Ten artykuł dotyczy postaci biblijnej. Zobacz też:Melchizedek (liturgia).
Melchizedek (hebr. מַלְכִּי־צָדֶק) – postaćbiblijna pojawiająca się wKsiędze Rodzaju 14,18-20, przedstawiona jako kapłan El-Eljona („Boga Najwyższego”) i król Szalemu (Salemu, prawdopodobnie obecnejJerozolimy). Wyniósł chleb i wino na powitanieAbrama przybywającego po wygranej bitwie. Zgodnie z tradycyjnie przyjętą datacją epoki patriarchów Izraela, uznawaną np. przezWilliama F. Albrighta orazAlbrechta Alta, Melchizedek, jako współczesny Abrahamowi, żył na początku drugiego tysiąclecia p.n.e.
WStarym Testamencie wspominany jest także wPs110,4. Wjudaistycznej literaturze mądrościowej (hebr.hazal) okresu odDrugiej Świątyni aż do VI w. n.e., imięMelchi-sedek (hebr. מלכי־צדק) rozumiane było jako przydomek synaNoego,Sema[1].
Wchrześcijaństwie, zgodnie zListem do Hebrajczyków,Jezus Chrystus jest postrzegany jakoarcykapłan na wieki na wzór Melchizedeka (Hbr 6,20), który przejął na zawsze rolęArcykapłana judaizmu iMesjasza.
Leksykon biblijny tłumaczy imię Melchizedek jako „król sprawiedliwości” lub „mój król [jest] sprawiedliwością”[2].Giuseppe Ricciotti dopatruje się tu natomiast podobieństwa do imieniajebuzyckiego króla Jerozolimy, Adonisedeka, i uważa, że ma to związek z kultem w Jerozolimie jakiegoś boga Sedeq („sprawiedliwy”)[3].
Historia biblijna o Melchizedeku w judaizmie tradycyjnie jest uznawana nie za wytwór redaktorów Biblii, lecz jako zapis starej tradycji jerozolimskiej. Argumentem, według Jewish Encyclopedia, jest to, że znana byłaJózefowi Flawiuszowi (Wojna Żydowska VI,10). Szczególne znaczenie postać Melchizedeka miała dla misyjnie nastawionych autorów diaspory żydowskiej wAleksandrii, którym zależało na łatwiejszym pozyskiwaniuprozelitów bez konieczności wymagania od nichobrzezania. Melchizedek uosabiał dla nich postać wyznającąmonoteizm w czasach jeszcze przed Abrahamem, albo wręcz, jakHenoch, poza narodowością żydowską. Był stawiany na równi z Eliaszem, Mesjaszem synem Józefa (tzn.Jezusem) oraz Mesjaszem synemDawida (por. Psalmu 104,2)[4]. Natomiast rabini należący do późniejszych pokoleń nastawieni antagonistycznie do judaizmu aleksandryjskiego, raczej widzieli w Melchizedeku Sema, przodka Abrahama[5]. Tak właśnie widziała go judaistyczna literatura mądrościowa (hebr.hazal) okresu od DrugiejŚwiątyni aż do VI w. po Chr., szczególnie wtargumach:Jonatana,Pseudo-Jonatana (Jeruszalmi I), oraz wTalmudziebabilońskim imięMelchi-sedek (hebr. מלכי־צדק) rozumiane było jako przydomek synaNoego,Sema[6].
Postać Melchizedeka wykorzystuje też powstała w starożytnej EtiopiiKsięga Adama i Ewy, zawierająca mieszankę wierzeń judaizmu i religii egipskich przypisywanych sekcie nazwanej późniejmelchizedekitami. Ślady tej sekty widoczne są we wczesnochrześcijańskiej literaturze, gdzie przedstawiona jest jako czcząca w Melchizedeku wielką niebiańską moc, wyższą odJezusa[7].
Melchizedek był częstym, bogatym w symbolikę, tematem wapokaliptyce. Znaleziony wKumranmidrasz eschatologiczny 11QMelch (11Q13) z przełomu er ukazuje Melchizedeka jako niebiańskiego wybawcę czasów ostatecznych, gdzie został określony terminamiEl iElohim[8][9].Słowiańska Księga Henocha opisuje cudowne narodziny Melchizedeka z Sefonim, żony kapłana Nira, która poczęła bez udziału męża i zmarła przed porodem. Melchizedek został zabrany doraju i w ten sposób uchroniony przedpotopem, by stać się przewodniczącym kapłanów w czasach ostatecznych[10][11].
W egzegezie rabinackiej były również obecnemesjańskie interpretacjePs 110,4, jednak zarzucono je w wyniku kontrowersji z chrześcijaństwem. „Kapłana na wzór Melchizedeka” identyfikowano z Dawidem, Ezechiaszem, zwykle jednak sytuację opisaną w Psalmie odnoszono dosłownie do Melchizedeka i Abrahama[12].Targum Onkelosa i 1QapGen (1Q20) wyjaśniają, że to Melchizedek złożył dziesięcinę Abrahamowi, temat ten przewija się później w literaturze rabinackiej. Według Targumu Jeruszalmi I i Targumu Jonatana Melchizedek toSem, synNoego (później interpretację taką podziela np. żydowski komentator Biblii iTalmudu,Raszi[13]). Według Rabbiego Zachariasza Sem był kapłanem Boga Najwyższego, jednak utracił ten przywilej na rzecz Abrahama, co autor popiera cytatem z Ps 110,4. Późny targum do Psalmów zaciera w Ps 110,4 imię Melchizedek, w czym dostrzegalna jest tendencja polemiczna wobec chrześcijaństwa[14]. W późniejszym okresie w judaizmie ponownie pojawiają się interpretacje mesjańskie[12].
Filon z Aleksandrii (20 przed. Chr. – 50 po Chr.) pisał o Melchizedeku jedynie przy okazji wAlegoriach praw III, 79-82[15]. Zgodnie ze swoim zainteresowaniemPlatonem i wykorzystywaniem jego filozofii do interpretacjiTory, pominął niemalże znaczenie Melchizedeka jako historycznej osoby, tłumaczył zaś jego postać jako uosobienie filozoficznegokrólewskiego umysłu (gr.Βασιλευς νους) isłowa-logosu (λογος). WDe Abrahamo 235n wspomniał o nim jako o przyjacielu Abrahama. Zaś wDe Congressu Eruditiones Gratia 99 interpretował Melchizedeka jako tego, który sam dla siebie był uczniem i nauczycielem (o αυτομαθη και αυτοδιδακτον) wiedzy Boga i jego posługa kapłańska polegała właśnie na wprowadzaniu wwiedzę Boga[16][17][18].
Józef Flawiusz (37 – ok. 100 po Chr.) pisał o Melchizedeku wWojnie Żydowskiej 6, 438 oraz wDawnych dziejach Izraela 1,189n. Uznaje go jako postać historyczną, także samo uprowadzenie Lota, które przypisujedynastii Kananejczyków. Opisuje go jako założyciela i pierwszego kapłana miastaJerozolimy, które zawdzięcza mu swą nazwę: Ιεροσόλυμα = ιεροι (ieroi) oraz Σαλήμ (Salim). Wywodzi cechy jego osobowości z imienia. Nazywa go „królem sprawiedliwym”. Jego interpretacja ma jednak charakter racjonalistyczny i moralny, dlatego podobnie jak egzegeza rabinistyczna, odmiennie od opisu w Księdze Rodzaju 14, wysuwa na plan pierwszy Abrahama i jegocnoty[17][19][16].
W Księdze Rodzaju Melchizedek pojawia się po opisie zwycięskiego czynu zbrojnego Abrama, kiedy ten w wyniku zwycięstwa nad koalicjąKedorlaomera odbił z niewoli swojego bratanka,Lota[a] i zdobył liczne łupy. Melchizedek wyszedł wtedy na spotkanie patriarchy i pobłogosławił go. Melchizedek miał wynieść chleb i wino, co zapewne oznacza zawarcie przymierza podczas wspólnego posiłku (por. Rdz 31,44-46;Joz 9,12-15)[20]. Następnie Abram złożył Melchizedekowi dziesięcinę, co sugeruje, że w tym przymierzu Abraham był stroną proszącą i pragnął wejść w status protekcji[21].
Melchizedek miał być królem Szalemu. Według tradycji samarytańskiej iHieronima chodzi o Salim, wspomniane wJ 3,23[22], a miejscem spotkania była góraGarizim. Bardziej prawdopodobna jest jednak tradycja żydowska, identyfikująca Szalem z Jerozolimą[17]. W Ps 76,3 Szalem jest zidentyfikowane z Syjonem[23][24]. Najprawdopodobniej autor chciał uniknąć użycia nazwy „Jeruzalem” ze względu na jej konotacje pogańskie, dlatego pominął pierwszy człon. Pozostawiana nazwa kojarzyła się ze słowemš-l-m, „cały, nietknięty, ocalony”[25], także „pokój” (por.szalom)[26].
Według opinii licznych biblistów, cały opis pierwotnie odnosił się do spotkania Abrama z królemSodomy. Wprowadzenie na jego miejsce postaci Melchizedeka byłoby późniejszą interwencją redakcyjną. Jednym z argumentów jest to, że fragment Rdz 14,18-20 zdaje się sztucznie oddzielać poświęcone temu właśnie spotkaniu wersety 17. i 21. Nagłego pojawienia się Melchizedeka nie da się łatwo wytłumaczyć, a podejmowane próby oparte są na domysłach[27].
Fakt istnienia Melchizedeka nie budził jednak nigdy zbyt dużych wątpliwości biblistów. Autor znał tradycję o istnieniu władcy jebuzyckiej Jerozolimy o tym właśnie imieniu. Tradycję tę przekazuje również Ps 110,4, ukazujący króla jako następcę Melchizedeka. Jest to psalm uznawany za bardzo stary, na co wskazuje jego archaiczne, ugaryckie słownictwo[28], wielu datuje go na czasy Salomona. Psalm ten, według L. Sabourina, jest wyrazem przeniesienia na Dawida kananejskiej tradycji króla-kapłana.Tadeusz Brzegowy sugeruje, że opis spotkania Abrama z Melchizedekiem miał pokazywać, że już patriarcha Izraela uniża się przed poprzednikiem przyszłego Pomazańca, co stanowiło uprawomocnienie monarchii w oczach ludu[29][30][31].
Związek tych dwóch źródeł tradycji o Melchizedeku, Rdz 14,18-20 i Ps 110,4, nie jest jasny. Nie wiadomo, czy autorzy czerpali z tej samej tradycji o Melchizedeku, czy dwóch niezależnych. Możliwe jest nawet, że sam psalm był źródłem tradycji zawartej w Księdze Rodzaju. Jeśli Rdz 14,18b („był on kapłanem Boga Najwyższego”) jest glosą, dodaną pod wpływem tradycji kapłańskiej, która prawo do sprawowania funkcji kultowych przyznawała jedynie kapłanom, to inspiracją takiej wzmianki mógł być właśnie Ps 110,4. Odwrotną hipotezę, że Ps 110,4 jest glosą dodaną pod wpływem Rdz 14,18b,Michał Peter uznaje za mało prawdopodobną, biorąc pod uwagę archaiczny charakter psalmu[32][33].
Psalm ukazujekróla Dawida,pomazańca, jako wypełniającego chwalebną rolę Melchizedeka:
Pan przysiągł i żal Mu nie będzie: Tyś Kapłanem na wieki na wzór Melchizedeka (Ps 110,4)
W okresie poNiewoli psalm ten podtrzymywał nadzieję Izraelitów na przyjście Mesjasza-Zbawiciela, który by łączył posługę kapłańską, religijną, z władzą polityczną, królewską. Połączenie tych dwóch urzędów zapowiadali teżprorocy:Jeremiasz iZachariasz (por.Jer 33,14-22;Za 3-6). Władzę królewską dla najwyższego kapłana Izraela postulowaliMachabeusze (por.1 Mch 10,20.65; 14,41.47), oraz redaktorzyTestamentów Dwunastu Patriarchów, zwłaszcza w TestamencieLewiego. Niekiedy, odwrotnie, postulowano urząd arcykapłański dla króla[20].
List do Hebrajczyków (7,11-16[34]) identyfikuje „kapłana na wzór Melchizedeka” z Ps 110,4 zChrystusem. Ma to wykazać, że Chrystus, podobnie jak Melchizedek, jest jednocześnie królem i kapłanem, więc nie potrzeba oczekiwać oprócz niego jeszcze Mesjasza-kapłana z pokolenia Lewiego. Melchizedek – jak opisuje go autorListu do Hebrajczyków – nie posiadał ani ojca, ani matki. Ten fakt, interpretując go na zasadzie fikcji literackiej jako atrybutwieczności, List do Hebrajczyków wykorzystuje, aby ukazać podobieństwo Melchizedeka do Jezusa Chrystusa[35]. Melchizedek,bez rodowodu, nie ma ani początku dni, ani też końca życia (Hbr 7,3), jest typem Chrystusa, którego kapłaństwo jest w podobny sposób niepowtarzalne. Ponieważ nie dziedziczy po nikim urzędu, to oznacza, że otrzymał go bezpośrednio od Boga. Jako że Abraham, przodekLewiego, złożył dziesięcinę Melchizedekowi, to arcykapłan na wzór Melchizedeka przewyższa kapłaństwo lewickie. Chrystus przewyższa jednak także Melchizedeka – to Melchizedek jest „upodobniony do Syna Bożego” (Hbr 7,3), a nie odwrotnie[36].
W okresiepatrystycznym, Melchizedek i fakt przyniesienia przez niego chleba, jako odnoszących się dokapłaństwa iEucharystii, był przedmiotem komentarzy m.in.Klemensa Aleksandryjskiego w księdze IV,25Kobierców (SCh 30,62),Cypriana z Kartaginy w Liście 63,4 (CSEL 32,703) orazAmbrożego z Mediolanu w katechezach dokatechumenówO sakramentach 5,1 (Sch 25bis,88)[37]. Według starochrześcijańskiego pisarzaMarka Eremity (V w.): zwrotybez ojca, matki, rodowodu oznaczają tylko tyle, że rodowód Melchizedeka nie uwzględniał tego, kto jest jego ojcem i matką oraz kiedy się urodził i umarł. Wynikało to z faktu, iż pochodził on z ludu odłączonego od Hebrajczyków. NatomiastCyryl Aleksandryjski interpretował odwiecznegoSyna Bożego jako niemającego matki, gdyż jest rodzony odwiecznie z Ojca, i jednocześnie niemającego ziemskiego ojca[38][39].
Wśród Ojców Kościoła popularna była interpretacjaListu do Hebrajczyków, zgodnie z którą chleb i wino przyniesione przez Melchizedeka są zapowiedząeucharystycznej Ofiary Chrystusa. Stąd sformułowanie o ofierze trafiło dorzymskiego kanonu Eucharystycznego[35]. WedługLouis Bouyera, nie jest, przy obecnym stanie wiedzy możliwe ustalenie skąd w kanonie wzięła się wzmianka o Melchizedeku, choć można odnaleźć źródła wzmianki o Ablu i Aniele. W najstarszychmodlitwach eucharystycznych występuje jeszcze tylko w tekście zKonstytucji apostolskich VIII,23. Można jedynie rozumieć, że wspomnienie ofiary Melchizedeka w Liście do Hebrajczyków wskazuje, że w czasach współczesnych powstaniu chrześcijaństwa Melchizedek był przedmiotem rozważań w pewnych środowiskach w obrębieJudaizmu. Mógł być wprowadzony, razem z innymi imionamipatriarchów Izraela, do niektórych odmian modlitwysynagogalnej zwanej błogosławieństwemAwoda. Błogosławieństwo to w synagodze miało charakter ofiary uwielbienia – w pierwotnej liturgiiświątynnej towarzyszyły właśnie składaniu codziennych ofiar całopalnych[40]. A później zostały przepracowane, aby można je było zastosować – już w formie bezkrwawej – do przywrócenia ofiar przerwanych przezTytusa Flawiusza, którego wojska zburzyłyŚwiątynię w 70 roku po Chr.[41][42]:
Boże Ojcze (…) składamy Twojemu najwyższemu majestatowi z otrzymanych od Ciebie darów, Ofiarę czystą, świętą i doskonałą, Chleb święty życia wiecznego i Kielich wiekuistego zbawienia. Racz wejrzeć na nie z miłością i łaskawie przyjąć, podobnie jak przyjąłeś dary swego sługi, sprawiedliwego Abla, i ofiarę naszego patriarchy Abrahama oraz tę ofiarę, którą Ci złożył najwyższy twój kapłan Melchizedek, jako zapowiedź Ofiary doskonałej (Kanon rzymski,Supra quae).
Chrześcijańska ikonografia Melchizedeka jest dość bogata, najczęściej związana – zsakramentem Eucharystii, zwłaszczaOstatniej Wieczerzy, gdzie przedstawiany jest jako ofiarujący chleb i wino. Tak właśnie przedstawia go wczesna mozaika wbazylice Matki Boskiej Większej w Rzymie (poł. V w.). Występuje on również na mozaikach wRawennie uśw. Apolinarego in Classe (VI w.)
Motyw ten spotyka się też m.in. w następujących dziełach:
W średniowieczu, począwszy od XII w. ofiarę Melchizedeka zaczęto przedstawiać w typologicznie jako zapowiedź ofiary krzyżowej, tak np.: w przenośnym Ołtarzu Eilbertusa (poł. XII w.), znajdującym się obecnie wkatedrze w Brunszwiku, oraz na obrazieJ. van EyckaMadonna kanclerza Rolina (ok. 1432) w kolekcjachLuwru.
Melchizedek przedstawiany jest w sztuce tak wschodniej, jak zachodniej jako mężczyzna ubrany w szaty kapłana lub króla. Naikonostasach cerkiewnych ukazany jest w 5. rzędzie prezentującympatriarchów Izraela odAdama doMojżesza[43].
Komentatorzy, zarówno z kręgów chrześcijańskich, jak i judaistycznych, są zgodni, że Bóg Najwyższy, którego kapłanem był Melchizedek w opowiadaniu biblijnym z Księgi Rodzaju był tożsamy z jedynym,transcendentnym Bogiem Stwórcą.Według żydowskiego uczonego, Louisa F. Hartmana, zgodnie zmonoteistycznym charakterem judaizmu, imię El-Eljôn odnosiło się do transcendentnej natury „jedynego, prawdziwego Boga”, zaś w rozumieniupogan oznaczało boga będącego najwyżej w hierarchii bóstw. W wykopaliskach archeologicznych znaleziono dwa człony tego imienia użyte osobno:El wUgarit orazElyon wFenicji. Dlatego uważa się, że pierwotnie były one imionami oddzielnych bóstw. Później oba imiona były połączone w jedno. Świadectwem tego połączenia są kananejskie listy z Tell el-Amarna (XV-XIV w. przed. Chr.).El ma niejasną etymologię i jest najstarszymsemickim słowem używanym na określenie Boga, analogicznym do słów będących częścią imion męskich: wakadyjskimilu(m), kananejskimel lubil oraz arabskimel. Uważa się za możliwe, iż zostało ono wzięte z korzeniayl lubwl, oznaczającego „być mocnym”, jak np. wKsiędze Rodzaju 31,29,Księdze Powtórzonego Prawa 28,32 orazKsiędze Micheasza 2,1. Możliwe też, że jest odwrotnie: słowo „być mocnym” było pochodnym do słowa oznaczającego Boga, jako istoty mocnej.
W Biblii hebrajskiejEl jest rzadko używane jako imię własne Boga (Rdz 33,20; Ps 146,5), częściej, podobnie jakElohim, ma charakter omowny. Jest też znacznie rzadziej używane od Elohim – głównie w starszych, archaicznych tekstach poetyckich, jakKsięga Hioba orazKsięga Psalmów. Nazwa ta może być użyta także do oznaczenia „cudzego” lub „obcego” boga (Pwt 32,12;Ml 2,11; Ps 44,21; 81,10). Może też być użyte w liczbie mnogiejElim,byty niebiańskie (Wj 15,11).El występuje często z przymiotnikiem, np.Bóg zazdrosny z Wj 20,5; 34,14 (por. Wj 34,6; Ps 86,15). Jest też używany, gdy biblia przeciwstawia Boga człowiekowi: wKsiędze Liczb 23,19,Księdze Izajasza 31,3,Księdze Ezechiela 28,9,Księdze Ozeasza 11,9;Księdze Hioba 25,4. Zawierają je, jako część złożenia, imiona męskie, na początku:Eliasz,Elizeusz, Elihu, a także w końcówce:Izrael,Izmael iSamuel[44].
El-Eljon,Bóg Najwyższy, był bogiem przodków czczonym w klanachludów semickich. Według intencji autora opowiadania w Księdze Rodzaju, podobnie jak dla Abrahama, był on tożsamy z BogiemJahwe (por. Rdz 14,22; Ps 46(47),3). Dla Melchizedeka, który był Jego kapłanem, był on bogiem głównym, a być możejedynym, chociaż nie jest to prawdopodobne. Dla Abrahama stał się jedynym dzięki specjalnemuobjawieniu[35][20].
Niektórzy bibliści chrześcijańscy szukają także w religiach innych ludów sąsiednich kontekstu dla imienia boga, którego kapłanem był Melchizedek:Bóg Najwyższy. Grecki nie-chrześcijański pisarzFilon z Byblos (64-141 po Chr.) pisał o bóstwie o podobnym imieniu wpanteonie fenickim. Jego informacje potwierdzają inskrypcje zKaratepe,Palmyry i Sfire. Określenie boga jako „Stwórcy nieba i ziemi” ma analogie w tekstach zUgarit. Podobnie też w interpretacji Filona z Byblos, Bóg ten miał być „ojcem Uranosa (nieba) i Ge (ziemi)”. Opowiadanie o spotkaniu Melchizedeka i Abrahama, w którym patriarcha przyjmuje błogosławieństwo w imieniu Boga czczonego poza Izraelem, jest w Starym Testamencie bez precedensu i sugeruje jego wczesne pochodzenie[45][46]. Niepochodzący z Hebrajczyków kapłan zajmuje wyższe miejsce niż Hebrajczyk Abraham, przodek kapłanów-lewitów –egzegezarabinistyczna zdawała się to główne przesłanie opowiadania pomijać milczeniem, podczas gdy chrześcijańska starała się je podkreślać[20].
Nie ma wzmianki o Melchizedeku wKoranie ani też we wczesnej muzułmańskiejegzegezie albo literaturze. Niektórzy późniejsi komentatorzy, np.Abdullah Yusuf Ali, sugerowali istnienie powiązań między Melchizedekiem aKhidrem. Odwoływali się do alegorii Melchizedeka wLiście do Hebrajczyków 7,3[47]. Wismailizmie Melchizedek jest bardzo znaczącą postacią jako jeden z ‘nieprzemijającychImamów’; tj, takich, którzy prowadzą wiernych przez wieki historii[48].
 | Zobacz hasłoMelchizedek w Wikisłowniku |
| Pierwsze wspomnienie (modlitwa za żywych) | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Drugie wspomnienie (modlitwa za zmarłych) | |||||
| Stare Przymierze | |||||
