Mistrzostwa świata w piłce nożnej, w Polsce nazywane równieżmundialem[a] (hiszp.mundial – „światowy”) lubPucharem Świata (ang.World Cup) – międzynarodowy turniejpiłki nożnej, w którym biorą udział męskie reprezentacje narodowe federacji należących doFIFA. Pierwsze mistrzostwa odbyły się w1930 roku wUrugwaju. Od tego czasu odbywają się co cztery lata, z wyjątkiem 1942 i 1946 roku, gdyż z powodu II wojny światowej nie odbywały się kongresy FIFA, na których podejmowano decyzję o organizacji turnieju (w 1946, na pierwszym po wojnie kongresie FIFA, wskazano, kto będzie organizatorem mistrzostw w 1950).
Obecnie w turnieju występują 32 reprezentacje (od 2026 r. będzie ich 48) rywalizujące o tytuł na terenie państwa (lub państw) organizującego mistrzostwa przez około jeden miesiąc. Ta faza rozgrywek często nazywana jestfinałami mistrzostw świata. Z kolei faza eliminacji, mająca miejsce w ciągu trzech lat poprzedzających turniej, wyłania drużyny, które wraz z gospodarzem (lub gospodarzami) wystąpią na mistrzostwach świata.
Podczas dotychczas rozegranych 22 turniejów osiem reprezentacji sięgnęło po tytuł. Najbardziej utytułowanym zespołem jestBrazylia, która wygrała pięciokrotnie i jako jedyna brała udział we wszystkich turniejach finałowych.Włochy orazNiemcy zdobyły po cztery tytuły mistrza świata. Trzykrotnie tytuł mistrzowski przypadałArgentynie. Dwukrotnie zwyciężali:Francja iUrugwaj, który był zarazem zwycięzcą turnieju inauguracyjnego. Po jednym tytule mistrzowskim mają na swoim koncie:Anglia iHiszpania.
Reprezentacja Polski dziewięciokrotnie uczestniczyła w mistrzostwach (pierwszy raz w1938, ostatni w2022), dwukrotnie zajmując trzecie miejsce w końcowej klasyfikacji – w1974 roku w Niemczech, kiedykrólem strzelców zostałGrzegorz Lato, i w1982 roku w Hiszpanii.
Po założeniuFIFA w 1904, organizacja ta zorganizowała dwa lata później w Szwajcarii międzynarodowy turniej piłkarski. Rozgrywki te okazały się jednak niepowodzeniem[4].[5]W1908 roku piłka nożna stała się oficjalną konkurencją letnich igrzysk olimpijskich.Federacja angielska podjęła się organizacji tych zawodów, które przeznaczone były dla amatorskich zawodników. Mimo to, piłka nożna była wówczas uważana bardziej za sport pokazowy niż za prawdziwą rywalizację. Złoty medal zdobyła Wielka Brytania (reprezentowana przezamatorską reprezentację Anglii). Wyczyn ten powtórzyła w1912 roku wSztokholmie, kiedy to organizacji podjął sięSzwedzki Związek Piłki Nożnej[6].
W 1909Sir Thomas Lipton zorganizował wTurynie turniej piłkarskiSir Thomas Lipton Trophy przeznaczony dla klubów (nie reprezentacji) reprezentujących swój kraj. Rozgrywki te są czasem określane jakomistrzostwa świata. Wzięły w nich udział zespoły z Włoch, Niemiec oraz Szwajcarii. Zaproszono również przedstawicielaThe Football Association, jednak związek odmówił uczestnictwa w tym turnieju. Zamiast tego zespółWest Auckland FC zhrabstwa Durham reprezentował Anglię i wygrał zarówno pierwszą, jak i drugą edycję turnieju[7].
Dzięki dużej popularności rozgrywek piłkarskich podczas Igrzysk Olimpijskich FIFA wraz z jej przewodniczącymJules’em Rimetem dążyła do zorganizowania własnych rozgrywek mistrzowskich poza zmaganiami olimpijskimi. Wśród chętnych państw do organizacji pierwszych mistrzostw świata byli:Węgry,Włochy,Holandia,Hiszpania orazSzwecja. 28 maja 1928, kongres FIFA wAmsterdamie zadecydował o rozegraniu pierwszych Mistrzostw Świata organizowanych przez FIFA w 1930 roku[10]. Podczas kolejnego kongresu FIFA w 1929 roku w Barcelonie, organizacjęmistrzostw świata powierzonoUrugwajowi. Jednym z powodów tego kroku były obchody stulecia niepodległości tego państwa, właśnie w 1930 roku. Oprócz tego, drużyna Urugwaju była niezaprzeczalnie jedną z silniejszych w tamtych czasach, po wywalczeniu złotych medali w rozgrywkach piłkarskich na Igrzyskach w1924 i1928. Poza tym związek piłkarski Urugwaju wyraził chęć pokrycia kosztów podróży i zakwaterowania dla wszystkich drużyn, podczas gdy ewentualne zyski miałyby zostać równo podzielone.
Wybór Urugwaju, dla zaproszonych drużyn z Europy, oznaczał długą, prawie dwutygodniową podróż statkiem na drugi kontynent. Oprócz tego w tamtym czasie, w światowej gospodarce panowałkryzys ekonomiczny. Do ostatniej chwili wydawało się, że żadna z drużyn europejskich nie zdecyduje się wziąć udziału w rozgrywkach. Tylko dzięki umiejętnym zabiegom Rimeta, udało mu się ostatecznie nakłonić drużynyBelgii,Francji,Rumunii orazJugosławii do wzięcia udziału w mistrzostwach. Poza tym w mistrzostwach uczestniczyło siedem drużyn z Ameryki Południowej i dwie z Ameryki Północnej. W sumie (łącznie z Europą) było to trzynaście państw, które wystawiły swoje reprezentacje.
Pierwsze dwa mecze w historii mistrzostw odbyły się równocześnie 13 lipca 1930 o godzinie 15:00 miejscowego czasu[5]. W pierwszym z nich, drużyna Francji pokonała Meksyk 4:1, a w drugim Stany Zjednoczone wygrały z Belgią 3:0[11]. Pierwszą, historyczną, bramkę zdobył francuski napastnikLucien Laurent pokonując bramkarza Oscara Bonfigio[12]. Pierwszym mistrzem świata została drużyna Urugwaju, która pokonała Argentynę 4:2 w finałowym meczu, oglądanym przez 93 000 ludzi na stadionie wMontevideo[13].
Pierwsze mistrzostwa rozegrano według systemu, w którym najpierw drużyny grały w czterech grupach według reguły „każdy z każdym” (ponieważ uczestniczyło w turnieju 13 drużyn, jedna grupa liczyła 4, a pozostałe po 3 drużyny). Zwycięzcy grup rozegrali między sobą półfinały, a zwycięzcy półfinałów – finał; meczu o 3. miejsce nie rozegrano.
Już po utworzeniu rozgrywek mistrzostw świata, w trakcie organizacjiLetnich Igrzysk Olimpijskich w roku 1932, które miały odbyć się wLos Angeles, postanowiono nie rozgrywać turnieju piłki nożnej podczas Igrzysk. Stało się tak, między innymi z powodu niskiej popularności piłki nożnej w Stanach Zjednoczonych. Oprócz tego, FIFA orazMKOl nie zgadzały się również w sprawie statusu amatorów. W efekcie, turniej piłki nożnej został usunięty z programu Igrzysk[14]. Turniej piłki nożnej podczas Igrzysk powrócił do programu podczasLetnich Igrzysk Olimpijskich w 1936 roku, ale od tamtej pory pozostaje w cieniu bardziej prestiżowych mistrzostw świata.
Mistrzostwa w latach 1934 i 1938 rozegrano od początku do końca systemem pucharowym – 1/8 finału, ćwierćfinały, półfinały i finał. Od 1934 r. rozgrywany jest mecz o 3. miejsce.
Pomimo dużego sukcesu rozgrywek o tytuł mistrza świata, sporym problemem była wciąż kwestia pojawiająca się od pierwszego turnieju, a mianowicie problem międzykontynentalnych podróży. Tylko kilka zespołów z Ameryki Południowej zechciało odbyć podróż do Europy w latach1934 i1938. W obydwu turniejach uczestniczyła jedynie reprezentacjaBrazylii. W latach 1942 oraz 1946 zawody zostały odwołane z powoduII wojny światowej oraz jej następstw.
Mistrzostwa Świata w 1950 roku, które zostały rozegrane wBrazylii, były pierwszymi, w których uczestniczyli Anglicy. W 1920 roku opuścili oniFIFA z niechęci przeciwko grze z reprezentacjami państw, które pozostawały z nimi (Wielką Brytanią) w konflikcie, jak również był to protest przeciw obcym wpływom na ichsport narodowy[15]. W 1946 roku powrócili oni na zaproszenie federacji do członkostwa w FIFA[16]. Turniej potwierdził klasę drużynyUrugwaju, który zbojkotował dwa poprzednie mundiale. Wygrał on, pokonując w finale gospodarza,Brazylię. Ten mecz uznawany jest za jeden z najlepszych w historii. Nazwano go później„Maracanaço”.
Uczestnicy i ich najlepsze wyniki
W każdym z turniejów pomiędzy 1934 i 1978 rokiem startowało po 16 reprezentacji. Wyjątki stanowiły mistrzostwa rozegrane w 1938, kiedy to zakwalifikowana do turniejuAustria zostałaprzyłączona doNiemiec, w związku z czym w zawodach wystartowało piętnaście zespołów[17] oraz turniej rozegrany w 1950, kiedy to wycofały się reprezentacjeIndii,Szkocji orazTurcji, a w mistrzostwach wzięło udział trzynaście reprezentacji[18]. Większość startujących państw reprezentowała Europę i Amerykę Południową. W turniejach brało udział niewiele zespołów z Ameryki Północnej, Afryki, Azji oraz Oceanii i zazwyczaj przegrywały one z drużynami z Europy oraz Ameryki Południowej. Do 1982 roku jedynymi drużynami spoza Europy i Ameryki Południowej, które przebrnęły pierwszą rundę były:Stany Zjednoczone (półfinalista w 1930),Kuba (ćwierćfinalista w 1938),Korea Północna (ćwierćfinalista w 1966) orazMeksyk (ćwierćfinalista w 1970).
Mistrzostwa w roku 1950 rozegrano w I rundzie w czterech grupach po 4 drużyny (z jednej z nich wycofał się jeden zespół, a z innej dwa, zatem w tej ostatniej grupie rozegrano tylko jeden mecz). Zwycięzcy utworzyli grupę finałową złożoną z 4 drużyn, które zagrały również systemem każdy z każdym. Formalnie nie było więc meczu finałowego, ale ponieważ meczBrazylia –Urugwaj (1:2) zwany„Maracanaço” decydował o zwycięstwie i był rozgrywany jako ostatni, uznaje się go za finał tych mistrzostw.
W roku 1954 również utworzono w I rundzie 4 grupy po 4 zespoły, ale rozgrywały one w grupach tylko po dwa mecze – dwie drużyny o wyższym rankingu grały z dwiema drużynami o niższym. Z grupy do dalszych rozgrywek awansowały dwie drużyny. Jeżeli dwie drużyny po dwóch meczach miały tę samą liczbę punktów i zajmowały 2. i 3. miejsce, rozgrywały jeszcze jeden mecz (mógł to być ponowny mecz drużyn, które już ze sobą grały i tak też było w obu przypadkach, w których trzeba było go rozegrać). Osiem drużyn, które wyszły z grup, rozgrywały ćwierćfinały, następnie zwycięzcy tych meczów grali w półfinałach, kolejni zwycięzcy w finale, a pokonani o 3. miejsce. W roku 1958 system nieznacznie zmieniono, wprowadzając w grupach zasadę sześciu meczów każdy z każdym. Ten system utrzymał się w latach 1962, 1966 i 1970.
W latach 1974 i 1978 pierwszą rundę rozgrywano tak, jak wcześniej, natomiast osiem drużyn, które zajęły dwa pierwsze miejsca w grupach, nie rozgrywało ćwierćfinałów, lecz tworzyło kolejne dwie grupy po 4 drużyny – grupy półfinałowe. Zwycięzcy tych grup grali w finale, a zdobywcy drugich miejsc w grupach grali o 3. miejsce.
Począwszy od roku 1974 przyznawano też cztery medale (za pierwsze miejsce złoty, za drugie miejsce tzw. pozłacany, za trzecie miejsce srebrny, a za czwarte miejsce brązowy). Od praktyki przyznawania czterech medali odstąpiono po trzech mistrzostwach, w 1986 r., aby podnieść rangę meczu o 3. miejsce.
Liczba drużyn występujących w turnieju została zwiększona do 24 w1982[19], a następnie do 32 w1998[20] roku. Dzięki tym zmianom na mundialu mogło wystąpić więcej drużyn z Afryki, Azji i Ameryki Północnej. Drużyny z tych regionów odnoszą coraz większe sukcesy. Do ćwierćfinału dostały się:Meksyk w1986,Kamerun w1990 orazKorea Południowa (ostatecznie zajęła 4. miejsce),USA iSenegal w2002, a takżeGhana w2010,Kostaryka w2014 iMaroko (również zajęło 4. miejsce) w2022. Pomimo tego, nadal największe sukcesy odnoszą drużyny z Europy i Ameryki Południowej; wszyscy ćwierćfinaliści mundiali w 1994, 1998, 2006 i 2018 roku reprezentowali te kontynenty[21].
Mistrzostwa w 1982 r. rozegrano, tworząc sześć grup po 4 drużyny. Z każdej z grup awansowały po dwie, po czym w drugiej rundzie grały cztery grupy po 3 drużyny. Zwycięzcy tych grup rozgrywali ze sobą półfinały, po czym następowały mecz o 3. miejsce i finał. Ten system rozgrywek zastosowano tylko raz. W latach 1986, 1990 i 1994 z sześciu grup I rundy awansowały drużyny, które zajęły dwa pierwsze miejsca w grupach oraz cztery drużyny z tych, które zajęły trzecie miejsca; decydowało porównanie zdobytych punktów i bramek. W ten sposób do II rundy awansowało 16 zespołów, a dalsza część turnieju rozgrywana była systemem pucharowym – 1/8 finału, ćwierćfinały, półfinały, mecz o 3. miejsce i finał.
Począwszy od 1994 r. w mistrzostwach za zwycięstwo w grupie przyznaje się 3 pkt. (wcześniej 2 pkt.), za remis 1 pkt.
Od 1998 r. w turnieju grają 32 drużyny i z grających w I rundzie 8 grup po 4 drużyny awansują po dwie z każdej grupy. Dalszą część 16 drużyn rozgrywa systemem pucharowym.
W kwalifikacjach doMistrzostw Świata w 2002 roku wzięło udział 199 drużyn; do turnieju w2006 roku próbowało dostać się 198 reprezentacji, a rekord 204 drużyn startujących w eliminacjach ustanowiono podczas kwalifikacji do zawodów w2010 roku[22].
Na dwa lata przed inauguracją mistrzostw świata w 1930 roku, wprowadzone w życie przepisy przewidywały uhonorowanie zwycięskiej drużyny pucharem. O wykonanie trofeum poproszono wówczas francuskiego rzeźbiarzaAbela Lafleur. Puchar miał postać złotej statuetki o wysokości 32 centymetrów i wadze 3,8 kg. Statuetka wyobrażała starożytną skrzydlatą boginię zwycięstwa Nike, poniżej znajdował się napisCoupe du Monde de Football („Puchar Świata w piłce nożnej”), w 1946 uzupełniony dopiskiemCoupe Jules Rimet („PucharJules’a Rimeta”)[23]. W boczne ścianki kwadratowej podstawy rzeźby wstawione były cztery złote tabliczki, po jednej na każdej ścianie, na których wygrawerowane były nazwy zwycięskich reprezentacji od 1930 do 1970. W tych latachZłota Nike była przyznawana zwycięzcy mistrzostw świata.
Podczas II wojny światowej włoski wiceprzewodniczący FIFAOttorino Barassi przechowywał statuetkę pod swoim łóżkiem w pudełku po butach, chroniąc ją w ten sposób przed okupantami i kradzieżą[23]. W 1966 roku trofeum zostało skradzione z wystawy w Londynie. Zakopane pod drzewem, podobno zostało znalezione przez psa o imieniuPickles[24]. W 1970, po trzecim triumfie reprezentacji Brazylii, zgodnie z regulaminem, trofeum przeszło na własność Brazylijskiej Federacji Piłki Nożnej. Puchar został jednak skradziony w 1983 roku i nigdy nie został odnaleziony. Prawdopodobnie został przetopiony przez złodziei.
Nowy puchar, znany jakoPuchar Świata FIFA, został zaprojektowany przed mistrzostwami w 1974 roku. Eksperci FIFA z siedmiu różnych państw świata oceniali 53 przedstawione modele, ostateczne decydując się na projekt włoskiego autoraSilvio Gazzaniga[25]. Nowy Puchar Świata ma 36 cm wysokości, wyprodukowany został z litego 18-karatowego złota i waży 6,175 kg. Podstawa zawiera dwie warstwy metali półszlachetnych, natomiast w dolnej części pucharu wyryto rok i nazwę każdego zwycięzcy Mistrzostw Świata od 1974 roku[25]. Nagroda ta nie jest przyznawana nowemu zwycięzcy na stałe. Zdobywcy Pucharu Świata zachowują trofeum do następnego turnieju. Wtedy otrzymują złoconą replikę, zamiast czystego, oryginalnego złota.
Od mistrzostw w1934 roku odbywa się turniej kwalifikacyjny, mający na celu zmniejszyć liczbę uczestników turnieju finałowego. Eliminacje odbywają się na wszystkich sześciu kontynentach i organizowane są przez podległe FIFA konfederacje –CAF,AFC,CONCACAF,CONMEBOL,OFC orazUEFA. Przed turniejami eliminacyjnymi, FIFA przyznaje liczbę miejsc w turnieju finałowym dla każdej strefy. Decyzja ta głównie oparta jest na sile zespołów będących członkami poszczególnych konfederacji.
Eliminacje mogą rozpocząć się niecałe trzy lata przed datą rozegrania turnieju finałowego i mają prawo trwać ponad dwa lata. Format turniejów różni się, w zależności od konfederacji. Zazwyczaj jedno lub dwa miejsca są również przyznawane zwycięzcom rozgrywek interkontynentalnych. Na przykład w 2000 roku zwycięzca kwalifikacji ze strefy Oceanii oraz piąty zespół ze strefy azjatyckiej walczyły o miejsce w turnieju głównym w takich właśnie rozgrywkach[26]. Od1938 roku gospodarz(e) turnieju finałowego zostaje (zostają) do niego automatycznie zakwalifikowany (zakwalifikowani). Takie prawo mieli również obrońcy tytułu mistrzowskiego w latach 1938–2002. Zespół Brazylii został więc pierwszym obrońcą tytułu, który musiał wziąć udział w eliminacjach[27].
Obecny format rozgrywek przewiduje 32 zespoły zakwalifikowane do turnieju finałowego biorące udział w fazie grupowej, a następnie w fazie pucharowej[28]. Od 2026 roku na piłkarskich mistrzostwach świata zagra 48 reprezentacji[29].
W fazie grupowej, zespoły zostają podzielone na osiem grup po cztery drużyny i rywalizują na zasadzie „każdy z każdym”. Osiem zespołów (w tym gospodarz(e)) jest rozstawionych na podstawierankingu FIFA i/lub na podstawie osiągnięć z poprzednich trzech edycji mistrzostw świata i rozlosowuje się je do ośmiu różnych grup[30]. Reszta zespołów zostaje przydzielona do różnych koszyków, głównie na podstawie lokalizacji geograficznej. Z każdego koszyka drużyny zostają losowo wybierane do ośmiu grup. Od1998 roku, zostały nałożone ograniczenia, tak aby w żadnej z grup nie znalazły się więcej niż dwie europejskie ekipy lub więcej niż jeden zespół z pozostałych konfederacji. W poprzednich latach miało miejsce kilka przypadków, kiedy to trzy europejskie zespoły trafiały do jednej grupy: w 1986 r. (RFN, Szkocja i Dania), w 1990 (Włochy, Czechosłowacja i Austria) oraz w 1994 (Włochy, Irlandia i Norwegia)[31].
Każda grupa rozgrywa mecze na zasadzie „każdy z każdym”, co gwarantuje wszystkim uczestnikom rozegranie przynajmniej trzech meczów. Ostatnia runda meczów w każdej z grup jest zaplanowana na tę samą godzinę, aby zapobiec ustawianiu meczów – taki zapis został wprowadzony w1986 roku. W kilku przypadkach w przeszłości zdarzało się, że zespoły, które rozgrywały swój mecz jako ostatnie, miały szansę rozstrzygnąć wynik spotkania na swoją korzyść, tak by w fazie pucharowej trafić na teoretycznie słabszego rywala lub w ogóle awansować do tej fazy.
Dwie ekipy z największą liczbą punktów z każdej grupy awansują do fazy pucharowej. Od1994 roku przyznawane są trzy punkty za zwycięstwo, jeden za remis oraz brak punktów za przegraną (wcześniej za zwycięstwo przyznawano dwa punkty). Jeśli dwie lub więcej drużyn zakończą fazę grupową z taką samą liczbą punktów, decydują kolejno kryteria określone przez FIFA:
różnica bramek z wszystkich meczów grupowych,
liczba bramek zdobytych we wszystkich meczach grupowych,
liczba punktów uzyskanych w bezpośrednich meczach pomiędzy remisującymi drużynami,
różnica bramek z bezpośrednich meczów pomiędzy remisującymi drużynami,
liczba bramek zdobytych w bezpośrednich meczach pomiędzy remisującymi drużynami,
losowanie przeprowadzone przez Komitet Organizacyjny FIFA[32].
Faza pucharowa to drzewko pojedynczej eliminacji, gdzie przegrany odpada z turnieju (z wyjątkiem półfinałów – przegrani rywalizują o trzecie miejsce w końcowej klasyfikacji). W tej fazie może zostać podyktowane dodatkowe 30 minut czasu gry lub rzuty karne w przypadku niewyłonienia finalisty w podstawowym czasie gry. Do pierwszej rundy fazy pucharowej awansuje 16 drużyn, gdzie zwycięzcy grup spotykają się z zespołem, który zajął drugie miejsce w innej grupie. Następnie rozgrywane są ćwierćfinały, półfinały, mecz o trzecie miejsce, a imprezę kończy mecz finałowy.
Pierwsze prawa do organizacji mistrzostw świata były przyznawane poszczególnym państwom na Kongresach FIFA. Wybór gospodarza pomiędzy państwami południowej Ameryki a Europy, jako dwóch największych ośrodków futbolu, był związany z rosnącymi kontrowersjami dotyczącymi trzech tygodni podróży pomiędzy tymi kontynentami. Decyzja zorganizowania pierwszych mistrzostw świata w Urugwaju doprowadziła do przybycia zaledwie czterech europejskich zespołów[33]. Dwie kolejne edycje odbyły się w Europie – wybór Francji jako gospodarza mistrzostw w1938 roku okazał się bardzo kontrowersyjny. Amerykańskie zespoły rozumiały konieczność rotacji pomiędzy tymi dwoma kontynentami, jednak taka decyzja doprowadziła do bojkotu turnieju przez Argentynę oraz Urugwaj.
Od1958 aż do1998 roku mundial rozgrywany był na przemian w Europie oraz Ameryce, aby uniknąć kontrowersji, czy bojkotów turnieju. W2002 roku mistrzostwa świata po raz pierwszy zorganizowano w państwach azjatyckich – Japonii i Korei Południowej, był to także pierwszy przypadek w historii, kiedy gospodarzami mundialu zostały dwa państwa[34]. Z kolei Republika Południowej Afryki stała się pierwszym afrykańskim organizatorem mistrzostw świata wroku 2010.Mistrzostwa świata w 2014 roku zostały zorganizowane w Brazylii – po raz pierwszy w Ameryce Południowej od roku 1978, kiedy to gospodarzem była Argentyna. Był to także pierwszy przypadek organizacji dwóch z rzędu mundialów poza Europą.
Gospodarz mistrzostw wybierany jest poprzez głosowanie Komitetu Wykonawczego FIFA, w systemie pojedynczego głosu przechodniego. Związek Piłki Nożnej z państwa, które zamierza zorganizować finały, otrzymuje od FIFA „umowę gospodarza”, wyjaśniającą wymagania od ofertodawcy. Państwo składające ofertę otrzymuje także formularz, którego złożenie oficjalnie potwierdza jego kandydaturę. Po tym, wyznaczona grupa inspektorów FIFA odwiedza kandydata, aby sprawdzić, czy zostały spełnione wszystkie wymagania oraz aby stworzyć raport dotyczący tego państwa. Decyzja o tym, które państwo zostanie organizatorem mistrzostw, zazwyczaj zapada na sześć lub siedem lat przed turniejem. Zdarzają się jednak przypadki, kiedy kilka turniejów zostaje zapowiedzianych jednocześnie, na przykład mistrzostwa w 2018 (w Rosji) oraz 2022 roku (w Katarze).
Na lata 2010 i 2014 zastosowano rotację pomiędzy konfederacjami, umożliwiając wybór organizatora tylko spośród państw afrykańskich (2010) i południowoamerykańskich (2014). Przepis ten został wprowadzony po kontrowersjach związanych z wyborem Niemiec na gospodarza mistrzostw w roku 2006, które zwyciężyły nad kandydaturą z RPA. Uniemożliwiło to jednocześnie składanie ofert z krajów będących członkami obu tych konfederacji na lata 2018 oraz 2022.
Każdy turniej finałowy od 1966 roku ma swoją własną maskotkę i/lub logo.Willie, maskotka turnieju w 1966 roku, była pierwszą maskotką w historii mistrzostw świata[35]. Począwszy od 1970 roku każdy kolejny turniej finałowy ma swoją własną oraz specjalnie na tę okazję zaprojektowaną piłkę[36].
1966: Willie (Lew, typowy symbol Wielkiej Brytanii, noszący koszulkę z Union Flag oraz napisem „World Cup”. Zaprojektowany przez niezależnego ilustratora książek dla dzieci Rega Hoye)
1970: Juanito (Chłopiec ubrany w strój meksykański i sombrero (z napisem „MEKSYK 70”)
1974: Tip i Tap (Dwóch chłopców w niemieckich strojach, z literami WM (Weltmeisterschaft, Puchar Świata) i numerem 7)
1978: Gauchito (Chłopiec w stroju Argentyny. Jego kapelusz (z napisem ARGENTYNA '78), chustka i bat są typowe dla gauchos)
1982: Naranjito (Pomarańcza, typowy owoc w Hiszpanii, na sobie ma zestaw przyjmującego w reprezentacji. Jego nazwa pochodzi od słowanaranja (hiszp. pomarańczowy)
1986: Pique (Papryka jalapeno, charakterystyczna dla kuchni meksykańskiej, z wąsami i sombrero)
1990: Ciao (Maskotka zamiast głowy miała piłkę, zaś klocki z których była złożona utrzymane zostały w typowo włoskich barwach, czyli bieli, czerwieni i zieleni)
1994: Striker (Pies ubrany w czerwony, biały i niebieski mundur z napisem „USA 94”)
1998: Footix (Kogucik, jeden z symboli narodowych Francji, z napisem „FRANCE 98” na piersi)
2002: Kaz, Ato i Nik (Pomarańczowe, fioletowe i niebieskie futurystyczne, wygenerowane komputerowo stworzenia. Wspólnie członkowie zespołu „Atmosball” (fikcyjny sport przypominający piłkę nożną)
2006: Goleo (Lew w niemieckiej koszulce z numerem 06)
2010: Zakumi (Zakumi jest lampartem, pospolitym zwierzęciem występującym w RPA, z zielonymi włosami i koszulką z napisem „RPA 2010”. Kolory zielony i złoty Zakumi reprezentują barwy narodowej drużyny sportowej RPA)
2014:Fuleco (Bolita brazylijska, która ma na sobie biały T-shirt z napisem „Brasil 2014”)
2018:Zabiwaka (Zabivaka ma na sobie czerwone szorty i niebiesko-białą koszulkę z napisem „Rosja 2018”. Kombinacją kolorów jest drużyna rosyjska, a maskotka wybrana była w głosowaniu internetowym)
2022: La’eeb (Biała latającakefija z oczami, brwiami i ustami)
Sześciu z ośmiu mistrzów świata zdobyło tytuły grając na swoim terenie, wyjątkami są Brazylia, która przegrała z Urugwajem w1950 roku i Niemcami w2014 roku, oraz Hiszpania, któraw 1982 roku wygrała tylko jeden mecz i odpadła w drugiej rundzie. Anglia (1966) zdobyła tytuł mistrzowski biorąc udział w turnieju jako gospodarz. Urugwaj (1930), Włochy (1934), Argentyna (1978) i Francja (1998) zdobyły pierwsze tytuły mistrzowskie będąc gospodarzami, podczas gdy Niemcy zdobyły w ten sposób swój drugi tytuł (1974).
Inne państwa także odnosiły sukcesy będąc gospodarzami turnieju finałowego. Szwecja zajęła drugie miejsce w 1958, Chile zdobyło trzecie miejsce w 1962, Korea Południowa uplasowała się na czwartym miejscu w 2002, Szwajcaria dotarła do ćwierćfinału w 1954, Meksyk osiągnął tę fazę zarówno w 1970, jak i w 1986, Rosja w 2018, a Stany Zjednoczone i Japonia zdołały wyjść z grupy (odpadając w 1/8 finału) podczas mistrzostw – odpowiednio – w 1994 i 2002 roku. Wszystkie te wyniki to najlepsze osiągnięcia wymienionych drużyn (poza Rosją i Stanami Zjednoczonymi). Aż do 2010 roku wszystkie drużyny organizatorów przynajmniej przebrnęły przez fazę grupową. Ta sztuka nie udała się reprezentacjom: Republiki Południowej Afryki (2010) i Kataru (2022) – zespołowi z RPA jedno zwycięstwo, remis oraz przegrana nie dały awansu do dalszej fazy turnieju, natomiast zespół z Kataru odpadł już po porażkach w dwóch pierwszych z trzech meczów fazy grupowej.
Jak dotąd, finały mistrzostw świata zawsze rozgrywały się pomiędzy zespołami z Europy lub Ameryki Południowej – zespoły z obu tych kontynentów zdobyły wszystkie dwadzieścia dwa tytuły. Tylko trzy drużyny z państw spoza tych kontynentów zdołały dojść do półfinałów mistrzostw: USA w1930, Korea Południowa w2002 i Maroko w2022 roku (są to najlepsze jak dotąd osiągnięcia, odpowiednio, konfederacji CONCACAF, AFC i CAF). Z kolei jak dotąd jeden przedstawiciel konfederacji Oceanii był w stanie przebrnąć przez fazę grupową, była to Australia na mistrzostwach w2006 roku (odpadła w 1/8 finału). Państwo to zdecydowało się jednak na opuszczenie konfederacji Oceanii i wstąpienie do konfederacji azjatyckiej 1 stycznia 2006.
Zwycięstwo Brazylii podczas szwedzkich mistrzostw w1958 roku było jedynym przypadkiem zdobycia mistrzowskiego tytułu przez zespół spoza Europy na turnieju rozgrywanym w Europie. Z kolei aż do 2010 roku żaden europejski zespół nie wygrał na mistrzostwach rozgrywanych poza Europą. Udało się to dopiero Hiszpanii na mistrzostwach organizowanych przezRPA. Natomiast zwycięstwo Niemiec podczas brazylijskich mistrzostw w 2014 roku było jedynym przypadkiem zdobycia mistrzowskiego tytułu przez zespół spoza Ameryki Południowej na turnieju rozgrywanym w Ameryce. Tylko raz w historii zdarzyło się, że drużyny z jednego kontynentu (Europa) zdobyły cztery razy z rzędu Puchar Świata, było to w latach 2006, 2010, 2014 i 2018, kiedy zwycięskimi ekipami okazały się być Włochy, Hiszpania, Niemcy oraz Francja.
Jedenastokrotnie w finale grały dwie drużyny z tego samego kontynentu (tak było w pierwszych pięciu mundialach), dziewięciokrotnie były to drużyny z Europy i tylko dwukrotnie z Ameryki Południowej (oba te finały wygrał wtedy Urugwaj).
Pięciokrotnie w najlepszej czwórce mundialu wszystkie drużyny reprezentowały jeden kontynent: w 1934, 1966, 1982, 2006 i 2018 roku i za każdym razem była to Europa, która jest również jedynym kontynentem, który zawsze miał choć jednego swojego przedstawiciela w najlepszej czwórce.
Do tej pory zakwalifikowało się do turnieju 80 reprezentacji (79 istniejących i 1 już nieistniejąca). Brazylia i Niemcy to jedyne reprezentacje, które zawsze uzyskiwały awans z eliminacji do mistrzostw świata. Niemcy dwukrotnie jednak nie przystąpili do eliminacji, wobec czego zabrakło ich na dwóch turniejach (w 1930 i 1950 roku).
Na koniec każdego Mundialu zawodnikom oraz drużynom przyznawane są nagrody za osiągnięcia niezwiązane z pozycją zajętą w turnieju. Obecnie przyznaje się sześć nagród[39]:
Złota Piłka dla najlepszego zawodnika, przyznawana przez media (pierwszy raz w 1982);Srebrną Piłkę orazBrązową Piłkę otrzymują zawodnicy, którzy w głosowaniu zajęli odpowiednio drugie i trzecie miejsce;
Złoty But dla najlepszego strzelca (od 1982, jednakże została przyznana królom strzelców wszystkich poprzednich turniejów o mistrzostwo świata rozgrywanych od 1930 roku); od niedawna przyznaje sięSrebrnego Buta orazBrązowego Buta zawodnikom, którzy znaleźli się odpowiednio na drugim i trzecim miejscu w klasyfikacji strzelców;
Złota Rękawica dla najlepszegobramkarza, przyznawana przez FIFA Technical Study Group (pierwszy raz w 1994); do 2006 roku nazywanaZłotą RękawicąLwa Jaszyna, od imienia byłego bramkarza radzieckiego;
Nagroda dla Najlepszego Młodego Zawodnika, dla najlepszego zawodnika, który wraz z rozpoczęciem roku rozgrywania turnieju nie ukończył 21. roku życia, przyznawana przez FIFA Technical Study Group (pierwszy raz w 2006);
Nagroda FIFA Fair Play dla drużyny z najlepszymi statystykamifair play, w oparciu o system punktów oraz kryteria wprowadzone przez Komitet FIFA Fair Play (pierwszy raz przyznana w 1978);
Najbardziej Interesujący Zespół (ang.Most Entertaining Team) dla drużyny, która grała najbardziej widowiskowo, przyznawana na podstawie głosów kibiców (pierwszy raz w 1994). Ostatni raz przyznana w 2006 roku;
Zespół Gwiazd składający się z najlepszych zawodników turnieju (od 1998).
BrazylijczykPelé jest jedynym zawodnikiem w historii, który trzykrotnie zdobył tytuł mistrzowski (1958, 1962, 1970)[40], natomiast jego rodakCafu jako jedyny w historii wystąpił w trzech różnych meczach finałowych rozgrywek (1994, 1998, 2002)[41].
Cristiano Ronaldo jest jedynym, który strzelił gola w pięciu różnych turniejach, natomiastLionel Messi jako jedyny zaliczył asystę w pięciu różnych turniejach[42].
DoMessiego należą także rekordy: największej liczby rozegranych spotkań (26), największej liczby rozegranych minut (2314), największej liczby rozegranych meczów jako kapitan (19) oraz największej liczby zdobytych nagród "zawodnika meczu" (11)[42].
Najlepszym strzelcem w historii mistrzostw świata w piłce nożnej jest reprezentant NiemiecMiroslav Klose (2002–2014), który zdobył 16 bramek. Jest on także posiadaczem rekordu największej liczby wygranych spotkań (17)[42]. Na drugim miejscu jest BrazylijczykRonaldo (1994–2006, 15 goli). Trzecie miejsce zajmuje NiemiecGerd Müller, który ma na koncie 14 goli[43]. Czwartą pozycję zajmujeLionel Messi ex aequo zFrancuzemJust Fontaine, który wszystkie swoje 13 bramek zdobył podczas turnieju w1958 roku[44] – rekord pod względem liczby bramek na jednym turnieju.
BrazylijczykMário Zagallo, NiemiecFranz Beckenbauer i FrancuzDidier Deschamps są jedynymi, którzy zdobyli Puchar Świata jako zawodnicy i jako trenerzy. Zagallo triumfował w 1958 i 1962 jako zawodnik oraz w 1970 jako trener[45]. Beckenbauer wygrał w 1974 jako kapitan drużyny oraz w 1990 jako trener[46]. Deschamps wygrał w roku 1998 jako kapitan drużyny oraz w 2018 jako trener.WłochVittorio Pozzo jest jedynym trenerem, który zdobył dwa tytuły mistrzowskie[47]. Wszyscy trenerzy, którzy zdobyli mistrzostwo świata, prowadzili reprezentacje swoich ojczystych państw.
Reprezentacja Brazylii rozegrała rekordową liczbę meczów w mistrzostwach świata; na kolejnym miejscu są Niemcy i Włochy. Brazylia zdobyła także najwięcej bramek w historii, druga zaś jest reprezentacja Niemiec[48]. Obie te drużyny podczas mistrzostw świata grały ze sobą tylko dwa razy, w finale turnieju w 2002 roku i w półfinale turnieju w 2014.
KolumbijczykMarcos Coll jest jedynym zawodnikiem w historii, który na mistrzostwach świata zdobył bramkę bezpośrednio z rzutu rożnego. Podczas turnieju w1962 roku pokonał onradzieckiego bramkarzaLwa Jaszyna.
Do WłochaWaltera Zengi należy rekord najdłuższej serii bez straconej bramki. Na mundialu w 1990 roku bramkarz Włoch nie dał się pokonać przez 517 minut.
Najmłodszym uczestnikiem finałów mistrzostw świata jest piłkarz Irlandii PółnocnejNorman Whiteside, który w trakcie debiutu miał 17 lat i 41 dni. Natomiast najstarszym uczestnikiem jest egipski bramkarzEssam El-Hadary, który w chwili ostatniego występu liczył 45 lat i 161 dni. Najmłodszym mistrzem świata jestPelé, który triumfował w wieku 17 lat i 249 dni. WłochDino Zoff mając 40 lat i 133 dni, stał się najstarszym zwycięzcą mundialu. Z kolei najstarszym strzelcem jestRoger Milla z Kamerunu, który strzelił bramkę mając 42 lata i 38 dni.
Najwięcej bramek (12) w jednym meczu padło w spotkaniuAustrii zeSzwajcarią 7:5 podczas turnieju finałowego w1954 roku.
Najwyższy remis to 4:4 – takim wynikiem zakończyły się meczeAnglia –Belgia (w czasie dodatkowym) w1954 iZSRR –Kolumbia w1962. Remis 4:4 był też w regulaminowym czasie meczuBrazylia – Polska w 1938, ale po dogrywce Brazylijczycy wygrali 6:5.
↑Nazwa ta funkcjonuje od 1978, a zyskała popularność, gdy w krajach hiszpańskojęzycznych rozegrano trzy turnieje z rzędu – Argentynie w 1978, Hiszpanii w 1982 i Meksyku w 1986.
↑W 1930 roku nie odbył się oficjalny mecz o trzecie miejsce. Stany Zjednoczone oraz Jugosławia przegrały swoje mecze w półfinałach. FIFA, na podstawie ogólnych wyników obu tych drużyn podczas turnieju, uznaje teraz reprezentację USA za zdobywcę trzeciego miejsca, a Jugosławię za zdobywcę czwartego miejsca w tych rozgrywkach.
