Mięso – tradycyjnie, wszystkie części zwierzątciepłokrwistych przeznaczone do spożycia przezludzi, z wyjątkiem warstwtkanki tłuszczowej oraz narządów wewnętrznych tzw.podrobów[1]. Określenie stosuje się też w szerszym ujęciu, w odniesieniu do ciał różnych gatunków zwierząt – główniessaków,ptaków iryb, zabitych lub padłych przeznaczonych do konsumpcji. Zazwyczaj jest efektemhodowli, lecz również może być efektempolowania w swoim naturalnym środowisku. Rzadko zjadane bezpośrednio po zabiciu i nieprzetworzone. Najczęściejprzetworzone termicznie:gotowane,smażone,pieczone itp. Na początku XXI wieku pojawiła się alternatywa dla mięsa pochodzącego z uboju w postacimięsa syntetycznego. Mięso po uboju podlega kontroli weterynaryjnej mającej na celu wykrycie groźnych dla człowieka pasożytów wywołującychwągrzycę iwłośnice[2].
tłuszcz. Z kulinarnego punktu widzenia najcenniejszy jest tłuszcz śródmięsny i śródtkankowy wpływający na cechy organoleptyczne potraw mięsnych. W zależności od rodzaju, wieku, utuczenia zwierzęcia i części tuszy zawartość tłuszczu w mięsie waha się od 0,5 do 50%[2]. Najwyższą temperaturę topienia ma tłuszcz wewnętrzny, czylisadło iłój[2].
składniki mineralne mięsa to główniefosfor,żelazo imagnez[2]. Mięso nie jest dobrym źródłem wapnia.
witaminy występujące w mięsie to witaminy z grupy B, przede wszystkim witamina B1, B2, PP[2].
substancje wyciągowe to związki azotowe rozpuszczalne w wodzie, niemające właściwości białek. Do tych substancji zaliczamy:kreatynę,kreatyninę,karnozynę,omazynę izwiązki purynowe. Występują w mięsie w ilości 1-2% i decydują o jego smaku i zapachu[2].
węglowodany występują w mięsie w minimalnych ilościach, głównie w postaciglikogenu[2].
enzymy znajdujące się w mięsie to enzymy utleniające (tworzenie siękwasu mlekowego) i enzymy hydrolizujące białko[2].
Zawartość składników pokarmowych w mięsie zwierząt rzeźnych w %[1]
Rodzaj mięsa
Białko
Tłuszcz
Węglowodany
Woda
wołowina chuda
20,6
3,5
0,6
75,3
cielęcina chuda
21,7
3,1
0,5
74,7
wieprzowina chuda
20,1
6,3
0,4
73,2
konina chuda
21,5
2,5
0,9
75,1
Mieso ryb ma podobny skład jak mięso zwierząt stałocieplnych[5]. Mięso ryb nie zawiera mioglobiny, zatem ma barwe białą. Wyjątkiem jest mięso łososia, jesiotra i tuńczyka, które ma barwę różową[5]. Tłuszcz ryb składa się głównie z nienasyconych kwasów tłuszczowychi jest bogaty w witaminy A i D. Składniki mineralne występujace w rybach to głównie wapń, fosfor, żelazo, magnez, sód, potas, a w rybach morskich także fluor i jod[5].
Mięso ryb zawiera procentowo mniej białka niż mięso zwierząt rzeźnych[5]. Jest to spowodowane tylko większą zawartością wody.
Mięso zawiera dużo pełnowartościowegobiałka – średnio 76% suchej masy. Dla większości ludzi w Europie jest jednym z ważnych składników pożywienia, dostarczającym znaczącej części białka. Było ono składnikiem ludzkiejdiety od czasówprehistorycznych, a dokładniej od momentu, gdy jego spożywanie stało się opłacalne (dostarczając dużej ilości energii w stosunkowo krótkim czasie oraz białka) lub łatwiej dostępne, niż pokarm roślinny, czyli prawdopodobnie od czasu jednego ze zlodowaceń. Obecnie wiele osób wskazuje nazdrowotne,etyczne ihumanitarne aspekty pożywienia opartego nauboju zwierząt rzeźnych, szczególnie w warunkach hodowliprzemysłowej, dlatego też powstały rozmaite ruchywegetariańskie, które z różnych przyczyn propagują dietę bezmięsną.[potrzebny przypis]
Bezpośrednio po uboju mięso nie nadaje się do spożycia[2]. Okres dojrzewania mięsa wynosi ok. 48h[1]. Dojrzewanie mięsa składa się z dwóch etapów:stężenia pośmiertnego oraz właściwe dojrzewania mięsa[2].
Ludyzbieracko-łowieckie – typ społeczeństwa lub gospodarki polegający na zdobywaniu pożywienia przez zbieranie jadalnych roślin i polowanie bez znaczącego wysiłku w kierunku udomowienia jednych czy drugich. Przy czym najczęściej udział zbieractwa jest bardziej znaczący.Od początku istnienia ludzkości aż po schyłek epokimezolitu była to jedyna forma gospodarki stosowana przez ludzi. Pierwsi łowcy-zbieracze żyli wyłącznie na otwartej sawannie i zamiast polowania przeszukiwali okolicę – zdobywali mięso zwierząt padłych lub upolowanych przez drapieżniki. Techniki łowieckie rozwinęły się później, głównie wśrodkowym igórnym paleolicie.
Przejście odłowiectwa izbieractwa do uprawy roli doprowadziło do "rewolucji" w społecznościach ludzkich (tzw.rewolucja neolityczna).Doszło do udomowienia niektórych zwierząt:owiec ikóz – ok. 10 000-7 000 lat p.n.e., późniejbydło iświnie – ok. 6000 lat p.n.e. Doszło do tego także naBliskim Wschodzie, skąd, zarówno uprawa roślin, jak i hodowla zwierząt, rozprzestrzeniła się po całymStarym Świecie.
Mięsem nazywa się tkanki okrywąjaceszkielet zwierząt rzeźnych takich jak bydło, trzoda chlewna, owce, konie[2]. Zwierzęta te są specjalnie hodowane na rzeź lub przeznaczone na rzeź[2].
Urzędowe definicje w Polsce
Historycznie najszerszym zakresem znaczeniowym słowa, mięso legitymowało się w Rozporządzeniu Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 marca 1928 roku[6] – o badaniu zwierząt rzeźnych i mięsa. Definicja ta miała następującą treść
mięso oznacza wszystkie części zwierząt ciepłokrwistych przeznaczone do spożycia[7].
Zawężenie tej definicji i jej doprecyzowanie nastąpiło w Rozporządzeniu Ministra Opieki Społecznej z dnia 10 grudnia 1936 roku – o dozorze nad mięsem i przetworami mięsnymi[8], gdzie definicja mięsa przybrała następujące brzmienie
Przez nazwę mięso rozumie się wszystkie, przeznaczone do spożycia przez ludzi, części zwierząt ciepłokrwistych (zwierząt rzeźnych, ptactwa bitego, dziczyzny): a) nie poddane żadnym zabiegom, z wyjątkiem chłodzenia b) poddane zabiegom nie zmieniającym własności mięsa lub których działanie może być z łatwością usunięte, jako to: mrożenie, ozonowanie, suszenie, krótkotrwałe wędzenie, moczenie w occie (marynowanie), powierzchniowe działanie dozwolonymi środkami konserwującymi, zabezpieczenie przed dostępem powietrza warstwą tłuszczu, żelatyny itp., wstrzyknięcie do naczyń krwionośnych lub tkanki mięsnej dozwolonych środków konserwujących.
Obowiązująca od 2005 r. do 2007 r. definicja mięsa to:
mięśnie szkieletowe ssaków i ptaków uznane za zdatne do spożycia przez człowieka wraz z przyległą tkanką, gdzie ogólna zawartość tłuszczu i tkanki łącznej nie przekracza przyjętych wartości, i kiedy to mięso stanowi składnik innego produktu spożywczego[9].
W 2007 r. w związku z wejściem Polski doUnii Europejskiej zaczęła obowiązywać ściślejsza definicja mięsa zawarta w dyrektywie 2001/101/WE, która definiuje ten termin w podobny sposób jak wyżej (mięśnie szkieletowe ssaków i ptaków...) ale dodatkowo określa w formie tabeli maksymalną ilośćtkanki łącznej itłuszczu do której dla określonych gatunków zwierząt i ptaków można uznać produkt za mięso:
Maksymalna zawartość tłuszczu i tkanki łącznej dla składników nazwanych terminem »mięso...«
Gatunki
Tłuszcz (%)
Tkanka łączna (%)
Ssaki (inne niż króliki i świnie)
i mieszaniny gatunków z przewagą ssaków
25
25
Świnie
30
25
Ptaki i króliki
15
10
Zgodnie z tą dyrektywą produkty zawierające większą ilość tkanki łącznej i tłuszczu należy etykietować jako "mięso pozyskane mechanicznie" i podawać na etykiecie ilość tych tkanek w ich ogólnej masie. Definicja ta nie obejmuje też produktów przetworzonych (np.:wędlin), których etykiety powinny zawierać z kolei informację o procentowej zawartości mięsa[10].
Zarówno polska, jak i unijna definicja mięsa nie zawiera ryb, które są traktowane z urzędowego punktu widzenia jako odrębny od mięsa rodzaj żywności, podlegający innym normom etykietowania i przetwarzania.
Mięso jest konglomeratem (zespołem)tkanek, z których główną jesttkanka mięśniowa, uzyskiwana zezwierząt rzeźnych lub łownych (dziczyzna). Słowa "mięso" zazwyczaj używa się w znaczeniu kulinarnym. Potocznie mięsem nazywa się równieżsłoninę. Jest to niepoprawne, ponieważ słonina to anatomicznie zlokalizowana, tj. przede wszystkim grzbietowoboczna warstwatkanki tłuszczowej (tłuszczu) tuszy lub półtuszy świńskiej (wieprzowej).
Najważniejszą rzeczą jest, aby ubijane zwierzęta były zdrowe i w dobrej kondycji. Nie należy zapominać, że przy uboju gospodarczym (na podwórku) trzeba świnie zbadać na obecnośćwłośnicy. Spożywanie zakażonego mięsa na surowo lub po niewłaściwej obróbce cieplnej, może stanowić zagrożenie zakażenia chorobamibakteryjnymi,wirusowymi ipasożytniczymi. Poprzez spożywanie mięsa wołowego zakażonego bydła (także po obróbce termicznej) można zachorować też nachorobę Creutzfeldta-Jakoba
Na jakość mięsa np.: wieprzowego ma wpływa szereg czynników np.: sposób obchodzenia się ze zwierzętami w poszczególnych etapach hodowli zwierząt – obrót przedubojowy np.: transport, poganianie, przepędzanie zwierząt, bicie oraz samubój świń i jego warunki.Popędzanie, transport, przetrzymywanie zwierząt w bazach zbiorczych, niesprzyjające warunki atmosferyczne, zmiana środowiska, kontakt z nieznanymi osobnikami oraz hałas zaliczane są do najważniejszych czynników stresogennych powodujących m.in.: złamania, wybroczyny, pogryzienia[15].Silnystres powoduje utratę masy ciała świń, a nieprawidłowe działanie układu hormonalnego pociąga za sobą liczne wady mięsa.U zwierząt wydzielają się duże ilości amin katecholowych np.: adrenalina, noradrenalina i dopamina, dochodzi do wazodylatacji naczyń krwionośnych, wzrostu ilości uderzeń serca oraz ciśnienia krwi, następuje wzrostglukozy we krwi oraz zwiększa się zużycie tlenu.Czynniki wpływające na wydzielanie się amin katecholowych, to: czynniki natury emocjonalnej (przeciwstawienia się grożącemu niebezpieczeństwu), szoki różnego typu, jak również zmniejszenie całkowitej objętości krwi, niedotlenienie organizmu, spadek temperatury ciała, obniżenie poziomu glukozy we krwi, wysiłek fizyczny, narkoza.Wzrost poziomu amin katecholowych wpływa poważnie na jakość mięsa i dochodzi do nadmiernego wzrostu: glukozy, kwasu mlekowego, wolnych kwasów tłuszczowych, cytrynianów i cholesterolu we krwi, a także nasila się lipoliza w tkance tłuszczowej. Następuje spadek pH oraz silne zakwaszenie mięśni po uboju[16].
Powyższe niepożądane czynniki doprowadzają do szeregu wad mięsa i nazywane są tzw.: wadami mięsa. Wyróżnia się następujące wady mięsa:PSE – jasne, miękkie, wodnisteDFD – ciemne, twarde, sucheRSE – czerwono-różowe, miękkie, cieknąceASE/AM – kwaśne, miękkie, cieknącePFN – jasne, twarde, o normalnym wycieku. Mięso normalne oznaczone jest skrótem RFN – czerwono-różowe, normalne, niecieknące[17][18].
Początki idei hodowli tkanki mięśniowej do celów spożywczych w warunkach laboratoryjnych sięgają 1932 roku, kiedy to została wydanaThoughts and Adventures (Myśli i przygody) autorstwaWinstona Churchilla. Zwolennikiem tej idei byłWillem von Ealen. W związku z tendencjami doochrony środowiska oraz kontrowersjami etycznymi (prawa zwierząt) oraz rosnącym zapotrzebowaniem prowadzone są badania nad taką metodą uzyskiwania mięsa. Według badań Hanny Tuomisto hodowla mięsa na pożywce zhydrolizatu z sinic pozwoliłaby znacząco zmniejszyć zużycie energii, emisje gazów cieplarnianych i wykorzystanie gruntów. W badaniach Morrisa Benjaminsona finansowanych przezNASA uzyskano mięso rybne. W 2005 roku holenderskie Ministerstwo Gospodarki przeznaczyło 2 mln euro na grant, w którym badano możliwość hodowli mięsa w laboratorium. W badaniach nie udało się jednak uzyskać mięsa o pożądanych właściwościach smakowo-estetycznych. Podobnymi badaniami, jako jeden z pierwszych zajmował sięJason G. Matheny publikujący w Tissue Engineering. W badaniach nad mięsemin vitro próbuje się wykorzystaćkomórki macierzyste, jednak brak odpowiednichlinii komórkowych[19].
Pożywka dla komórek macierzystych na laboratoryjnym szkiełku to tzw. serum płodowe z cieląt (ang.Fetal bovine serum – FBS lubfetal calf serum).Serum jest produktem ubocznym w przemyśle mięsnym i pozyskuje się poprzez odciągniecie krwi z usuniętego płodu zabitej krowy. Igłę wbija się wprost do sercapłodu, aby zminimalizować zanieczyszczenie serum. Krew zbiera się do aseptycznego pojemnika lub torebki na krew i pozostawia, aby skrzepła. Następnie odwirowuje się w celu usunięcia skrzepów wfibryny. Serum jest zamrażane, co jest koniecznym etapem w dalszym przetwarzaniu dla potrzeb hodowli komórkowej[20]. W 2008 r. sprzedano na świecie ok. 700 tysięcy litrów FBS[21].
W Londynie dnia 5 sierpnia 2013 r. po raz pierwszy zdegustowano sztuczne mięso w postaci hamburgera tzw.Frankenburgera. Twórcą jest holenderski genetyk prof. Mark Post z współpracownikami z uniwersytetu w Maastrich, który wyhodował w laboratorium 3 tysiące miniaturowych włókien wołowiny z komórek macierzystych krów, a koszt eksperymentu wyniósł ok. 250 tys. euro za 140 g mięsa[22][23]. Za sztuczną wołowinę wyhodowaną z komórek macierzystych otrzymał 15 listopada 2013 r. w Nowym Jorku na the World Technology Award Gala, prestiżową nagrodę World Technology Award for Environment[24].
Masowa konsumpcja mięsa i produktów zwierzęcych na świecie prowadzi do ekologicznego niezrównoważenia. Wielkość przemysłu hodowlanego przyczynia się w skali masowej do zanieczyszczenia powietrza i wody, degradacji gleby, zmian klimatycznych i utraty różnorodności biologicznej. Pastwiska zajmują 30 proc. ziemi uprawnej, a ponad 40 proc. zbieranych zbóż służy za pożywienie nie dla człowieka, lecz dla bydła.
W raporcie opublikowanym w 2003 r. wAmerican Society for Clinical Nutrition autorzy analizy podkreślają, że aby wyprodukować kilogram wołowiny potrzeba aż 100 razy więcej wody niż po to, aby wyprodukować kilogram białka zbożowego.Olbrzymia wodochłonność produkcji zwierzęcej wynika z faktu, że podczastuczu zwierząt zużywa się ogromne ilościziarna, a uprawazbóż wymaga dużowody np.: produkcja jednego kilograma świeżej wołowiny może wymagać ok. 13 kg ziarna i 30 kgsiana[25].Zwierzęta hodowlane tylko w samych Stanach Zjednoczonych konsumują siedem razy więcej ziarna niż cała ludność tego kraju (dane z 2001 r.)[26].
Produkcja 1 kg wołowiny wymaga 100 tys. litrów wody (dla porównania 1 kgpszenicy 900 l, 1 kgziemniaków 500 l). Wszystkiezwierzęta hodowlane w USA spożywają 5 razy więcej ziaren niż wszyscy Amerykanie (dane z 1995 r.) a produkcja białka zwierzęcego wymaga wykorzystania 8 razy więcej ilościpaliw kopalnych niż w przypadku białka roślinnego[27].
RaportEnvironmental Protection Agency na temat amerykańskiej produkcji roślinnej z roku 2000 stwierdza, że według danych Krajowego Stowarzyszenia Plantatorów Kukurydzy około 80% całejkukurydzy uprawianej w USA zjadają zwierzęta w hodowlach krajowych i zagranicznych[28].
RaportONZ-Organizacji Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO)Livestock's long shadow: environmental issues and options (Długi cień żywego inwentarza) będący dogłębnym studium i analizą szkodliwego oddziaływania produkcji zwierzęcej naśrodowisko oszacował, że hodowla żywego inwentarza stanowi 8% wykorzystanej wody i znacząco przyczynia się do wyczerpywania jej zasobów oraz ich zanieczyszczania. Gospodarka hodowlana odpowiada za 18% światowej emisjigazów cieplarnianych, czym przewyższa udział sektora transportowego. Dla stworzeniapastwisk dla bydła wycięto 70%lasów amazońskich i w wyniku ich zniszczenia do atmosfery dostają się ogromne ilości dwutlenku węgla, które przedtem były magazynowane w drzewach. Produkcja mięsa inabiału jest także odpowiedzialna za dwie trzecie powodowanej przez człowieka emisjiamoniaku, który z kolei odgrywa rolę w powstawaniukwaśnych deszczów izakwaszenia ekosystemu. Raport kończy się konkluzją, że negatywny wpływ hodowli na środowisko jest kolosalny i wymaga pilnego przeciwdziałania a chów przemysłowy jest najważniejszym źródłem problemów ochrony środowiska. Hodowla zwierząt na mięso zarówno nafarmach jak i zakładach chowu przemysłowego jest jedną z głównych przyczyn współczesnych globalnych i lokalnych problemów ekologicznych. Podczas badań, analiz oraz rozważań nad rozwiązywaniem kwestii zanieczyszczenia powietrza, zanikubioróżnorodności,erozjigleby, zanieczyszczenia i niedoboru wody oraz zmiany klimatu należy brać pod uwagę hodowlę zwierząt[29].
Natomiast raportWorldwatch Institute stwierdza, że wyliczeniaFAO dotyczące emisji gazów cieplarnianych są znacznie zaniżone, i że hodowla zwierząt jest odpowiedzialna za ponad 51% całkowitej światowej emisji gazów cieplarnianych wydzielając ekwiwalent ponad 32,6 miliardów ton dwutlenku węgla w czym przewyższa udziałsektora transportowego (13,5%) i wszystkichelektrowni węglowych razem wziętych. FAO nie włączyło do statystyk gazów powstających przy transporcie zwierząt. Z ferm pochodzi 65%podtlenku azotu pochodzenia ludzkiego o wskaźnikupotencjału tworzenia efektu cieplarnianego – GWP ok. 296 razy wyższego niżdwutlenku węgla oraz 37%metanu o charakterzeantropogenicznym, którego GWP jest ok. 23 razy silniejsze niżCO2[30][31].
RaportFDA podaje, że 80% wszystkich sprzedanychantybiotyków w 2009 r. w USA zostało podane zwierzętom hodowlanym i większość z antybiotyków stosowanych w hodowli jest identyczna lub podobna do leków stosowanych w leczeniu chorób u ludzi. Powoduje to brak skuteczności w ich działaniu i rozwójlekoodpornych bakterii. Całkowite kosztyopieki zdrowotnej związane z zakażeniami lekoopornymi bakteriami pochłaniają rocznie w USA od 16.6$ mld do 26$[33].
Mięso jest często spożywane rytualnie albo jako część obrządku wielu wierzeń religijnych, a nierzadko bywa odwrotnie – jedzenie go uznawane jest za karygodne.
Judaizm – w którym rozróżniane są pokarmy dozwolone (kaszrut, koszerne) i zakazane (teref, trefne, "nieczyste"). Dopuszczone do spożywania jest mięso zwierząt mających "rozszczepione kopyto" i przeżuwających, stworzeń wodnych mających płetwy i łuski, niektórych gatunków szarańczy, niektórych gatunków ptaków.
Chrześcijaństwo – nie ma konkretnych przepisów dotyczących mięsa, występują one jednak w niektórych wyznaniach (np. wkatolicyzmie w piątki nie spożywa się mięsa, jednak np.ryby nie są uznawane za mięso).
Islam – w którym zabronione (haram) jest spożywanie krwi, wieprzowiny, zwierząt mięsożernych, oraz zwierząt, które nie zostały ubite w imię Boga.
Hinduizm – spora częśćhinduistów, szczególniebramini, nie jedzą niczego, co zostało uzyskane poprzez cierpienie zwierząt, czyli mięsa (w tym również ryb), jaj oraz pochodnych. Mleko krów, bawołów i kóz oraz inne produkty z niego uzyskane jest akceptowane (z wyjątkiem sera zawierającegopodpuszczkę). Wszyscy praktykujący hinduiści powstrzymują się od spożycia wołowiny.
Buddyzm – zazwyczaj ideał wegetariański częściej postulowany jest w buddyzmiemahajany; jedzenie mięsa częściej usprawiedliwiane w buddyzmietherawady (mnisi tego odłamu nie mogą pogardzić posiłkiem im ofiarowanym, w tym także mięsem).Rzeźnictwo przez wiele lat było zawodem zabronionym buddystom[34].
↑abcdefghijklmnopqAntoninaA.KoptaAntoninaA.,BarbaraB.ŁuszczkiBarbaraB.,Technologia gastronomiczna z towaroznawstwem. Cz. 2, Wyd. 2 [zm.], Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1994, s. 88-111,ISBN 978-83-02-03340-7 [dostęp 2024-05-25].
↑abcdeAntoninaA.KoptaAntoninaA.,BarbaraB.ŁuszczkiBarbaraB.,Technologia gastronomiczna z towaroznawstwem. Cz. 2, Wyd. 2 [zm.], Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1994, s. 216-230,ISBN 978-83-02-03340-7 [dostęp 2024-05-26].
↑Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 marca 1928 r. o badaniu zwierząt rzeźnych i mięsaDz.U. z 1928 r. nr 38, poz. 361, art.2
↑Prost E.,Higiena mięsa, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa, 1975, s.154
↑Rozporządzenie Ministra Opieki Społecznej z dnia 10 grudnia 1936 r. wydane w porozumieniu z Ministrem Rolnictwa i Reform Rolnych i Ministrem Przemysłu i Handlu o dozorze nad mięsem i przetworami mięsnymiDz.U. z 1936 r. nr 92, poz. 643, § 2
↑Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 14 października 2005 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie znakowania środków spożywczych i dozwolonych substancji dodatkowych,Dz.U. z 2005 r. nr 210, poz. 1751, § 1, p.2
↑Poszepczyński W.,Przetwórstwo mięsne w pytaniach i odpowiedziach, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa, 1973, s.85
↑Dariusz Kortko, Tomasz Tosza:Co to za mięso? Psina, wGazeta Wyborcza z dnia 27.10.1995, pl.
↑hasło „psina”. [w:]Słownik języka polskiego pod redakcją Witolda Doroszewskiego [on-line]. WN PWN SA (doroszewski.pwn.pl). [dostęp 2021-09-04].
↑Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego, 1971, Cytat: wyraz psina (por. ros. псина) .... oznaczać również mięso odpowiedniego zwierzęcia.. Brak numerów stron w książce
↑TOMASZ STRZYŻEWSKI, AGNIESZKA BILSKA, KRYSTYNA KRYSZTOFIAK ZALEŻNOŚĆ POMIĘDZY WARTOŚCIĄ pH MIĘSA A JEGO BARWĄ Instytut Technologii Mięsa, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Nauka Przyroda Technologie 2008, Tom 2, Zeszyt 2http://www.npt.up-poznan.net/pub/art_2_12.pdf.
↑Jeffrey Bartholet. Szynka z szalki Petriego. „Świat Nauki”. nr. 7 (239), s. 54-57, lipiec 2011. Prószyński Media. ISSN0867-6380.
↑Tekst ustawy : H.R. 965 (112th): Preservation of Antibiotics for Medical Treatment Act of 2011-Text of the Preservation of Antibiotics for Medical Treatment Act of 2011https://www.govtrack.us/congress/bills/112/hr965/text
↑Kapleau P., Ochraniać wszelkie życie, Warszawa 1998
