Urodził się 2 marca 1931 we wsiPriwolnoje wKraju Stawropolskim[1]. Był synemRosjanina Siergieja Andriejewicza Gorbaczowa (1909–1976), mechanizatora w miejscowej stacji maszyn i traktorów, oraz Marii Pantielejewnej z domu Gonkało (wzgl. Mariny, 1911–1995), pracownicykołchozu, z pochodzeniaUkrainki – jej rodzina wywodziła się zCzernihowa[2][1][3][4]. Przy narodzinach nadano mu imię Wiktor, jednakże wkrótce potem podczaschrztu wcerkwi w miejscowościLetnickoje jego dziadek ze strony ojca, współzałożyciel kołchozu w Priwolnoje, Andriej Moisiejewicz Gorbaczow, z niewyjaśnionych przyczyn zmienił imię dziecka na Michaił, które następnie zachowano[2]. W następstwieataku Niemiec na ZSRR, w sierpniu 1941 ojciec Gorbaczowa został powołany doArmii Czerwonej, gdzie jako dowódca oddziału saperów brał udział w wielu znanych bitwach tzw.wielkiej wojny ojczyźnianej. Pod koniec wojny został raniony odłamkiem w nogę, zaś po niej odznaczono goMedalem „Za Odwagę” i dwomaOrderami Czerwonej Gwiazdy[3].
Przed pójściem do szkoły podstawowej Michaił Gorbaczow mieszkał głównie u dziadków ze strony matki, Pantieleja i Wasilisy Gonkało[3]. W szkole dobrze się uczył, wykazywał zainteresowanie wiedzą i nowościami[5][3]. Uczestniczył również w szkolnych występach artystycznych[3]. Od 1946 pracował także jako mechanik w ośrodku mechanizacji (maszynowo-traktorowym)[6]. Był uczony przez ojca obsługikombajnu[3]. W 1949 za pracę wraz z ojcem na kombajnie został nagrodzonyOrderem Czerwonego Sztandaru Pracy[7].
Michaił Gorbaczow jako I sekretarz stawropolskiego Komitetu Miejskiego KPZR podczas oficjalnej wizyty wewschodnioniemieckimGolßen w 1966
Po ukończeniu studiów w 1955 kontynuował działalność partyjną w Kraju Stawropolskim. W latach 1958–1962 był I sekretarzemKomsomołu, w latach 1966–1968 I sekretarzem Komitetu Miejskiego KPZR wStawropolu, a w latach 1970–1978 I sekretarzem Komitetu Krajowego[6] w Stawropolu, gdzie nadzorował budowę Wielkiego Kanału Stawropolskiego. Zaocznie ukończył Stawropolski Instytut Rolniczy, uzyskując dyplom agronoma ekonomisty (ekonomisty rolnego). Od 1962 do 1966 zarządzał stawropolskimi kołchozami isowchozami, dzięki czemu uznawano go za znawcę radzieckiego rolnictwa[6]. W 1970 został członkiemKomitetu Centralnego. Dzięki poparciuJurija Andropowa Gorbaczow został w 1978 sekretarzem Komitetu Centralnego do spraw rolnictwa[6]. W 1979 roku wszedł w składBiura Politycznego KC jako zastępca członka; rok później został regularnym członkiem politbiura[6].
Michaił Gorbaczow jako Sekretarz Generalny KC KPZR podczas przemówienia kończącego XXVII zjazd KPZR, 6 marca 1986Michaił Gorbaczow na XX ZjeździeKomsomołu, 1987
Po śmierciKonstantina Czernienki 11 marca 1985 nadzwyczajne plenum KC wybrało Gorbaczowa na Sekretarza Generalnego KC KPZR. Wybór nowego sekretarza odbył się 4 godziny po ogłoszeniu śmierci Czernienki[8]. Podczas objęcia rządów Gorbaczow miał 54 lata (podczas gdy średnia w Sekretariacie i Biurze Politycznym wynosiła 66 lat)[8]. Gorbaczow objął władzę podczas kryzysu gospodarczego w Związku Radzieckim oraz pogorszenia stosunków pomiędzy ZSRR aZachodem. Będąc zastępcą Jurija Andropowa Gorbaczow opowiadał się za reformami gospodarczymi – oczekiwano, że Gorbaczow będzie kontynuować swoją dotychczasową politykę (według przywódcy Związku Radzieckiego idea reform pojawiła się podczas studiów naUniwersytecie Moskiewskim)[8][9].
Nowy sekretarz generalny odciął się od polityki poprzedników (zwłaszczaLeonida Breżniewa)[6]. Poszukując szerszego poparcia społecznego wysunął hasłouskorienija („przyspieszenia”), dążąc do przełamania wieloletniej stagnacji odziedziczonej po rządach Breżniewa, która zahamowała rozwój gospodarczy[10]. W 1986 zainicjował politykępieriestrojki („przebudowy”), która obejmowała modernizację gospodarki, zwiększenie swobód obywatelskich, ograniczeniekorupcji i ocieplenie stosunków z Zachodem[6][8]. W tym samym roku doszło dowybuchu w elektrowni jądrowej w Czarnobylu.
W ramachpieriestrojki Gorbaczow wprowadziłgłasnost („jawność”), w ramach którego zniesionocenzurę oraz wycofano zkonstytucji zapis o kierowniczej roli KPZR.Głasnost zapoczątkował proces formowania się w Związku Radzieckim narodowościowych społeczeństw obywatelskich[11]. Przywódca KPZR próbował także walczyć zalkoholizmem wśród mieszkańców ZSRR poprzez podniesienie cenwódki. W efekcie wzrosła produkcjasamogonu i w konsekwencji niedobór cukru, a spadek dystrybucji alkoholu przyczynił się do spadku dochodów państwa oraz zwiększył niezadowolenie wśród obywateli Związku Radzieckiego[8]. Wszystkie przeprowadzane reformy Gorbaczow przeprowadzał powoli, by nie zniechęcić do siebie konserwatywnej opozycji.
Próba przebudowy gospodarki spotkała się z oporem konserwatywnych działaczy KPZR i biurokratów. Aby dopuścić do podejmowania decyzji w gospodarce także podmioty niepartyjne, zaczął akcentować potrzebędemokratyzacji i otwartości. Na początku 1987 proklamował demokratyzację, mówiąc: „Albo demokracja, albo społeczna inercja i konserwatyzm; nie ma innej drogi, towarzysze”[12]. Decentralizacja procesu decyzyjnego, podnoszeniewydajności i różnicowanie płac spotkały się ze sprzeciwem robotników i konserwatystów. Opór ten skłonił Gorbaczowa do intensyfikacji reform politycznych, dzięki którym mógłby w późniejszym czasie wprowadzić zmiany gospodarcze[12].
W lutym 1990 polityk poinformował o konieczności utworzenia urzęduprezydenta Związku Radzieckiego i unieważnienia zapisu w konstytucji mówiącego o kierowniczej roli KPZR w państwie. 14 marca 1990 do radzieckiej ustawy zasadniczej wprowadzono poprawki, które znosiłysystem jednopartyjny i powoływały do życia urząd prezydenta państwa, natomiast 15 marca, na III Zjeździe Deputowanych Ludowych, stosunkiem 1329 głosów za 495 przeciw Gorbaczow został wybrany na prezydenta ZSRR, co oznaczało automatyczną utratę dotychczas sprawowanej funkcji przewodniczącego Rady Najwyższej ZSRR[13]. Na tym samym III zjeździe następcą Gorbaczowa na stanowisku przewodniczącego Rady Najwyższej ZSRR uczynionoAnatolija Łukjanowa[14]. Z kolei podczas zorganizowanego w maju 1990 Zjazdu Deputowanych Ludowych wybrano nowego przewodniczącego Rady NajwyższejRosyjskiej FSRR –Borisa Jelcyna[15]. Wykorzystujący swą nową pozycję Jelcyn podważał zwierzchnictwo Gorbaczowa i instytucji ogólnozwiązkowych.
Jeszcze jako członek Biura Politycznego KC KPZR, w grudniu 1984 Michaił Gorbaczow złożył swoją pierwszą wizytę wLondynie[16]. Zrobił wówczas dobre wrażenie napremier Wielkiej BrytaniiMargaret Thatcher, która powiedziała, że radziecki polityk jest „człowiekiem, z którym można robić interesy”. Duża popularność późniejszego przywódcy Związku Radzieckiego na Zachodzie przerodziła się w „gorbomanię”[8]. Podczas wizyt zagranicznych Gorbaczow zauważył wysoki poziom życia mieszkańców państw kapitalistycznych oraz uświadomił sobie fasadowość radzieckiejpropagandy[8].
Promował koncepcję „Wspólnego Europejskiego Domu”, według której po zakończeniu zimnej wojny ZSRR miał pozostawać pełnoprawnym uczestnikiem gospodarczej, politycznej i kulturalnej współpracy państw europejskich[18].
Liberalizacja polityczna w Związku Radzieckim ujawniła społeczne niezadowolenie z ustroju komunistycznego, tendencje separatystycznerepublik związkowych, a w krajachUkładu Warszawskiego stała się bodźcem do wydarzeń tzw.Jesieni Ludów. W 1990 Gorbaczow zgodził się nazjednoczenie Niemiec[6]. Polityka zagraniczna Gorbaczowa cieszyła się powszechną sympatią na świecie.
15 października 1990 otrzymałPokojową Nagrodę Nobla. Komitet noblowski nagrodził go za skuteczne działania mające na celu zakończeniezimnej wojny[19][20]. Wcześniej, w 1987 i 1989, został uhonorowany przez redakcję tygodnika „Time” tytułemCzłowieka Roku za to, że stał za ważnymi wydarzeniami lat 80. XX wieku, a to, co robił miało potencjał kształtowania przyszłości[21].
Po tym jak w grudniu 1989litewska partia komunistyczna oddzieliła się od KPZR, w styczniu 1990 do stolicyLitwy,Wilna przyjechał Gorbaczow z trzydniową wizytą[23][24]. Wizyta miała na celu odzyskanie kontroli nad lokalną partią, a także zapobieżenie „efektowi domina”, jaki w pozostałych republikach radzieckich wywołałaby ewentualnasecesja Litwy[24]. Na miejscu radziecki przywódca zetknął się z dziesiątkami tysięcy zgromadzonych na ulicachLitwinów, którzy żądali natychmiastowej niepodległości swojego państwa[24][23]. Później, w 1990 Gorbaczow poparł ogłaszanie przez republiki związkowe (w tym przezRosję) suwerenności, jednak nie uznał deklaracji niepodległościkrajów bałtyckich[6]. Upadek Związku Radzieckiego był wbrew intencjom Gorbaczowa, który pragnął naprawić problemy państwa przy utrzymaniu panującego w nim systemu komunistycznego[8].
W następstwie ogłoszenia przez litewskąRadę Najwyższądeklaracji niepodległości Litwy 11 marca 1990, władze Związku Radzieckiego wysłały czołgi i zbrojne patrole na ulice litewskich miast, a następnie przejęły prasę, opanowały kilka budynków rządowych oraz wcieliły do wojska tysiące litewskich poborowych[25][26]. 13 kwietnia 1990, wWielki Piątek, Gorbaczow ipremier ZSRRNikołaj Ryżkow wystosowali do litewskich władz ultimatum w sprawie cofnięcia deklaracji niepodległości oraz przywrócenia działania na terytorium krajuradzieckiej konstytucji. Litewska Rada Najwyższa na odpowiedź miała czas do niedzieli, a jako że jej nie udzieliła, 17 kwietnia rząd ZSRR podjął decyzję w sprawie nałożenia na Litwęblokady ekonomicznej, która weszła w życie następnego dnia. Władze centralne wstrzymały dostawy ropy i gazu do kraju, a później wprowadziły też ograniczenia na dostawy innych surowców oraz artykułów spożywczych. Skutki tych działań mocno odczuł litewski sektor przemysłowy, ponieważ faktycznie nie mógł dalej funkcjonować[27]. Ponadto rząd Związku Radzieckiego inspirował demonstracje rosyjskiej mniejszości przeciwko władzom litewskim i wysłał oddziały specjalne, które miały chronić etnicznych Rosjan[25]. 17 maja podczas spotkania zpremier LitwyKazimirą Prunskienė Gorbaczow i Ryżkow kategorycznie zażądali cofnięcia aktu niepodległości. 29 czerwca litewska Rada Najwyższa uchwaliła moratorium, które na okres 100 dni wstrzymało działanie aktu. Moratorium miało wejść w życie tuż po rozpoczęciu negocjacji z władzami wMoskwie, jednak w następnym półroczu rozmowy nie przyniosły żadnych efektów i pod koniec grudnia 1990 Litwa cofnęła moratorium[27].
Po niespodziewanym upadku rządu litewskiego 12 stycznia 1991 władzę na Litwie przejąłLitewski Komitet Ocalenia Narodowego. W tym samym czasie Gorbaczow wysłał do Litwy ultimatum, w którym zapowiedział zbrojną interwencję w przypadku nieprzyjęcia konstytucji Związku Radzieckiego. Jednocześnie, nie czekając na odpowiedź,Armia Radziecka przejęła najważniejsze budynki państwowe w Wilnie[25]. 13 stycznia 1991 łącznie 14 osób zginęło podczas starć żołnierzy z demonstrantami wokółwieży telewizyjnej, a 702 odniosło rany[28].
W Związku Radzieckim popularność Gorbaczowa zaczęła maleć. Wpływ na to miały spadek poziomu życia społeczeństwa oraz wycofanie się z kontroli państw Europy Wschodniej (co odebrano jako rezygnację ze statusu mocarstwa)[6]. 19 sierpnia 1991 doszło dopuczu moskiewskiego, podczas którego jego uczestnicy (będący partyjnymi spiskowcami) próbowali przejąć władzę. Po upadku zamachu stanu 21 sierpnia pozycja Gorbaczowa gwałtownie zmalała przy ogromnym wzroście autorytetuBorisa Jelcyna, który uchodził wśród Rosjan za bohatera[15].
W 1994 Gorbaczow wziął udział w przygotowanej z myślą oniemieckiej prasie fotograficznej sesji reklamowej amerykańskiego przedsiębiorstwa komputerowegoApple, z kolei trzy lata później wystąpił wraz ze swoją 10-letnią wówczas wnuczką Anastasiją w telewizyjnej reklamie amerykańskiej sieci pizzeriiPizza Hut, nakręconej wmoskiewskiej restauracji sieci[30][31][32]. W 2007 został twarzą kampanii reklamowejfrancuskiej ekskluzywnej marki torebLouis Vuitton, co w Rosji spotkało się z falą krytyki[33][34].
W latach 2001–2009 Gorbaczow był rosyjskim współprzewodniczącym forumPetersburski dialog, inicjatywy regularnych spotkań między Rosją a Niemcami, odbywających się naprzemiennie w obu krajach. W przedsięwzięciach forum udział biorą politycy, osoby publiczne, przedstawiciele środowisk biznesowych i młodzież[3].
W 2007 roku założył ogólnorosyjski ruch społecznyZwiązek Socjaldemokratów, zaś trzy lata później powołał do życia forumDialog obywatelski. 21 maja 2010 wLuksemburgu odbyło się pierwsze posiedzenie naukowo-doradczej rady Forum Nowej Polityki, międzynarodowej organizacji prowadzącej nieformalne dyskusje na temat globalnej polityki, na którym utworzono radę założycielską pod przewodnictwem Michaiła Gorbaczowa[3].
30 stycznia 2015 Michaił Gorbaczow skrytykował propozycję Nikołaja Iwanowa potępiającą aneksjęNiemieckiej Republiki Demokratycznej przezRepublikę Federalną Niemiec. Według oświadczenia Iwanowa, w NRD (w przeciwieństwie doKrymu) nigdy nie odbyło się referendum dotyczące zmiany przynależności państwowej terytorium. Gorbaczow, krytykując pomysł, stwierdził, że nie można porównywać kontekstu obu zdarzeń i nie wolno oceniać z obecnego punktu widzenia dawnych wydarzeń[35].
W pierwszych latach rządówWładimira Putina jako prezydenta Federacji Rosyjskiej Gorbaczow wspierał go zdecydowanie. 26 września 2000 i 17 czerwca 2002 obaj politycy spotkali się na Kremlu. To ostatnie spotkanie przebiegło, według centrum prasowego Fundacji Gorbaczowa, „w atmosferze pełnego zrozumienia”. Z biegiem czasu Gorbaczow zaczął coraz bardziej krytycznie odnosić się do polityki Putina, wskazując na jego autorytarne skłonności. W styczniu 2008 w wywiadzie dla The New York Times Gorbaczow ostro skrytykował stan rosyjskiego systemu wyborczego. Wezwał do gruntownej reformy systemu, w którym cała władza znajduje się w rękach świty prezydenta Putina. „W naszych wyborach nie wszystko jest w porządku, a nasz system wyborczy wymaga poważnych zmian” – powiedział Gorbaczow. W lutym 2011 Gorbaczow w wywiadzie dlaRadia Swoboda sformułował główne zarzuty dotyczące „tandemu” Putina iDmitrija Miedwiediewa: upadku demokracji, korupcji i dominacji oficerów bezpieczeństwa. Gorbaczow był także niezadowolony z faktu, że nie pozwolono mu zarejestrować swojej Partii Socjaldemokratycznej. Sam Putin unikał ostrych reakcji na krytykę Gorbaczowa, ale jego sekretarz prasowyDmitrij Pieskow zrobił to co najmniej dwa razy: w 2011 Pieskow stwierdził, że „były szef ZSRR zasadniczo zrujnował kraj”, a w 2013 wyraził przekonanie, że nigdy już nie będzie w nowej Rosji czegoś takiego jak „pierestrojka” Gorbaczowa.
24 grudnia 2011, po masowym wiecu w proteście przeciwko fałszowaniu wyników szóstego zwołania wyborów do Dumy Państwowej, Gorbaczow na antenie radiaEcho Moskwy wezwał Putina, by nie uczestniczył w następnych wyborach prezydenckich w Rosji: „Radziłbym Władimirowi Władimirowiczowi wyjść teraz. Wyłoniły się trzy terminy: dwie kadencje prezydenta, jedna kadencja premiera – trzy kadencje, no, dość, wystarczy”.
2 marca 2013 w telegramie gratulacyjnym z okazji 82. urodzin byłego przywódcy ZSRR, rosyjski prezydent W. Putin zwrócił uwagę na ważne inicjatywy Gorbaczowa w dziedzinie współpracy międzynarodowej i jego dążenie do wzmocnienia autorytetu Rosji na świecie.
Po kryzysie krymskim i wydarzeniach na Ukrainie w 2014 stosunek Gorbaczowa do Putina znów się ocieplił. Odbywając 6 listopada wizytę w Niemczech, by spotkać się z niemiecką kanclerz Merkel w związku z 25. rocznicą upadku muru berlińskiego, Gorbaczow wyraził przekonanie, że Putin jest najlepszym obrońcą interesów Rosji i nie godzi się z jego krytykami. W Niemczech Gorbaczow zwrócił uwagę opinii publicznej Zachodu na przemówienie Putina przedKlubem Wałdajskim, w którym widział sposób na zmniejszenie napięć w stosunkach między Rosją a Zachodem, a w przyszłości – na podstawę budowania nowych partnerstw.
W dniu 6 grudnia 2017 w rozmowie zRIA Nowosti Gorbaczow powiedział, że „dzisiaj Putin jest przywódcą, który zasłużył sobie na poparcie ludzi i musimy się z tym liczyć, i myślę, że powinniśmy się kierować tym, o czym myślą ludzie”.
Trumna z ciałem Michaiła Gorbaczowa w moskiewskim Domu Związków Zawodowych, 3 września 2022
Michaił Gorbaczow zmarł 30 sierpnia 2022 w Centralnym Szpitalu Klinicznym w Moskwie w wieku 91 lat[37][38][39] po komplikacjach spowodowanychcukrzycą i chorobą nerek[40]. Po śmierci ciało Gorbaczowa zostało wystawione w otwartej trumnie w sali żałobnej Centralnego Szpitala Klinicznego – kwiaty przy trumnie złożył wówczasprezydent Federacji RosyjskiejWładimir Putin, który zawczasu zakomunikował, że nie pojawi się na pogrzebie Gorbaczowa[41].
3 września 2022 w sali kolumnowej moskiewskiego Domu Związków odbyły się uroczystości pogrzebowe, nie mające charakteru państwowego – rosyjskie władze zapewniły jedynie wartę honorową i skierowały do organizacji uroczystości służbę protokołuKremla. Wśród żegnających radzieckiego przywódcę, którego ciało tak jak poprzednio w sali żałobnej szpitala wystawiono w otwartej trumnie, byli m.in.premier WęgierViktor Orbán iambasador Stanów Zjednoczonych w RosjiJohn J. Sullivan[42]. Następnie Gorbaczow został pochowany zgodnie ze swoim życzeniem obok żonyRaisy namoskiewskim Cmentarzu Nowodziewiczym[43].
Podczas studiów Gorbaczow poznał wdomu akademickimRaisę Titarienko, którą poślubił w 1953. Był ojcem Iriny (ur. 1957), która została lekarzem i żoną chirurga Anatolija Winganskiego, a potem biznesmena Andrieja Truchaczowa[44]. Po śmierci Raisy w 1999 Gorbaczow pozostał wdowcem.
Chociaż Gorbaczow był zaangażowany w zachowanie państwa radzieckiego i jego ideałów socjalistycznych, uważał, że konieczne są znaczne reformy, zwłaszcza pokatastrofie w Czarnobylskiej Elektrowni Jądrowej w 1986 roku. Wycofał się z wojny radziecko-afgańskiej i rozpoczął spotkania na szczycie zprezydentem Stanów ZjednoczonychRonaldem Reaganem w celu ograniczenia broni jądrowej i zakończenia zimnej wojny. W kraju jego politykagłasnosti („jawności”) pozwoliła na zwiększenie wolności słowa i prasy, apieriestrojka („przebudowa”) dążyła do decentralizacji decyzji gospodarczych w celu poprawy efektywności. Jego działania demokratyzacyjne i utworzenie wybieranego Kongresu Deputowanych Ludowych podważyły jednopartyjne państwo. Gorbaczow odmówił interwencji militarnej, gdysześć krajów bloku wschodniego porzuciło marksistowsko-leninowskie rządy w latach 1989–1990. Wewnątrz kraju narastające nastroje nacjonalistyczne groziły rozpadem Związku Radzieckiego, co skłoniło marksistowsko-leninowskich „twardogłowych” do przeprowadzenia nieudanegopuczu sierpniowego przeciwko Gorbaczowowi w 1991 roku. W jego wyniku Związek Radziecki rozwiązał się wbrew woli Gorbaczowa, a on sam podał się do dymisji. Po odejściu z urzędu założył Fundację Gorbaczowa, stał się gorącym krytykiem prezydentów Rosji Borisa Jelcyna i Władimira Putina oraz prowadził kampanię na rzecz rosyjskiego ruchu socjaldemokratycznego.
Powszechnie uważany za jedną z najbardziej znaczących postaci drugiej połowy XX wieku, Gorbaczow pozostaje przedmiotem kontrowersji. Laureat wielu nagród, w tym Pokojowej Nagrody Nobla, był powszechnie chwalony za kluczową rolę, jaką odegrał w zakończeniu zimnej wojny, wprowadzeniu nowych swobód politycznych w Związku Radzieckim i tolerowaniu zarówno upadku marksistowsko-leninowskich administracji w Europie Wschodniej i Środkowej, jak i zjednoczenia Niemiec. W Rosji natomiast był często krytykowany za przyspieszenierozpadu Związku Radzieckiego, co przyniosło Rosji spadek wpływów na świecie i załamanie gospodarcze.
↑Od 19 do 21 sierpnia 1991, w trakciepuczu moskiewskiego tymczasowo de facto nielegalnie pozbawiony władzy przez wiceprezydentaGiennadija Janajewa, który ogłosił się prezydentem ZSRR.
↑A. Zamani, Y.M. Marusik. A review of Agelenini (Araneae: Agelenidae: Ageleninae) of Iran and Tajikistan, with descriptions of four new genera. „Arachnology”. 18 (4), s. 368–386, 2020.DOI:10.13156/arac.2020.18.4.368. ISSN2050-9928.OCLC8569100112.
B. Jordan, A. Lenz,Księga 100 polityków stulecia, tłum. A. Sąpoliński, Interart, Warszawa 1997.ISBN 83-7060-508-7.
BrianB.MooneyBrianB.,100 największych przywódców,MarekM.Urbański (tłum.), Warszawa: Świat Książki, 2008,ISBN 978-83-7391-958-7. Brak numerów stron w książce
J. Robert Wegs, Robert Ladrech: Europa po 1945 roku. Zarys historii. Warszawa: Książka i Wiedza, 2008.ISBN 978-83-05-13540-5.
.png)
.jpg)
.jpg)
.svg)
