Koronczarka, imitacja Vermeera, National Gallery of Art, Waszyngton, USA
Mistyfikacja (zgr. mystikós „tajemny” od mýstēs „wtajemniczony”) – celowe wprowadzanie w błąd, udawanie kogoś innego, tworzenie pozorów lub aranżowanie fałszywych instytucji, sytuacji.
Skłonność do tworzenia mistyfikacji lub doszukiwania się jej w banalnych sytuacjach może mieć podłoże wzaburzeniach osobowości i w psychozach lub stanowić świadomą intrygę w celu uzyskania korzyści. Formą mistyfikacji sąfalsyfikaty dzieł sztuki. Udane mistyfikacje i fałszerstwa naukowe nazywa się w języku angielskim słowemhoax. Jest też zwaneblagą (zfr.blague w znaczeniu „farsa, żart, zmyślenie często dla efektu”) lub –humbug (zang. „oszustwo, sprawa oszukańczo rozreklamowana”)[1] albo fałszywką.
Mistyfikacjami posługiwała się od wieków polityka, często nadając im charakterprowokacji uzasadniających określone działania dyplomatyczne lub militarne. Współcześnie mistyfikacjami służącymi celom politycznym posługują się służby specjalne, wywiad i kontrwywiad. Do znanych mistyfikacji należy przygotowana przezOchranę Imperium Rosyjskiego książkaProtokoły Mędrców Syjonu mająca wzbudzić w społeczeństwie rosyjskim falęantysemityzmu.Hitlerowską prowokacją mającą uzasadnićagresję na Polskę, były mistyfikacje znane jakoOperacja Himmler, m.in. upozorowany atak Polaków naradiostację w Gliwicach.
Mistyfikacja brytyjskiego wywiadu, mająca wprowadzić w błądpaństwa Osi co do terminu i miejsca inwazji naMorzu Śródziemnym (Operacji Husky), polegająca na podrzuceniuAbwehrze za pośrednictwemHiszpanów spreparowanych zwłok brytyjskiego oficera, ze sfabrykowanymi „tajnymi” dokumentami, stała się kanwą powieści i filmuCzłowiek, którego nie było.
Mistyfikacje w sztuce często wiążą się z fałszerstwami dzieł sztuki. Do najbardziej znanych należy działalnośćholenderskiego malarzaHana van Meegerena, który w latach 1932–1947 stworzył kilkanaście falsyfikatów mistrzów niderlandzkich, m.in.J. Vermeera, uznanych przez wybitnych rzeczoznawców za oryginały[2]. Inną znaną mistyfikacją były fałszerstwa średniowiecznych fresków wykonane przez Lothara Malskata wkatedrze wSzlezwiku. Mistyfikacją są takżePieśni Bilitis[3]. Jedną z najbardziej znanych mistyfikacji w dziedzinie malarstwa w Polsce jest tzw.Kolekcja im. Jana Pawła II.
Sztuka współczesna, zwłaszczahappening iperformance, posługują się także mistyfikacjami jako środkiem artystycznym. W Polsce znana jest akcja artystycznaZuzanny Janin, polegająca na upozorowaniu swego własnego pogrzebu, a także akcjePomarańczowej Alternatywy.
Pewną formą mistyfikacji artystycznych jest tworzenie przez znanych twórców fikcyjnychalter ego[4] w celu firmowania artystycznej działalności uważanej za komercyjną lub mniej wartościową od zasadniczej drogi artysty.
Mistyfikacjami naukowymi określa się wiele eksperymentów, rzekomo udanych, których nie udało się powtórzyć w innych warunkach czy laboratoriach. Często te mistyfikacje dotyczą rzekomego pomyślnego rozwiązania problemów uważanych za niemożliwe do zrealizowania, np.perpetuum mobile,zimna fuzja czyteleportacja. Mistyfikacjami okazało się wiele eksperymentów mających udowodnić prawdziwość niektórych dziedzinparanauki –telekinezy itelepatii. Mistyfikacje naukowe spotykane są też warcheologii ipaleontologii.
Według TheodoraAdorno klasą trzymającą media sąkapitaliści. Media tworzą zasłonę dymną, która ukrywa rzeczywistość kapitalistyczną oraz działania sektorów gospodarki i władzy politycznej.Media masowe prowadzą do zamilknięcia ludzi i braku krytycznego myślenia, a tym samym mistyfikują działania jednostek ludzkich. Adorno nazywa media masowe anty-Aufklärung (anty-Oświeceniem), „czarnym słońcem nowoczesności”[5].
PowieśćoświeceniowaDenisa Diderota „Zakonnica”, wydana po śmierci autora, w 1796 r., napisana w formie listów dziewczyny zamkniętej w klasztorze wbrew swej woli. Listy były przesłane do markiza de Croismare, dobrego znajomego Diderota i miały za zadanie ściągnąć bogatego dobroczyńcę z powrotem do Paryża pod pretekstem udzielenia pomocy zbiegłej zakonnicy.
Kręgi w zbożu ipiktogramy, jakie od lat 80. XX w. pojawiały się wAnglii, potem w innych krajach. Niektóre z tych zjawisk zostały zdemistyfikowane, jako wytworzone za pomocą deski i sznurka; inne nie znalazły wyjaśnienia, co wzmaga przypuszczenia, że są dziełemUFO.
Wszystko o Miriam – program telewizyjny, w którym uczestników oszukano, co zakończyło się sporami sądowymi.
Człowiek z Piltdown (Eoanthropus dawsoni), „odnaleziony” w hrabstwie Sussex w 1912 roku przezCharlesa Dawsona; aż do lat 50. XX w. był eksponatem w Muzeum Historii Naturalnej wLondynie. Później okazało się, że Dawson połączył fragment małpiej szczęki z fragmentem ludzkiej czaszki i przedstawił to opinii światowej jako jedno znalezisko.
PlemięTasaday na wyspieMindanao naFilipinach. Filipiński ministerManuel Elizalde „odkrył” w 1971 plemię żyjące w jaskiniach w warunkach z epoki kamiennej. Na mistyfikację tę nabrało się wiele osób (w tym m.in. zNational Geographic), co doprowadziło do utworzenia fundacji dla ochrony plemienia Tasaday. Pieniądze z tej fundacji nigdy nie trafiły na cele ochrony tego plemienia, ponieważ – jak się okazało po upadku w 1986 prezydenta FilipinMarcosa – jego członkami byli mieszkańcy pobliskich wiosek zmuszeni przez Elizalda do odgrywania roli jaskiniowców. Ze zdefraudowanymi milionami Manuel Elizalde zbiegł z Filipin jeszcze w 1983.
Dzienniki Hitlera, 22 kwietnia 1983niemiecki magazyn ilustrowanyDer Stern zapowiedział opublikowanie nieznanych, obszernych pamiętników pisanych osobiście przez Adolfa Hitlera i dotyczących lat 1932–1945. Rzekome pamiętniki zakupione za sumę 9,9 mln marek okazały się fałszerstwem. O jego dokonanie oskarżono reporteraSterna Gerda Heidemanna, oraz fałszerza i rzekomego antykwariusza, Konrada Kujaua (obu skazano na 4 lata więzienia).
Milli Vanilli – mistyfikacja autorstwaFranka Fariana – opiekuna m.in. grupyBoney M. Milli Vanilli jako jedyny wykonawca w historii musiał zwrócić nagrodęGrammy z 1990.
Sokal hoax – określenie odnoszące się do wydarzenia z 1996, które polegało na publikacji przez amerykańskiego fizykaAlana Sokala w recenzowanymsocjologicznym piśmie naukowymSocial Text (Pismo społeczne) pracy pod tytułem „Transgressing the Boundaries: Towards a Transformative Hermeneutics of Quantum Gravity” (dosłownieTransgresja granic: ku transformatywnej hermeneutyce ciążenia kwantowego.), będącej parodią tekstówpostmodernistycznych, których autorzy swobodnie używali pojęć z zakresu nauk przyrodniczych, nie rozumiejąc ich.
Zimna fuzja – 29 marca 1989 roku dwóch fizykówStanley Pons zUniversity of Utah iMartin Fleischmann zUniwersytetu w Southampton ogłosiło, że wynaleźli prostą metodę wykonania zimnej fuzji atomówdeuteru, poprzez prostąelektrolizęciężkiej wody z użyciem, porowatej elektrodypalladowej. Po pierwszych entuzjastycznych recenzjach i ogłaszaniu podobnych wyników w innych laboratoriach (w tym w polskiejWAT), dokładne testy przeprowadzone w kilkudziesięciu ośrodkach naukowych na świecie zaprzeczyły tezie, że w takich warunkach istotnie dochodzi do zimnej fuzji.
Czeski sen – hipermarket, który miał powstać na przedmieściachPragi, mistyfikacja miała pokazać podatność części społeczeństwa na manipulację przez kampanie reklamowe[7].
Klonowanie ludzi – w 2004 wScience ukazał się artykułHwang Woo-suka zKorei Południowej o skutecznym sklonowaniu 30 embrionów ludzkich. Hwang Woo-suk stał się na ponad rok gwiazdą nauki i koreańskim bohaterem narodowym, a w grudniu 2005 specjalna komisja dowiodła, że badania te były sfałszowane. Zamiast sklonować ludzi Hwang Woo-suk sklonował psa.
Henryk Batuta – najsłynniejsza mistyfikacja w historii polskiejWikipedii, zdemaskowana na początku 2006 r.[8]
Secesja Flandrii – 13 grudnia 2006 belgijska telewizja publicznaRTBF, w czasie najwyższej oglądalności, przekazała fałszywą informację, o secesjiFlandrii. Pokazano relację „na żywo” z nowej granicy państwa oraz komentarze zdezorientowanych polityków. Dziennikarze wytłumaczyli mistyfikację chęcią sprowokowania debaty o narastających antagonizmach między północną a południową częścią kraju[9].
De Grote Donorshow – wyemitowany w holenderskiej telewizji „reality show”, w którym śmiertelnie chora kobieta miała zadecydować, któremu z trzech chorych „uczestników programu” podaruje swoją nerkę. Pomysł emisji tego programu okazał się bardzo kontrowersyjny, protestował zarówno holenderski rząd, jak iKomisja Europejska[10]. Pod koniec programu prezenterPatrick Lodiers oznajmił, że była to mistyfikacja, a „chora na raka” jest aktorką. Według publicznej telewizji BNN, w której zrodziła się koncepcja programu, miał on zwrócić uwagę na problem niedoboru organów do przeszczepów[11].
W październiku 2007 drTomasz Witkowski, psycholog społeczny, udając nieistniejącą w rzeczywistości psycholożkę zFrancji (Renata Aulagnier) opublikował na łamachCharakterów artykuł pt.Wiedza prosto z pola[12]. Artykuł był mistyfikacją podobną doSokal hoax, a historię tego przedsięwzięcia autor opisał później w artykule „Modne bzdury wciąż modne”[13].
Neogotycki zamek Juliusza Ozdoba Florkiewicza wMłoszowej (Małopolska) – przykład XIX-wiecznej pseudo obronnej budowli, której sfabrykowano historię sięgającą średniowiecza[14]. W latach 1862–1909 zwiedziło ją ponad 500 osób, które w większości wierzyły w jej zafałszowane, ubarwione licznymi legendami dzieje[15]
Carlos Castaneda, antropologamerykański, miał spotkaćszamana o imieniu donJuan Matus; był autorem serii kontrowersyjnych książek opisujących koncepcję starożytnejtolteckiejmagii, sprzedanych w 8 milionach egzemplarzy i przetłumaczonych na 17 języków.
KsiążkaPrzeżyć z wilkami (Misha: A Mémoire of the Holocaust Years)Mishy Defonseki (właściwie Monique de Wael) opublikowana w 1997, opisująca rzekomewojenne losy autorki w czasieholocaustu. W 2008 wyszło na jaw, że historia ta jest fikcją, a pisarka nie jestŻydówką[16].
Sporym nieporozumieniem było słuchowisko radiowe według opowiadaniaHerberta George’a Wellsa „Wojna światów” (The War of the Worlds), nadane 31 października 1938 przez rozgłośnięMercury Theater wUSA, wyreżyserowane przezOrsona Wellesa i zagrane tak sugestywnie, że bardzo wielu radiosłuchaczy uwierzyło w najazd Marsjan na ziemski glob, a wielu odbiorców zareagowało nawet histerią. Fikcja literacka została przez słuchaczy wzięta za rzeczywistość, choć nie było to celem autorów słuchowiska (przed słuchowiskiem podano informacje źródłowe o spektaklu, ale większość słuchaczy rozpoczęła słuchanie audycji dopiero po tych zapowiedziach). Można tu mówić raczej o niedocenieniu rolikonwencji w odczytywaniukodu kulturowego, co stało się przestrogą dla innych twórców spektakli oraz przypadkową lekcją fabrykowania mistyfikacji.
↑Zob. M. Stępnik,Outsiderzy, mistyfikatorzy, eskapiści w sztuce XX wieku. Studium postaw twórczych, Wyd. UMCS, Lublin 2016.
↑Szkoła frankfurcka a teoria kultury masowej, [w:]EricE.MaigretEricE.,Socjologia komunikacji i mediów, 2012, s. 92,ISBN 978-83-7737-009-4.
↑Henryk Rutkowski – Rocznik Ciechanowski jako mistyfikacja, Kwartalnik Historyczny, Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk, Rocznik XCVIII., Nr 4/1991, Marek Słoń, Henryk Rutkowski.Niewiarygodne odkrycie na Mazowszu – średniowieczny (?) Rocznik Ciechanowski, konferencja „Na manowce i z powrotem. Naukowe mistyfikacje i ich demaskowanie” Instytut Historii PAN,17 listopada 2007 r.
↑Joanna Brzózka,Dzieje rodziny Florkiewiczów h. Ozdoba z Młoszowej w XIX wieku,„Biblioteka Krakowska nr 148”, Kraków 2006.
↑Joanna Brzózka,„Stary zamek romantyczny”. Księga gości Juliusza Florkiewicza zwiedzających młoszowską siedzibę w l. 1862–1909,„Rocznik Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie”, R. 49:2004, s. 259–316.
Ten artykuł dotyczy mistyfikacji. Zobacz też:inne znaczenia tego słowa..jpg)
