Przyszły car Mikołaj II (stoi w środku) z rodzicami i rodzeństwem
Mikołaj Aleksandrowicz Romanow urodził się 6 maja 1868[2] w pałacu carskim wPetersburgu jako pierwsze z sześciorga dzieci następcy tronu cesarskiegoAleksandra Aleksandrowicza Romanowa (późniejszego cesarzaAleksandra III) i jego żonyMarii Fiodorowny. W dniu jego urodzin wRosyjskim Kościele Prawosławnym przypadało wspomnienie św.Hioba, co Mikołaj II traktował w dorosłym życiu jako złą wróżbę[3], często powtarzającurodziłem się w dniu cierpiącego Hioba[4]. Miał trzech braci:Aleksandra (zmarłego jako roczne dziecko),Jerzego iMichała oraz siostryKsenię iOlgę[4]. Dzieci Aleksandra III, na jego osobiste życzenie, były wychowywane z największą możliwą prostotą – twierdził, iż chce „mieć normalne rosyjskie dzieci, a nie cieplarniane roślinki”[5]. Mikołaj i jego rodzeństwo spali na twardych łóżkach i myli się w zimnej wodzie, zaś plan każdego dnia był szczegółowo opracowany przez rodziców[5]. Aleksander III w niewielkim stopniu zajmował się wychowaniem dzieci, o wiele więcej czasu poświęcała im cesarzowa Maria.
Mikołaj dorastał w poczuciu głębokiego respektu wobec ojca, podczas gdy matka bywała wobec niego nadopiekuńcza[3]. Mimo tego Mikołaj miał do matki bezgraniczne zaufanie, co utrzymało się u niego przez całe życie[6]. Dominująca pozycja ojca w rodzinie mogła skutkować wyrobieniem u Mikołaja postawy ukrywania swoich uczuć i niezdolności do samodzielnego podejmowania decyzji, zwłaszcza że to jemu, jako najstarszemu, Aleksander stawiał największe wymagania[3].
Dzieci Aleksandra III były wychowywane w prawie całkowitej izolacji od świata zewnętrznego. Zwłaszcza Mikołaj (nazwany Niki[7]), chorowity w pierwszych latach życia, pozostawał pod szczególną opieką matki i osobistej niani[3]. Do 13. roku życia mieszkał z rodziną wPałacu Aniczkowskim w Petersburgu, następnie – w pałacu wGatczynie[8]. Z rodzeństwa najbliższy był mu o trzy lata młodszy Jerzy Aleksandrowicz Romanow[5]. Jako dziecko Mikołaj wykazywał zdolności plastyczne[5], uczył się równieżjęzyka angielskiego,francuskiego iniemieckiego[8]. Mikołaj wykazywał duże chęci do nauki i chętnie czytał[8], chociaż zdaniem prywatnych nauczycieli większe zdolności wykazywał jedynie w dziedzinie historii i języków obcych[9], miał natomiast niechętnie odnosić się do faktu bycia najstarszym synem carewicza Aleksandra, a więc potencjalnym następcą tronu, gdy ojciec obejmie tron[5].
W 1881 Aleksander II zginął w zamachu i Mikołaj został następcą tronu Imperium Rosyjskiego. Program jego prywatnego kształcenia został rozszerzony o matematykę, ekonomię polityczną, historię, literaturę, geografię, podstawy prawa, teoretyczną wiedzę o wojskowości, a od 1887 także ćwiczenia wojskowe. Dotychczasowi nauczyciele Mikołaja zostali zastąpieni przez starannie wybranych specjalistów w tych dziedzinach: historykaWasilija Kluczewskiego, ministra finansówNikołaja Bunge i profesora prawa Michaiła Kapustina, zaś głównym wychowawcą carewicza zostałKonstantin Pobiedonoscew[10]. W 1890 jego edukację uznano za zakończoną; pod względem wszechstronności dyscyplin, w jakich carewicz poszerzał wiedzę, był najstaranniej wykształconym z carów rosyjskich[11].
Mikołaj od pierwszych lat wychowywany był w duchu głęboko religijnym i miał szczerze interesować się doktrynąprawosławną[11]. Z dzieciństwa wyniósł również zainteresowanie literaturą rosyjską; jako nastolatek sam pisał opowiadania, głównie o charakterze satyrycznym[12]. Ponadto od 1 stycznia 1882 do końca życia regularnie prowadził pamiętnik[7].
Mając szesnaście lat Mikołaj został formalnie uznany za pełnoletniego. 6 maja 1884 w czasie stosownej uroczystości wPałacu Zimowym cesarzewicz złożył przysięgę wierności ojcu-cesarzowi, a następnie przysięgę wojskową na sztandar pułku kozackiego, którego był członkiem tytularnym[11].
Trzy lata później carewicz Mikołaj otrzymał stopień wojskowy porucznika i został włączony do składuPreobrażeńskiego Pułku Gwardii. Przez dwa miesiące mieszkał razem z innymi żołnierzami w koszarach[13]. W kolejnych latach otrzymywał honorowo kolejne wysokie tytuły wojskowe: został komendantem I Baterii Kawalerii Gwardyjskiej i dowódcą Szwadronu HuzarówGwardyjskiego Pułku Carskiej Wysokości[14]. Był również tytularnym dowódcą V Austriacko-Węgierskiego Pułku Ułanów, którą to rangę otrzymał odcesarza Franciszka Józefa I[14]. 17 października 1888 wyszedł cało z wypadku kolejowego, w czasie którego wykoleił się carski pociąg (zginęły 22 osoby)[15].
Młody Mikołaj Aleksandrowicz prowadził ożywione życie towarzyskie, natomiast nie przejawiał żadnego zainteresowania polityką[15]. Chcąc wdrożyć następcę tronu do jego przyszłych obowiązków, Aleksander III powołał go w dniu jego 21. urodzin do rady ministrów i doRady Państwa[15]. Mikołaj uczestniczył w posiedzeniach tych ciał, jednak rzadko zabierał głos, a wielu przekazywanych mu dokumentów – jak zanotował w pamiętniku – w ogóle nie czytał[15].
W 1890 dwudziestodwuletni Mikołaj nawiązał znajomość z tancerkąMatyldą Krzesińską. Według Elisabeth Heresch był to jego pierwszy poważny związek z kobietą[16]. Carewicz poznał Krzesińską w czasie dyplomowego spektaklu wychowanków dworskiego teatru, po zakończeniu którego występujące artystki zostały zaproszone do stołu razem z rodziną carską. Mikołaj był zauroczony młodą kobietą, jednak szczegóły ich znajomości nie są znane. Wiadomo jedynie, że kilkakrotnie spotykali się za kulisamiTeatru Maryjskiego[17]. Według Edwarda Radzinskiego sam Aleksander III zainspirował tę znajomość. Uznając, że dorastający syn – podobnie jak jego bracia – prędzej czy później nawiąże romans z kobietą, z którą nie będzie mógł się ożenić, sam znalazł odpowiednią kandydatkę[18]. Również ojciec nakazał jednak carewiczowi przerwać tę znajomość, co Mikołaj uczynił[19]. Według większości biografów Mikołaja już w tym okresie był on poważnie zainteresowany księżniczką heskąAlicją, którą poznał w 1884 na ślubie wielkiego księciaSergiusza Aleksandrowicza z jej siostrąElżbietą. Mikołaj miał wtedy szesnaście lat i był cztery lata starszy od Alicji[19]. Po raz drugi Mikołaj widział ją dopiero trzy lata później, jednak w swoim dzienniku zapisał, że jest zakochany w księżniczce heskiej. Jego zainteresowanie Alicją zostało dostrzeżone i skrytykowane przez rodziców, którzy uważali ją za niezbyt dobrą partię[19].
Chcąc dopełnić edukacji syna, Aleksander III wysłał go w październiku 1890 w podróż zagraniczną przezEgipt,Indie,Cejlon,Syjam,Singapur iJaponię, gdzie carewicz miał poznawać kulturę odwiedzanych państw i odbywać oficjalne wizyty[20]. Car świadomie zdecydował się nie wysyłać syna na Zachód Europy, lecz na obszar, który uważał za cel rosyjskiego oddziaływania cywilizacyjnego. Podróż została przerwana w Japonii, gdzie Mikołaj został zaatakowany przez policjanta mieczem samurajskim i ranny w głowę[21]. Cesarzewicz powrócił wówczas do kraju przez Zabajkale i Syberię. W maju 1891 weWładywostoku wziął udział w uroczystym rozpoczęciu budowyKolei Transsyberyjskiej[22].
Oficjalne zdjęcie cesarzewicza Mikołaja i księżniczki heskiej Alicji po ogłoszeniu ich zaręczyn
Poszukiwania odpowiedniej małżonki dla przyszłego cesarza Rosji rozpoczęły się w 1889. Jako pierwsza kandydatka wymieniana byłaMałgorzata, młodsza siostra cesarza niemieckiegoWilhelma II. Ostatecznie została ona odrzucona z powodu obaw o stan zdrowia i odmowy zmiany wyznania z luterańskiego na prawosławne. Ten drugi powód stał się również przyczyną niepowodzenia starań rodziny carskiej o ślub cesarzewicza Mikołaja zHeleną, córką hrabiego Paryża,Filipa Orleańskiego. Rodzice Mikołaja pragnęli przy tym, by przyszłe małżeństwo ich syna było nie tylko korzystne pod względem dynastycznym, ale i szczęśliwe[23].
W latach 1892–1894 Mikołaj kontynuował romans z Matyldą Krzesińską, równocześnie deklarując uczucie do Alicji Heskiej i dążąc do przekonania rodziców do zaakceptowania tego związku. Przekonywał również księżniczkę heską do przyjęcia prawosławia, czemu ta początkowo stanowczo się przeciwstawiała. Ostatecznie Alicja zgodziła się na zmianę wyznania i 7 kwietnia 1894 zostały oficjalnie ogłoszone jej zaręczyny z cesarzewiczem Rosji[24]. W październiku tego samego roku Alicja została przedstawiona carowi Aleksandrowi III – w tym celu udała się dorezydencji Romanowów w Liwadii. W tym samym czasie stan zdrowia ojca Mikołaja II pogorszył się na tyle, że carewicz objął w jego zastępstwie większość obowiązków państwowych[25]. 20 października (1 listopada) 1894 Aleksander III zmarł. Tego samego dnia Mikołaj został ogłoszony jego następcą i przyjął od członków najbliższej rodziny oraz obecnych w Liwadii urzędników i wojskowych przysięgę wierności[26].
1 listopada?/13 listopada1894 trumna z ciałem Aleksandra III dotarła do Petersburga; jej wjazdowi towarzyszył przejazd nowego cara z narzeczoną[27]. Tydzień później odbył się ślub cara i jego narzeczonej, która po konwersji na prawosławie przyjęła imię Aleksandry Fiodorowny[28]. Koronacja cesarska Mikołaja II odbyła się natomiast dopiero14 maja?/26 maja1896, po upływie okresu żałoby po zmarłym Aleksandrze III. Uroczystościom wsoborze Zaśnięcia Matki Bożej w Moskwie przewodniczył metropolitapetersburski i ładoskiPalladiusz[29].
Mikołaj II w 1905 rokuCar Mikołaj II, portret pędzla Borysa Kustodijewa, 1915
Karykatura na sytuację polityczną w Europie z 1899 r. Miłołaj II rozpycha się butami. CesarzII Rzeszy próbuje go zatrzymać.
Istnieją przesłanki dla twierdzenia, że Mikołaj II bezpośrednio po objęciu władzy rozważał powrót do liberalnej polityki swojego dziadka Aleksandra II. Z czasem jednak, ulegając wpływom głównego ideologa rosyjskiego konserwatyzmuKonstantina Pobiedonoscewa, opowiedział się po stronie tradycyjnego samowładztwa.17 stycznia?/29 stycznia1895, w czasie spotkania z delegacjąziemstw,wojsk kozackich, szlachty i miast, nazwał nadzieje przedstawicieli ziemstw na udział w rządzeniu państwem „bezsensownymi marzeniami”[30]. Jak pisze Sobczak:
Wydaje się, że w rzeczywistości Mikołaj II w chwili objęcia tronu nie miał jeszcze jasno sprecyzowanego programu polityki wewnętrznej poza chęcią najlepszego służenia potrzebom i wielkości Rosji oraz swojej dynastii, co w jego rozumieniu było tożsame. Styl jego rządów można generalnie scharakteryzować jako przede wszystkim pragmatyczny (...). W życiu codziennym mniej lub bardziej racjonalne jego posunięcia i postanowienia wypływały ze zmieniających się sytuacji[31].
Początek panowania Mikołaja II jest związany z masową tragedią, jaką byłapanika na Chodynce w czasie festynu ludowego towarzyszącego koronacji nowego cesarza. Zginęło wówczas 1389 osób, a 1301 zostało rannych[32]. Praktyczne zignorowanie problemu przez Mikołaja II i niepociągnięcie do odpowiedzialności winnych za tę tragedię doprowadziło do pogłębienia przepaści między carskim dworem a rosyjską opinią publiczną[33].
W polityce zagranicznej, nie bez wahań, kontynuował zawarte przez ojca przymierze z Francją i dążył do rozszerzenia wpływów rosyjskich na Bałkanach i w Azji. Nie godził się na żadną formę autonomii dlaKraju Nadwiślańskiego, jak od 1867 określanoKrólestwo Polskie.
W 1904 r. sprowokowałwojnę z Japonią, która okazała się pasmem klęsk wojsk carskich i zakończyła się w 1905 japońskim zwycięstwem. Klęska na Dalekim Wschodzie przyczyniła się do wybuchu protestów społecznych, domagających się przeprowadzenia reform społeczno-politycznych.9 stycznia?/22 stycznia1905 wojsko krwawo rozproszyło pokojową demonstrację w Petersburgu, zorganizowaną przezGieorgija Gapona. Dokładna liczba ofiar nie jest znana, podawane są dane o zabitych i rannych od 400 do 5000. Car przebywający podczas zajść poza Petersburgiem, w Carskim Siole, po powrocie przyjął19 stycznia?/1 lutego1905 zorganizowaną przez władze delegację robotników, którą według cytatu z gazetyNowosti dnia „uszczęśliwił” określeniem zdarzeń jako bolesnych, ale i buntowniczych[34]. ZajściaKrwawej niedzieli bezpośrednio poprzedziły wybuchrewolucji roku 1905. W konsekwencji Mikołaj II zmuszony był poczynić pewne ustępstwa.6 sierpnia?/19 sierpnia1905 wydał manifest powołujący do życiaDumę Państwową, która w założeniu miała być jedynie organem doradczym cara.17 października?/30 października1905 wydał tzw.manifest październikowy, znoszący część ustaw represyjnych, m.in. pozwolił wtedy na przywróceniejęzyka polskiego w szkolnictwieKongresówki. Wprowadził też wolności obywatelskie, m.in. wolność wyznania, wolność słowa, wolność stowarzyszeń.23 kwietnia?/6 maja1906 nadał Rosjikonstytucję, która gwarantowała carowi prawo weta ustaw głosowanych w Dumie i zapewniała mu szereg innych prerogatyw (w tym mianowanie i odwoływanie rządu, decydowanie o wojnie i pokoju)[35].
Od 1907 coraz większe wpływy na dworze Mikołaja zdobywałGrigorij Rasputin, który miał w opinii pary carskiej ratować życie choremu nahemofilię następcy tronu.
Zmuszony przez Dumę Państwową i część wyższej generalicji armii czynnej,abdykował2 marca?/15 marca1917 w imieniu swoim i synaAleksego na rzecz swojego brata, wielkiego księciaMichała[37], który jednak korony nie przyjął[1] (później został zamordowany przezCzeKa).
Poabdykacji Mikołaj Romanow wraz ze swoją rodziną przebywał wareszcie domowym, początkowo w pałacu wCarskim Siole. Przyczynami aresztu była nienawiść społeczeństwa rosyjskiego wobec cara i jego rodziny, ogromny majątek carskiej rodziny, ale przede wszystkim zagrożenie dla władzy rewolucyjnej, jakie widział w nim Lenin. Roczne dochody z rosyjskich posiadłości ziemskich cara szacowano ówcześnie na ok. 42 mln dolarów (równowartość ok. 1 mld dolarów obecnie). Udziały cara w amerykańskich kolejach oszacowano na równowartość obecnie ok. 9 mld dolarów. Majątek stanowiły inne składniki, w tym również ogromne zbiory sztuki. Nowy rząd demokratyczny nie zgadzał się na wyjazd cara z Rosji. Car zamierzał wyemigrować doAnglii.Rząd Tymczasowy prowadził szczegółową inwentaryzację całego majątku cara, w tym również za granicą[38].
Później rodzina cesarza była przetrzymywana wTobolsku, a w końcu wJekaterynburgu. W mieście tym zostali uwięzieni w domu Nikołaja Ipatiewa – tzw. domu specjalnego przeznaczenia, otoczonym wysokim drewnianym płotem.
16 lipca 1918 cała rodzina położyła się spać około godziny 23. Krótko po północy, już 17 lipca, dowódca domu –Jakow Jurowski obudził całą rodzinę i kazał wszystkim zejść do piwnicy, rzekomo z powodu grożącego im niebezpieczeństwa. Zgodnie z poleceniem Jurowskiego cała rodzina – cesarz, jego żona, cztery córki oraz syn, a także przyboczny lekarz doktorJewgienij Botkin oraz trzy osoby z dobrowolnej służby: kucharzIwan Charitonow, kamerdynerAleksiej Trupp i pokojówkaAnna Diemidowa, znaleźli się w małym pokoiku w piwnicy domu Ipatiewa.
Jurowski zgodził się przynieść dwa krzesła, na których zasiedli Aleksandra Fiodorowna oraz słabowity carewicz Aleksy. Po odczytaniu przez Jurowskiego uzgodnionego wcześniej tekstu podanego jako wyrok, wszystkie zgromadzone osoby zostały zabite – zastrzelone lub postrzelone i dobite bagnetami – przez Jurowskiego, M.A. Miedwiediewa (członek kolegium Uralskiego Komitetu Centralnego), G.P. Nikulina (zastępca Jurowskiego), P.Z. Jermakowa (komendanta ochrony) i szeregowych ochroniarzy, co do których istnieją niepotwierdzone wersje, iż byli wśród nich Węgrzy lub Łotysze. Według niektórych źródeł jednym z nich był były jeniec z armii austro-węgierskiej –Imre Nagy – identyfikowany czasem jakoprzyszły premierWęgier podczasrewolucji budapeszteńskiej w 1956 roku[39]. Informacja ta jest podawana w wątpliwość, m.in. ze względu na popularność nazwiska Nagy na Węgrzech.
Ciała zostały następnie załadowane na samochód ciężarowy i wywiezione do lasu, nauroczysko „Czterej bracia”. Tam zwłoki zostały rozebrane (w czasie tej czynności na ziemię wysypywało się wiele drogocennych kamieni zaszytych w ubraniach członków rodziny carskiej), oblane kwasem, poćwiartowane i wrzucone do nieczynnychszybów, które znajdowały się na polanie po dawnej kopalnirudyżelaza. Według relacji zekshumacji przeprowadzonej 13 lipca 1991[38] w kopalni, po odkryciu w niej szczątków, nie znaleziono ludzkich kości wskazujących na złożenie w niej ciał Aleksego i Anastazji lub Marii, najmłodszych potomków monarchy. Szczątki Aleksego i Marii zostały znalezione w 2007 roku w Rosji, potwierdziły to testyDNA zrobione w USA. Zostały pochowane z resztą rodziny carskiej[40]. Rosyjski Kościół Prawosławny jednakże do dziś nie uznał prawdziwości odnalezionych szczątków[41].
Po śmierci carskiej rodziny pojawiły się wśród rosyjskiej „białej” emigracjiteorie spiskowe o rzekomym „morderstwie rytualnym dokonanym przez Żydów na carze i jego rodzinie”[42]. Szczególną popularność zyskały w nacjonalistycznych kręgachrosyjskiej „białej” emigracji[42]. Propaganda bolszewicka nieszczególnie z tym walczyła, bo tak naprawdę odpowiadało to zleceniodawcy zbrodni, czyliLeninowi i jej wykonawcom –czekistom[42]. Śledczy po zbadaniu dowodów już dwa razy odrzucili takie hipotezy, jednakRosyjski Kościół Prawosławny nie uznał wyników śledztw, a niektórzy jego hierarchowie uznają te teorie spiskowe za prawdziwe[42].
Jurij Buranow, Władimir Chrustalow:Zagłada dynastii Romanowów: 1917–1919, Wyd. Bellona, 1995,ISBN 83-11-08433-5.
PierreP.GilliardPierreP.,Tragiczny los cara Mikołaja II i jego rodziny, Dr J.P. Zajączkowski (tłum.), Warszawa: Wyd. Rój, 1990,ISBN 83-85049-08-8,OCLC749860436. Brak numerów stron w książce
Robert KR.K.MassieRobert KR.K.,Mikołaj i Aleksandra,KrzysztofK.Kwiatkowski (tłum.), [Warszawa]: Bellona, 1995,ISBN 83-11-08418-1,OCLC69619736. Brak numerów stron w książce
Robert KR.K.MassieRobert KR.K.,Romanowowie: ostatni rozdział,TomaszT.Lem (tłum.),MonikaM.Lem (tłum.), Warszawa: Wyd. Amber, 2007,ISBN 978-83-241-2890-7,OCLC189427321. Brak numerów stron w książce
Andriej Maylunas, Siergiej Mironenko,Mikołaj II i Aleksandra: Nieznana korespondencja, Wyd. Amber, 1998,ISBN 83-7169-547-0.
ShayS.McNealShayS.,Ocalić cara Mikołaja II,JanJ.Kabat (tłum.), Warszawa: Wyd. Świat Książki, 2004,ISBN 83-7311-895-0,OCLC830570795. Brak numerów stron w książce
Jan Sobczak: Mikołaj II – ostatni car Rosji. Studium postaci i ewolucji władzy. Warszawa–Pułtusk: Oficyna Wydawnicza Aspra-JR, 2009.ISBN 978-83-11-11639-9.
Robert D Warth: Nicholas II. The Life and Reign of Russia’s Last Monarch. London: Praeger Publishers, 1997.ISBN 978-0-275-95832-9.
CharlotteCh.ZeepvatCharlotteCh.,Zmierzch Romanowów. Ostatni wiek imperialnej Rosji,BeataB.Waligórska-Olejniczak (tłum.), Warszawa: Bellona, 2008,ISBN 978-83-11-11166-0,OCLC297534998. Brak numerów stron w książce
Elisabeth Heresch: Mikołaj II. „Tchórzostwo, kłamstwo i zdrada”. Życie i upadek ostatniego cara Rosji. Gdynia: Uraeus, 1995.ISBN 978-83-85732-07-5.
Edward Radzinski: Jak naprawdę zginął car Mikołaj II. Warszawa: Warszawski Dom Wydawniczy, 1994.ISBN 978-83-85558-35-4.
OrlandoO.FigesOrlandoO.,Tragedia Narodu. Rewolucja rosyjska 1891–1924, Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 2009,ISBN 978-83-245-8764-3. Brak numerów stron w książce
.jpg)
