Ten artykuł dotyczy miasta. Zobacz też:Mońki (ujednoznacznienie).| miasto wgminie miejsko-wiejskiej | |||||
 Kościół Matki Bożej Częstochowskiej i św. Kazimierza | |||||
| |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Województwo | |||||
| Powiat | |||||
| Gmina | |||||
| Data założenia | początek XVI w. | ||||
| Prawa miejskie | 1965 | ||||
| Burmistrz | Zbigniew Karwowski | ||||
| Powierzchnia | 7,66[1] km² | ||||
| Wysokość | 172 m n.p.m. | ||||
| Populacja (01.01.2024) • liczba ludności • gęstość |
| ||||
| Strefa numeracyjna | +48 85 | ||||
| Kod pocztowy | 19-100 do 19-101 | ||||
| Tablice rejestracyjne | BMN | ||||
Położenie na mapie gminy Mońki  | |||||
Położenie na mapie Polski  | |||||
Położenie na mapie województwa podlaskiego  | |||||
Położenie na mapie powiatu monieckiego  | |||||
 53°24′25,00″N 22°47′49,77″E/53,406944 22,797158 | |||||
| TERC (TERYT) | 2008064 | ||||
| SIMC | 0923348 | ||||
Urząd miejski ul. Słowackiego 5a19-100 Mońki | |||||
| |||||
| |||||
| Strona internetowa | |||||
Mońki –miasto wwojewództwie podlaskim, wpowiecie monieckim, siedzibagminy miejsko-wiejskiej Mońki.W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało dowojewództwa białostockiego.
Wieś Mońki założona została na początku XVI w. przez ród Mońków[2], jako zaścianek szlachecki, który w 1535 r. otrzymał Mikołaj Kaczorowski. W okresie staropolskim znajdowały się wziemi bielskiej. Na skutek rozbiorów od 1795 roku znajdowała się wzaborze pruskim, a od 1815 wzaborze rosyjskim. W 1881 r. zbudowanostację kolejową, przy której powstało niewielkie osiedle. Zawdzięczało ono pewne znaczenie obecności pobliskich koszar rosyjskich (znajdujących się wHornostajach).
Osobny artykuł:Historia Moniek.W 1914 w Mońkach miała miejscedyslokacja62 Suzdalskiego pułku piechoty. PodczasI wojny światowej Niemcy (8 Armia) oblegli pobliskątwierdzę wOsowcu, używając gazów bojowych (chloru), jednak zabudowania w samych Mońkach nie zostały zniszczone. Spis ludności z 1921 wyodrębniał folwark, stację iwieś o nazwie Mońki, które łącznie liczyły 212 mieszkańców i 35 budynków mieszkalnych[3]. Wokresie międzywojennym Mońki znalazły się wgminie Kalinówka wpowiecie białostockim. Stały się siedzibą parafii, a w latach 1921–1935 wybudowanoneobarokowy kościół projektuStefana Szyllera. Pierwszym proboszczem został od 22 grudnia 1920 r.ks. Mieczysław Małynicz-Malicki. Powstał dworzec kolejowy, działałaszkoła powszechna oraz rozwijał się handel i przetwórstwo spożywcze. Wzrost osady skutkował pomysłem uporządkowania jej zabudowy, a także uwzględnianiem w rozważaniach nad przyszłością województwa białostockiego[4].
Wraz z wybuchemII wojny światowej i zajęciem wschodnich ziem Polski przez ZSRR, w Mońkach utworzono wydział NKWD. Wieś stała się też siedzibąrejonu monieckiego, jednak wkrótce przeniesiono ją doKnyszyna. W czasieokupacji niemieckiej zainstalowano tu jeden z punktów dowodzenia. Podczas wycofywania się z tego rejonu, hitlerowcy wysadzili monieckikościół parafialny. Mońki zostały zdobyte 12 sierpnia 1944 roku przez wojska 49 Armii gen. lejt. I. Griszina w ramach tzw. „operacji osowieckiej”[5].
Po wojnie w miejscowości znalazły tymczasową siedzibę władze gminy Goniądz, mimo że osada była częścią gminy Kalinówka[6]. W latach 1954–1975 Mońki były siedzibąpowiatu, mimo żeprawa miejskie uzyskały dopiero 1 stycznia 1965 r. W 1958 roku Przewodniczącym Prezydium Powiatowej Rady Narodowej zostałCzesław Gartych. Wraz ze stworzeniem w Mońkach centrum powiatowego, rozpoczął się ich szybszy rozwój. Rozpoczęto brukowanie ulic, wznoszenie bloków i budynków użyteczności publicznej. Od 1964 w mieście funkcjonujeliceum ogólnokształcące (obecnie im. Cypriana Kamila Norwida). W maju 1972 powstała z połączenia spółdzielni mleczarskich w Dolistowie i Krypnie,Moniecka Spółdzielnia Mleczarska[7]. W 1983 roku powstał Zakład Montażu Elementów DyskretnychUNITRACEMI. W 1987 roku miały miejsce uroczystości diecezjalnego przyjęcia kopii cudownego obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej z udziałem kardynałów i biskupów[8]. Od reformy administracyjnej w 1999 r. stanowią ponownie siedzibę powiatu[8].
Mońki znane były z uprawy ziemniaków, a kwiat tych warzyw znalazł się w herbie miasta. Od roku 1977 organizowane było Święto Ziemniaka[9]. W 2008 roku wydarzenie reaktywowano w nowej formule jako „Święto Ziemniaka w Mońkach. Kresowy Jarmark Produktów Kresowych i Ekologicznych”.
Mońki w czasachPRL-u były miejscem emigracji zarobkowej doUSA. Obecnie posiadają w tym kraju licznąPolonię, szczególnie wChicago. Z tego powodu w regionie, jak również wśród amerykańskich Polonusów znane są dowcipy związane z tym faktem.
Intensywny rozwój Moniek przypadł na czas po II wojnie światowej, związany z utworzeniem tu powiatu[10]. Istnieją jedynie nieliczne obiekty sprzed tego okresu. Należą do nich przede wszystkim budynki związane z osadą kolejową i parafią:neobarokowy kościół Matki Bożej Częstochowskiej[11] i św. Kazimierza, zbudowany w latach 1921–1935 według projektuStefana Szyllera, odbudowany w latach 1947 oraz 1957-1966 oraz z kaplica z plebanią, a także budynekdworca kolejowego. Natomiast okres budowy miasta skutkował powstaniem licznych bloków oraz prostych budynków modernistycznych, które dominują w zabudowie.
Układ Moniek można uważać za rozwiązanie wzorowego miasteczka socjalistycznego. Nie ma rynku, jako centralnego punktu (handel odbywa się do dziś na targowisku oddalonym od centrum). Główną ulicą miasta jest Aleja Niepodległości, w pobliżu której zlokalizowane są: Powiatowa Komenda Policji, poczta, jeden z budynków starostwa, pomniki i skwer (im.Czesława Gartycha[12]) z fontanną oraz bloki z wydzieloną przestrzenią handlowo-usługową. W części północno-zachodniej rozmieszczone są obiekty przemysłowe. Na północy miasta rozwija się zabudowa jednorodzinna, zbliżająca się do pobliskich wsi. Wschodnią część miasta tworzy osiedle bloków (tzw. Maliny), wraz z amfiteatrem i parkiem (tzw. Gaj). Na południowym wschodzie znajdują się wyraźnie odrębne zabudowania dawnej wsi Mońki, oddzielone od ścisłej zabudowy miasta. Na południe od centrum położona jest mleczarnia. Na południowym zachodzie dominuje zabudowa jednorodzinna, znajduje się tam cmentarz i obiekty przemysłowo-handlowe.
W Mońkach rozwinął sięprzemysł spożywczy, mający powiązania z gospodarstwami rolnymi powiatu. Największym zakładem w mieście jest mleczarnia „MSM Mońki”, specjalizująca się w produkcjiserów twardych typu holenderskiego i szwajcarskiego. Ponadto w Mońkach i okolicach istnieje jeszcze pewna liczba pomniejszych zakładów przemysłowych, związanych głównie zprzemysłem spożywczym (dojrzewalnia serów, piekarnie, zakłady mięsne). Znaczną część gospodarki miasta stanowią równieżusługi ihandel. W mieście znajduje się biuroAgencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. W roku 1975 Mońki zostały wyróżnione ogólnopolskim tytułem „Mistrza gospodarności”.
W czasiePRL-u największym zakładem był Zakład Produkcji Elementów Dyskretnych „UNITRA”CEMI, został on zamknięty na początku lat dziewięćdziesiątych.
Rozwój Moniek był bezpośrednio związany z położeniem w pobliżu linii kolejowej Białystok – Królewiec[14]. Źródła podają, że już w okresie międzywojennym miejscowość miała dostęp także do połączenia autobusowego[15].
Przez miasto przebiega, jako ulice Białostocka i Ełcka,droga krajowa nr 65, łącząca Mońki z Grajewem, Knyszynem i Białymstokiem. Drogi powiatowe stanowią połączenie z siedzibami gmin powiatu: Trzciannem, Goniądzem, Krypnem Kościelnym i Jaświłami.
Blisko stacji kolejowej, znajduje się dworzec PKS. Mońki połączone są liniami autobusowymi przede wszystkim PKS Białystok oraz prywatnego Kuriera Jankowscy (do Goniądza oraz przez Knyszyn do Białegostoku). Pojedyncze linie obsługują też inni przewoźnicy.
Przez Mońki przebiegalinia kolejowa nr38, po której kursują pociągi osobowe relacjiBiałystok –Ełk, jak również pociągi dalekobieżne.
Pierwsza szkoła istniała już przed II wojną światową, miało uczęszczać do niej ponad dwustu uczniów. W czasie okupacji radzieckiej istniała tzw. Niepełna Szkoła Średnia, natomiast po zajęciu wsi przez Niemców organizowano tajne nauczanie[16].
W Mońkach znajduje się kilka placówek edukacyjnych, od nauczania przedszkolnego po średnie. Należą do nich przedszkole samorządowe oraz prywatne.
Istnieją także dwie szkoły podstawowe:
W 1999 roku w miejscu poprzedniej Szkoły Podstawowej nr 1 im.Mikołaja Kopernika (położonej przy ulicy Leśnej) utworzonoGimnazjum (obecnie budynek należy do Szkoły Podstawowej Nr 2). Jedyną publiczną szkołą średnią jest Zespół Szkół Ogólnokształcących i Zawodowych, składający się zLiceum Ogólnokształcącego im. Cypriana Kamila Norwida w Mońkach (położonego w centrum miasta przy ul. Tysiąclecia) oraz Zespołu Szkół Zawodowych (przy ul. Szkolnej). Istnieje także prywatne Centrum Edukacji MENTOR, w którego skład wchodzą: gimnazjum oraz liceum ogólnokształcące, Szkoła Policealna dla Dorosłych i Podlaski Ośrodek Kształcenia Nauczycieli.
W mieście funkcjonuje Biblioteka Publiczna oraz jej oddział dla dzieci i młodzieży, a także Filia Biblioteki Pedagogicznej CEN w Białymstoku.
.JPG)
.JPG)
.jpg)
W Mońkach znajduje się amfiteatr, w którym odbywa się większość plenerowych imprez i koncertów. Organizowaniem imprez kulturalnych i bieżącą działalnością w tym zakresie zajmuje się Moniecki Ośrodek Kultury. Niektóre nich to coroczne „Dni Moniek”, „Dobre Granie” – Festyn Muzyki Chrześcijańskiej oraz „Wojewódzki Przegląd Poezji Śpiewanej im. Jacka Kaczmarskiego”.
Od 2006 funkcjonuje kryta pływalnia, która zastąpiła poprzednią. W 2009 roku oddano do użytku dwa boiska – jedno, wielofunkcyjne w ramach programuOrlik 2012 (11 maja), drugie z programu „Blisko – Boisko” (25 czerwca).
Na miejscowym stadionie MOSiR-u rozgrywa swoje mecze Ludowy Klub SportowyPromień Mońki, założony 14 marca 1963 roku. Obecnie występuje on w IV lidze piłkarskiej, wgrupie podlaskiej. Jako barw klubowych używa on kolorów żółtego, czerwonego i zielonego.
W 2007 roku założony został Międzyszkolny Uczniowski Klub Sportowy GIM-NET Mońki. Od 2002 roku w mieście corocznie odbywają się Wiosenne Biegi Uliczne.
Na terenie miasta działalność religijną prowadzą następującezwiązki wyznaniowe:
Mońki są stolicądekanatu monieckiego, w mieście znajdują się 2 parafie[18]:
| Okres | Jednostka administracyjna |
|---|---|
| ... – ... | diecezja płocka |
| ... – 1798 r. | diecezja wileńska |
| 1798 – 1808 | diecezja wigierska |
| 1808 – ... | mohylewska |
| 1849 – 1925 | |
| 1925 – 1992 | archidiecezja wileńska |
| 1992 – ... | diecezja białostocka |
| ... – ... | archidiecezja białostocka |
Tablica upamiętniająca 100 rocznicę odzyskania niepodległości
.jpg)
Od przywrócenia samorządu terytorialnego w Polsce Mońki są siedzibą gminy miejsko-wiejskiej, a od 1999 r. – także powiatu.
Burmistrzowie Moniek
W wyborach samorządowych w 2010 z miasta wybierano 10 radnych gminnych (na 15).
Z tym tematem związana jest kategoria:Ludzie związani z Mońkami. | Zobacz galerię związaną z tematem:Mońki |
| Miasta na prawach powiatu | |
|---|---|
| Miasta powiatowe | |
| Miasta gminne |
| Przynależność wojewódzka | |
|---|---|
| Miasta | |
| Gminy wiejskie (1954 i 1973–75) | |
| Gromady (1954–72) |
|
