak bezpośrednich informacji w egipskich inskrypcjach na temat wyjścia[18]
możliwość istnienia w XV w. takich narodów, jak Edom czy Moab – wspomnianych w sprawozdaniu biblijnym[15][20][21][22]
problem nazewnictwa miasta Ramses, przy którego budowie mieli pracować Izraelici w opisie Księgi Wyjścia[14][15]
poszukiwanie śladów podboju Kanaanu, które miało nastąpić 40 lat po opuszczeniu Egiptu[15][17][23]
interpretacja odkryć w Chasor i wniosków, od jak dawna Izraelici zamieszkują Kanaan[15].
Powyższe zagadnienia powodują znaczne rozbieżności w interpretacji wydarzeń historycznych, przy czym koncepcja wyjścia Izraelitów z Egiptu (a więc również życia Mojżesza) w XV w. p.n.e. jest opinią mniejszościową.
Gdy Egipcjanie zapomnieli już o zasługachJózefa, który uratował ich od siedmioletniego nieurodzaju (minęło już ponad 400 lat), poczęli ciemiężyć i prześladować Izraelitów mieszkających na ich ziemiach. Jeden z kapłanów króla Egiptu (według historyka żydowskiego II w. p.n.e., FHG 3Artapanosa nazywał się Chenefres) wywróżył, że narodzi sięIzraelita, który ukróci potęgę Egiptu, a Izraelitów wzmocni. Uląkł się król i nakazał zabić wszystkich nowo narodzonych chłopców z rodzin Izraela.
Dziecko urodziło się zAmarama iJochabeli, matka jego powiła je w ciszy, gdyż bóle porodowe były słabe. Dzięki temu udało im się ukryć dziecko przed prześladowcami. Po trzech miesiącach rodzice upletli kosz i puścili dziecko na rzekę, gdyż dłuższe ukrywanie go zrobiło się zbyt niebezpieczne dla całej rodziny. Siostra dziecka –Miriam (Mariame) śledziła kosz i gdy wyłowiła goTermutis córka króla, Mariame poradziła by płaczące dziecko nakarmiła kobieta z jego plemienia i w taki sposób jego matce powierzono karmienie i wychowanie dziecka.Według Józefa Flawiusza, Mojżesz jako dziecko był niezwykle urodziwy, dlatego więc nowa matka ukochała go ponad wszystko i uczyniła przyszłym następcą tronu, gdyż faraon nie miał innego męskiego potomka.
Podczas gdy ludy Etiopii napadły na Egipt, Mojżesz poprowadził przeciw najeźdźcy armię egipską i zdobył wrogą stolicę, miasto Saba oraz poślubił Tarbis, córkę jednego z tamtejszych królów.
Gdy chciał wrócić, nastroje Egipcjan pomimo zwycięstwa nie były mu przychylne, więc uciekł na pustynię do miasta Madiane (zob.Madianici). Tam uratował napadnięte przez pasterzy córki Raguela, za co otrzymał stada i Saforę (jedną z córek Raguela) za żonę. Miał z nią potem dwóch synów, Gersa i Elezara. Prowadził życie pasterza, aż pewnego dnia udał się do nieuczęszczanego przez innych miejsca na górzeSynaj. Tam w postacikrzaka, który płonął, lecz się nie spalał, ukazał mu się Bóg. Nakazał on Mojżeszowi wracać do Egiptu i przeprowadzić lud Izraela przez pustynię do Ziemi Obiecanej. Wtedy też Bóg objawił Mojżeszowiswoje imię. Mojżesz udał się do Egiptu i cudami przekonał swój naród, że przysłał go Bóg. Faraon, nie chciał jednak słyszeć o wypuszczeniu Izraelitów z Egiptu i sprowadził na siebie gniew Boga Izraelitów w postaciPlag (między innymi spowodowanie przez Boga Izraelitów śmierci najstarszych synów we wszystkich rodzinach Egipcjan – Wj 11,5[27]), które spadły na Egipt. Mojżesz przed ucieczką Żydów z Egiptu kazał Żydówkom ograbić podstępem Egipcjanki ze złota i srebra: „Każda bowiem kobieta pożyczy od swojej sąsiadki i od pani domu swego srebrnych i złotych naczyń oraz szat. Nałożycie to na synów i córki wasze i złupicie Egipcjan” (Wj 3, 22)[28]. W końcu król Egiptu ugiął się pod bezmiarem nieszczęść i zezwolił na odejście Izraelczyków. Mojżesz ze względu naFilistynów, którzy pałali nienawiścią do Hebrajczyków, obrał trudną i niebezpieczną drogę, która prowadziła też przez Pustynię Sin ku Górze Synaj, na którą Bóg kazał im przybyć by złożyć ofiarę. Egipcjanie wkrótce pożałowali, że ugięli się pod naciskiem Mojżesza i faraon wysłał armię, by sprowadzić ich z powrotem. Hebrajczycy znaleźli się w tragicznej sytuacji i gdyby nie boska pomoc, zginęliby pokonani przez miecze Egipcjan. Bóg sprawił, żemorze się rozstąpiło, Mojżesz i Izraelici uciekli przez jego środek, a pogoń zginęła w odmętach powracających na swe miejsce wód.
Mojżesz uprosił Boga o pokarm z nieba i wodę ze skały, tak by nie pomarli podczas wędrówki przez pustynię. Poprzez wzniesione ręce Mojżesza Izraelczycy odnieśli zwycięstwo nad atakującym ich plemieniemAmalekitów (bitwa pod Refidim).
Po przybyciu na górę Synaj lud otrzymał od Boga10 przykazań, a Mojżesz spisał te prawa, by wiedzieli, jak mają postępować. Mojżesz wybudowałprzybytek, by nie musieli za każdym razem udawać się na górę Synaj, gdy chcieliby się modlić do Boga. Aarona, swojego brata ustanowił arcykapłanem. Całe plemię Lewiego ustanowił opiekunami przybytku. Następnie wyprawił zwiadowców do ziemi kananejskiej, ci jednak wrócili strwożeni potęgą ludów ją zamieszkujących i swoim strachem zarazili pozostałych Izraelitów, którzy po raz kolejny złorzeczyli Mojżeszowi. Bóg ukarał Hebrajczyków za szemrania, skazując ich na czterdziestoletnią tułaczkę i oznajmiając im, że dopiero ich synowie wejdą do Ziemi Obiecanej. Z bożą pomocą Mojżesz przeżył jeszcze bunt najstarszych z plemion Hebrajczyków, domagających się arcykapłaństwa. Walczył także z okolicznymi plemionami kananejskimi, zgodnie z nakazami Boga, by przedrzeć się przez ziemie, których nie chcieli udostępnić.
120-letni już Mojżesz przemówił do ludu, oznajmiając, że nadszedł kres jego życia i wraz z wyznaczonym przez siebie wodzemJozuem, synem Nuna, i arcykapłanemEleazarem wstąpili nagórę Abarim. Tam, gdy rozmawiali ze sobą, zstąpiła na niego chmura i zniknął w wąwozie. Mojżesz przewodził Izraelowi przez czterdzieści lat wędrówki po pustyni, jednak nie dane mu było wejść doZiemi ObiecanejKanaan za grzech, którego się dopuścił u źródeł Meriba. Pochowany został w nieznanym miejscu w krainieMoab.
Tradycja, zarównożydowska, jak ichrześcijańska, przypisywała Mojżeszowi spisanie całegoPięcioksięgu (z wyjątkiem opisu jego śmierci). Według niektórych biblistów można mówić o tym, że Mojżesz zajmował się działalnością literacką i niektóre urywki Pięcioksięgu mogą być jego autorstwa.
Mojżesz według hellenistycznej diaspory żydowskiej w Egipcie
Wdiasporze żydowskiej w Egipcie w czasachhellenistycznych niektórzy zaadaptowali wizerunek Mojżesza do swojej nowej kultury, łączącsynkretycznie tradycję żydowską z tradycją egipską i grecką.Artapanos na podstawie podobieństwa brzmienia imienia, utożsamił go zMuzajosem. Jednocześnie odwrócił relację między Muzajosem aOrfeuszem, opisując tego drugiego jako ucznia Muzajosa. Ponadto według Artapanosa grecki kultHermesa był w gruncie rzeczy kultem Mojżesza. Wynikało to z tego, że Mojższesza-Muzajosa utożsamił zThotem, w tradycji hellenistycznej z kolei utożsamianym z Hermesem. Według ówczesnej mitologii Thot-Hermes był wielkim wynalazcą i filozofem, więc Mojżesz Artapanosa miał być twórcą egipskiej administracji oraz wynalazcą m.in. statków, machin budowlanych i wojennych, urządzeń hydrotechnicznych ihieroglifów. Z tego względu Egipcjanie mieli Mojżeszowi zacząćoddawać cześć boską, przy czym Artapanos, zachowując podstawę judaizmu, nie określa Mojżesza jako równegoJahwe. Niemniej, Mojżesz miał promować kult wielu bóstw, w tymzoolatrię, co stoi w jawnej sprzeczności z judaizmem, nieco łagodząc to faktem pożyteczności czczonych zwierząt[29]
Artapanos, tworząc własną wersję życiorysu Mojżesza, nie tylko uzupełnił ją o elementy spoza relacji biblijnych, ale zmienił niektóre fakty. Według niegocórka faraona, która adoptowała Mojżesza nazywała się Merris. Jej ojcem miał być faraon Palmanothes, a mężem jeden z podległych mu królów małych państw egipskich Chenefres, który dzięki dokonaniom Mojżesza miał się stać jedynowładcą Egiptu. Pod rządami Chenefresa Mojżesz miał zreformować zarządzanie państwem, organizując 36nomów, każdy z lokalnym władcą i bóstwem. Miał założyćHermopolis, zgodnie ze swoim greckim przydomkiem. Powodzenie Mojżesza miało wzbudzić zawiść przybranego ojca, który wysyłał go na niebezpieczne wyprawy wojenne z nadzieją na to, że zginie. Gdy to się nie udało, polecił mu eskortować ciało zmarłej Merris do Etiopii, nasyłając na niego siepacza. Mojżesz jednak obronił się, pochował ciało przybranej matki i za namową Aarona schronił wArabii u jej władcy Raguela. Następnie poślubił córkę Raguela. Ten, chcąc uczynić swojego zięcia królem Egiptu, planował wojnę z tym krajem, jednak Mojżesz odwiódł go od tego, obawiając się o los zamieszkujących go Izraelitów. Ponieważ następca Chenefresa gnębił Izraelitów, Mojżesz udał się do niego z żądaniem ich uwolnienia. Po serii wydarzeń, częściowo zgodnych z opisem biblijnym, jakplagi egipskie, częściowo zaś od niego odbiegających, Mojżeszowi udaje sięwyjście Izraelitów z Egiptu. Artapanos pominął kluczowe dla żydowskiej tradycji wydarzenia z życia Mojżesza takie jak przymierze Boga znarodem wybranym i przekazaniedekalogu. Zmodyfikował również historiękrzewu gorejącego i wprowadził elementytabu dotyczącego wymawiania imienia Boga i posługiwania siętetragramem nieznane z nieco wcześniejszejSeptuaginty[29].
W relacji Artapanosa Mojżesz był legendarnym przywódcą ubóstwionym przez pogan. Jego czyny prowadzące do uwolnienia Izraelitów z Egiptu przypominają czary, a promowanie wielobóstwa jest przedstawione jako sposób na obłaskawienie Egipcjan. Wpisuje się ona w nurt tworzony m.in. przezArystobula z Paneas, w którym osiągnięcia greckiej i egipskiej cywilizacji są w istocie dziedzictwem hebrajskim i jest między nimi więcej podobieństw niż różnic. Jednocześnie przedstawia historię Izraelitów jako lojalnych wobec egipskich władców, co może być walką z ówczesną postaciąantysemityzmu[29].
Inny aleksandryjski Żyd, żyjący w III lub II wieku p.n.e. Ezechiel, historię Mojżesza przedstawił w postacidramatu. W odróżnieniu od Artapanosa, historia Mojżesza jest w nim bardzo bliska przekazowi biblijnemu, jednakJetro (Raguel) jest tu nie kapłanem, a królem, aMadian znajduje się w Afryce, a nie Arabii[30].
Na początku V księgiDziejówTacyt, opisując zdobycieJerozolimy przezTytusa, przytacza opowieść o Mojżeszu i wyjściu Żydów z Egiptu. Tekst ma charakter wyraźnieantysemicki, a osią narracji czyni rzymski historyk legendę o stadzie osłów pomagających Żydom na pustyni, przez co czczą oni w Świątyni Jerozolimskiej podobiznę tego zwierzęcia. Plotka o czczeniu przez Żydów oślej głowy (onolatria) była bardzo rozpowszechniona w antycznym świecie[31].
Przeważna część pisarzy zgodnie utrzymuje, że w Egipcie wybuchła zaraza, która ciała szpeciła; wtedy król Bokchoris zwrócił się do wyroczniHammona i prosił go o środek zaradczy; otrzymał od niego rozkaz, aby swoje królestwo oczyścił i tę rasę ludzi, jako przez bogów znienawidzoną, do innych krajów wysiedlił. Poczęto ich zatem wyszukiwać i zebraną rzeszę na pustyni porzucono. Podczas gdy inni w swych łzach zakrzepli, jeden z wygnańców, Mojżesz, upomniał ich, aby ze strony bogów ani ludzi żadnej pomocy nie oczekiwali, gdyż jedni i drudzy ich opuścili, lecz sobie samym zaufali pod wodzem niebiańskim, który pierwszy obecną złą dolę przezwyciężyć im dopomoże. Przyklasnęli mu i nie znając zupełnie kraju marsz na oślep rozpoczęli. Lecz nic ich tak nie dręczyło jak brak wody: już bliscy zagłady na całej legli równinie, kiedy stado dzikich osłów, z pastwiska wracając, w stronę skały ocienionej gajem pobiegło. Mojżesz poszedł za nimi i tak jak po zarosłym trawą gruncie wnioskował, obfite żyły wodne odkrył. To było dla nich ulgą; po sześciu dniach nieprzerwanego marszu w siódmym wzięli w posiadanie ziemię, której mieszkańców wypędzili, i tamże miasto założyli oraz dom boży poświęcili. Mojżesz, chcąc się na przyszłość co do tego ludu upewnić, nowe mu nadał obrządki, sprzeczne z obrządkami innych ludzi. Bezbożne tam jest wszystko, co u nas jest święte, a na odwrót, dozwolone jest u nich to, co u nas za zakałę uchodzi. Obraz zwierzęcia, za którego wskazówką wyzbyli się tułaczki i pragnienia, w przybytku bożym poświęcili, zabili na ofiarę barana, niby na wzgardę Hammonowi; tak samo wołu ofiarują, ponieważ Egipcjanie Apisowi cześć oddają.
Mojżesz w chrześcijańskiej sztuce jest przedstawiany z włosami lub promieniami przypominającymi rogi. Wiąże się to z tłumaczeniem hebrajskiego słowaqaran oznaczającego ‘promienieć’, ale również ‘wypuszczać rogi’. Według Biblii twarz Mojżesza schodzącego z Synaju z tablicami przymierza miała być opromieniona na skutek bliskiego spotkania z Bogiem. Jednakśw. Hieronim, tworząc tłumaczenieWulgaty, wybrał tę drugą opcję[33][34].
↑abcde„Problematyka wyjścia Izraela z Egiptu” w: M. Tarasiuk: Signa Temporis. Rocznik Teologiczno-humanistyczny nr 7., Wydawnictwo Wyższej Szkoły Teologiczno-Humanistycznej, Podkowa Leśna 2004.
↑abcdef„Data wyjścia Izraelitów z Egiptu” w: J. Walton, H. House, R. Thomas, R. Price: Tablice biblijne, Oficyna Wydawnicza VOCATIO, Warszawa 2008.
↑„Wyjście” w: P. Pachciarek, W. Chrostowski: Encyklopedia biblijna, Oficyna Wydawnicza VOCATIO, Warszawa 2004.
↑ab„Wyjście” w: B. Metzger, M. Coogan: Słownik wiedzy biblijnej, Oficyna Wydawnicza VOCATIO, Warszawa 2004.
↑ab„Wyjście, wyprowadzenie z Egiptu” w: F. Rienecker, G. Maier: Leksykon biblijny, Oficyna Wydawnicza VOCATIO, Warszawa 2008.
↑1 Krl 6,1 w: Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w Przekładzie z Języków Oryginalnych (Biblia Tysiąclecia), Wydawnictwo Pallottinum, Poznań-Warszawa 1990.
↑„Edom” w: B. Metzger, M. Coogan: Słownik wiedzy biblijnej, Oficyna Wydawnicza VOCATIO, Warszawa 2004.
↑„Moab” w: B. Metzger, M. Coogan: Słownik wiedzy biblijnej, Oficyna Wydawnicza VOCATIO, Warszawa 2004.
↑ab„Początki Izraela: między Biblią a archeologią” w: A. Ziółkowski: Historia powszechna – Starożytność, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011.
↑ab„Lewant po pokoju egipsko-hetyckim: inwazja ludów Morza i jej skutki” w: A. Ziółkowski: Historia powszechna – Starożytność, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011.
↑„Merneptah” w: P. Pachciarek, W. Chrostowski: Encyklopedia biblijna, Oficyna Wydawnicza VOCATIO, Warszawa 2004.
↑„Podbój Kanaanu” w: P. Pachciarek, W. Chrostowski: Encyklopedia biblijna, Oficyna Wydawnicza VOCATIO, Warszawa 2004.
↑„Syria i Palestyna w czasach niezależności politycznej” w: J. Zabłocka: Historia Bliskiego Wschodu w starożytności (od początków osadnictwa do podboju perskiego), Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław, Warszawa, Kraków, Łódź 1982.
↑Grzegorz Leśniak. Park Staromiejski w Łodzi jako miejsce pamięci o najbardziej tragicznym okresie w historii miasta. „Architektura”. 13, 2010. Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej.brak numeru strony
_-_WGA19290.jpg)
.jpg)
