Mengystu Hajle Marjam (Mengistu Haile Mariam,amh. መንግስቱ ኃይለ ማርያም, ur.21 maja1937[1] wstrefie Wolaita) –etiopski wojskowy i politykkomunistyczny, przywódcaprzewrotu wojskowego, który obalił cesarzaHajle Syllasje I[2]. W latach 1977–1987 przewodniczącyDergu – rządzącej krajemjunty wojskowej, od 10 września 1987 do 21 maja 1991 pierwszyprezydent Etiopii.
Urodził się 21 maja 1937 roku w ubogiej rodzinie we wsi przy granicy zSudanem. Jego ojciec, Hajle Marjam Wolde Ayana, pochodził z luduOromów i był wojskowym. Matka zmarła, gdy miał 8 lat, podczas kolejnego porodu. Po śmierci matki Mengystu i część jego rodzeństwa zamieszkali na kilka lat z babcią, następnie wrócił do ojca[3]. Dzieciństwo i pochodzenie Mengystu było tematem wielu plotek, część z nich łączyła go nawet z rodziną królewską Etiopii. Niemniej jednak należał on do części społeczeństwa o ciemniejszym kolorze skóry – ludzie tacy byli dyskryminowani przez ówczesne elity Etiopii[4].
Jako młody człowiek zaciągnął się do armii[4]. Obiecujący żołnierz zwrócił uwagę generałaAmana Mikaela Andoma. Dzięki protekcji zyskał rangę sierżanta i został osobistym gońcem oficera[5]. Podczas jednej z prowincjonalnych wizyt cesarzaHajle Syllasje I poznał monarchę osobiście. Kontakty umożliwiły Marjamowi naukę w akademii wojskowej w Holecie. Tamtejsza akademia była jedną z dwóch najbardziej prestiżowych uczelni militarnych w kraju[6]. Studia zakończył w 1966 roku z rangą podporucznika[4]. Po ukończeniu szkoły został wysłany do szkoły oficerskiej wFort Leavenworth wKansas. WUSA doświadczyłdyskryminacji rasowej, co skłoniło do przyjęcia silnie antyamerykańskiej postawy[6]. Dyskryminację rasową w USA wiązał z dyskryminacją klasową w Etiopii[3].
Po powrocie do kraju szybko awansował, a w 1974 roku otrzymał stopieńmajora. Na początku lata tego samego roku powszechne niezadowolenie zaczęło destabilizować Etiopię. Kraj regularnie nawiedzałyklęski głodu, asystem gospodarczy oparty był na półniewolniczej pracy chłopów. Kryzys i przestarzałe struktury państwa pchały przedstawicieli młodego pokolenia w stronę politycznejlewicy. Także Mengystu znalazł się w gronie zradykalizowanych w tym czasie osób[4]. W czerwcu wziął udział wzamachu stanu. Utworzony przez armię Komitet Koordynacyjny Sił Zbrojnych, znany potocznie jakoDerg, początkowo działał jako jednostka dochodzeniowa, mająca wykorzenićkorupcję; szybko jednak nabrał cechjunty wojskowej. Derg przejmował zagraniczną własność poprzeznacjonalizację, a rodzinę królewską poddał izolacji. We wrześniu 1974 roku armia zdetronizowała cesarza[4].
Do pełnego obalenia rządu monarchistów doszło dopiero w listopadzie 1974 roku, kiedy to w wyniku powstania ludowego członkowie dotychczasowego rządu zostali poddani egzekucji. Od tego momentu Derg w pełni kontrolował sytuację w Etiopii. Rewolucyjny rząd zawiązał przymierze zeZwiązkiem Radzieckim i rozpoczął wdrażanie reform na zasadachmarksizmu-leninizmu. W ramach przemian grunty ziemiaństwa zostały zajęte i poddane dystrybucji chłopstwu. Wszystkie gałęzie przemysłu zostały znacjonalizowane, a dotychczasowa biurokracja zdymisjonowana[4].
W lutym 1977 roku – już jakopodpułkownik – Mengystu objął tekę przewodniczącego Dergu. Objęcie władzy przez Mengystu i radykalną frakcję Dergu umożliwił zamach stanu, w którym zginął dotychczasowy lider,Teferi Benti, oraz kilku innych członków junty[7]. Już w trakcie pierwszego roku rządów ustanowił republikę socjalistyczną i przystąpił dokolektywizacji rolnictwa i nielicznych zakładów przemysłowych, co było przejawem modnej w krajachTrzeciego Świata ideologii leninowskiej. Marjam nie przyjął jednak tej ideologii, a jego rządy stanowiły klasyczną juntę wojskową[8]. Dwa miesiące po przejęciu władzy zapowiedział początek trwającego do 1978 rokuczerwonego terroru. Ofiaramiczerwonego terroru padli przeciwnicy rewolucyjnego stylu rządów Dergu oraz przedstawiciele konkurencyjnych, cywilnych ugrupowańskrajnej lewicy (Partia Ludowo-Rewolucyjna Etiopii orazSocjalistyczny Ruch Panetiopski). Niektóre elementyczerwonego terroru zostały zapożyczone zrewolucji kulturalnejMao Zedonga wChRL[4][9][10]. Ocenia się, że w wyniku czerwonego terroru zginąć mogło 500 tysięcy osób[4][11]. Mengystu uważał, że takie rozwiązanie było koniecznie do likwidacji w krajufeudalizmu i trybalizmu[12].
W trakcie rządów Mengystu musiał zmierzyć się zseparatystami erytrejskimi (działającymi na długo przed rządami Dergu) oraz zbrojną opozycją, której działalność doprowadziła do wybuchu regularnejwojny domowej[4].
W lipcu 1977 roku kraj został najechany przez sąsiedniąSomalię. Konflikt przeszedł do historii jakowojna w Ogadenie. Etiopia została wsparta przez ZSRR iKubę. Konflikt zakończył się w 1978 roku zwycięstwem wojsk etiopskich[2]. Konflikt odżył w czerwcu 1982 roku, kiedy rebelianci z ugrupowania Demokratycznego Frontu Ocalenia Somalii z etiopską pomocą przeprowadziliatak na Somalię, zajmując kilka miast. Wojna zakończyła się klęską wojsk etiopskich i somalijskich rebeliantów, z powodu militarnego wsparcia Somalii przez Stany Zjednoczone[13][14].
W 1979 roku utworzył komisję do zorganizowania Etiopskiej Partii Robotniczej, która w 1984 roku przeistoczyła się wEtiopską Partię Robotniczą. Formacja, na czele której stanął Mengystu, stała się rządzącą monopartią[9][2].
W 1983 roku wsparł i zezwolił na utworzenie baz sudańskich rebeliantów zLudowej Armii Wyzwolenia Sudanu, toczącychwojnę domową z tamtejszym rządem. Poparcie dla rebeliantów było m.in. odpowiedzią na wsparcie rządu Sudanu dla erytrejskich separatystów[15].
W 1986 roku uczestniczył w opracowaniu nowejkonstytucji (zatwierdzonej w 1987 roku). Na mocy dokumentu utworzono państwo o nazwieLudowo-Demokratyczna Republika Etiopii. W 1987 roku odbyły się wybory parlamentarne, a we wrześniu 1987 roku Mengystu został ogłoszony prezydentem republiki. Do końca lat 80. sytuacja kraju ulegała pogorszeniu. Długotrwała susza, połączona z porażką kampanii kolektywizacji, przyczyniła się doklęski głodu lat 1984–1985. Katastrofa humanitarna, połączona z sukcesami zbrojnej rebelii w północnych regionachTigraju i wErytrei, nieudanym puczem wojskowym z 1989 roku, czy wycofaniem radzieckiej pomocy, doprowadziła do klęski Mengystu w wojnie domowej[16][2][4]. Tracący grunt pod nogami prezydent rozpoczął nieudany proces pokojowy, mający zahamować konflikt. W 1989 roku wNairobi ruszyły rozmowy między rządem a partyzantami z Erytrei; w rozmowach udział wziął reprezentant Stanów Zjednoczonych,Jimmy Carter[17]. Jeszcze w tym samym roku rząd Mengystu rozpoczął rozmowy wRzymie z przywódcą Tigrajskiego Ludowego Frontu Wyzwolenia,Melesem Zenawi. Rozmowy okazały się bezowocne, a rebelianci kontynuowali kampanię partyzancką[18].
W maju 1991 roku, w obliczu zbliżającej się do stolicy ofensywy sił opozycyjnych zgrupowanych w sojuszuEtiopski Ludowo-Rewolucyjny Front Demokratyczny, podał się dodymisji i zbiegł doZimbabwe, gdzie otrzymałazyl[2][4]. Późniejsze władze etiopskie bezskutecznie nalegały na rząd Zimbabwe, aby ten wydał im Mengystu oskarżanego o zbrodnieludobójstwa. 11 stycznia 2007 roku sąd w Etiopii uznał Mengystu winnego zarzucanych mu zbrodni i skazał go zaocznie na dożywocie. 26 maja 2008 roku wraz z 17 współpracownikami został zaocznie skazany nakarę śmierci za popełnienie zbrodni ludobójstwa[19].
- ↑W niektórych źródłach podaje się też datę 21 maja 1941
- ↑abcdeMengistu Haile Mariam, [w:]Encyclopædia Britannica [dostęp 2022-09-30] (ang.).
- ↑abPaulos Milkia,Mengistu Haile Mariam: The Profile of a Dictator, 1994 Ethiopian Reviev
- ↑abcdefghijkHaile Mariam Mengistu.
- ↑Edmund J. Keller,Revolutionary Ethiopia (Bloomington: Indiana University Press, 1988), s. 185.
- ↑abPaul B. Henze,Layers of Time (New York: Palgrave, 2000), s. 290
- ↑Indian Ocean Newsletter publication, 1985Ethiopia: Political Power & the Military
- ↑R. PipesKomunizm (2008), s. 160-161
- ↑abThe Workers’ Party of Ethiopia.
- ↑Marina i David Ottaway,Ethiopia: Empire in Revolution (New York: Africana, 1978), s. 187
- ↑Riccardo OrizioTalk of the Devil: Encounters with Seven Dictators, s. 151
- ↑Riccardo Orizio,Diabeł na emeryturze. Rozmowy z siedmioma dyktatorami., Poznań 2004
- ↑The History Guy: Ethiopia-Somalia Wars and Conflicts
- ↑Somalia Somalia's Difficult Decade, 1980-90 – Flags, Maps, Economy, Geography, Climate, Natural Resources, Current Issues, International Agreements, Population, Social Statistics, Political System
- ↑Guarak, Mawut Achiecque Mach.Integration and Fragmentation of the Sudan: An African Renaissance. Bloomington, IN: AuthorHouse, 2011. s. 252-253
- ↑Geneza konfliktu etiopsko-erytrejskiego. Institute of Linguistics. [dostęp 2016-08-07]. (pol.).
- ↑Fontrier, Marc.La chute de la junte militaire ethiopienne: (1987–1991) : chroniques de la Republique Populaire et Democratique d'Ethiopie. Paris [u.a.]: L' Harmattan, 1999. s. 453–454
- ↑Haile-Selassie, Teferra.The Ethiopian Revolution, 1974–1991: From a Monarchical Autocracy to a Military Oligarchy. London [u.a.]: Kegan Paul Internat, 1997. s. 293
- ↑Kara śmierci dla Mengystu. rp.pl, 2008-05-26. [dostęp 2008-05-29].
- kursywa - pełniący obowiązki, ° - wojskowy
