Zasięg posiadłości muzułmańskich na Półwyspie Iberyjskim w 910 roku
SłowoMaurowie (łac.Mauri) pochodzi odMauretanii, nazwy krainy historyczno-geograficznej, obecnie zachodniej częściAlgierii i północnegoMaroka. W różnych okresach historycznych zmieniało ono swoje znaczenie:
nazwa nadana przezRzymian ludnościMauretanii, późniejszejprowincji rzymskiej, zamieszkiwanej przede wszystkim przezBerberów. Według niektórych autorów nazwa Maurów wywodzi się z niewielkiegonumidyjskiego plemiennego królestwaMaure istniejącego w trzecim stuleciu p.n.e. w dzisiejszym Maroku[1]. „Grecy nazywali ich Moryskami” pisałStrabon, „a Rzymianie Maurami”[2];
w średniowiecznejEuropie nazywano takmuzułmańskich mieszkańców Półwyspu Iberyjskiego, którzy stworzylipaństwo muzułmańskie na obszarze dzisiejszejAndaluzji, sięgając – w dobie podbojów w VII-VIII wieku – do środkowejFrancji;
obecnie nazwy tej używa się w odniesieniu do ludnościMauretanii, częściAlgierii, północnegoMaroka iSahary Zachodniej, przeważnie do jej nieczarnoskórej części lub osób pochodzenia mieszanego.
W średniowieczu nazwąMaurów określano w Europie wszystkich muzułmanów zamieszkujących zarówno Andaluzję, jak i północne obszary Afryki, wywodzących się od Arabów, jak i Berberów. Nazwa ta, wiążąca się jednoznacznie z muzułmańskimi mieszkańcami Hiszpanii, jest w czasach dzisiejszych archaizmem i odnosi się głównie do mieszkańców północnych wybrzeży śródziemnomorskiej Afryki, przede wszystkimMaroka[3].
Dzisiejsze hiszpańskie określenieMoreno – także pejoratywne – oznacza człowieka o ciemnej karnacji skóry, śniadego lub przesadnie opalonego[4].
Polskie słowomurzyn pochodzi zniem.Mohr, co z kolei wywodzi się odłac.maurus (-a, -um), plur.mauri (-orum) – czarny, będącymrzymskim określeniem mieszkańców dzisiejszegoMaghrebu[5].
Dziedziniec Arrayanes w AlhambrzeMezquita (Meczet) w Kordobie
W starożytności niewielkie królestwo Maure (częśćNumidii) było handlowym partneremKartaginy. PodczasII wojnypunickiej dwaj królowie numidyjscy stanęli po przeciwnych stronach,Syfaks wspierał zbrojnie Kartaginę,Masynissa Rzymian, przyczyniając się do zwycięstwa podZamą. Również w późniejszych czasach Numidyjczycy to wojowali z Rzymem, to zawierali z nim traktaty pokojowe. Za panowaniaJugurty wybuchła wojna, ale królJuba, pierwszy władca nowo utworzonej Mauretanii, był uważany w Rzymie za przyjaciela. Za panowania jego następcy, w rezultacie licznych konfliktów, cały region dostał się w roku 40 n.e. pod panowanie Rzymu, jako prowincjeMauretania Tingitana iMauretania Caesariensis; obszar wokół Kartaginy był już wówczas częścią prowincjiAfrica. Władza Rzymu przynosiła określone korzyści dla prowincji, co spowodowało, że ziemie te na stałe wtopiły się w imperium[6].
W czasachchrześcijańskich działali tu dwaj znakomici przedstawicieleKościoła –Tertulian iświęty Augustyn. Po upadku cesarstwa ziemiami tymi zarządzali królowie germańskichWandalów, ale w sto lat później przejęli je władcyBizancjum. Niezależnie jednak od tego, kto panował na wybrzeżu, wnętrze lądu nadal było we władaniuBerberów. W VIII wieku Berberowie przez ponad 50 lat powstrzymywali armiearabskie nadciągające ze wschodu. Szczególnie silny opór stawiła imKahina, berberyjska prorokini z Awras, w latach 690–701. Jednakże w końcumuzułmanie zapanowali nad całą Afryką Północną[7].
Do roku 711 muzułmańscy już Maurowie pobili chrześcijańskichWizygotów i zajęliHiszpanię. Pod wodząTarika i jego następców, w ciągu trwającej blisko osiem lat kampanii, podporządkowali sobie niemal całypółwysep. Następnie przekroczyliPireneje, ale zostali pokonani przezFranków pod wodząKarola Młota, wbitwie pod Poitiers w roku 732. Państwo Maurów w latach pięćdziesiątych VIII wieku pogrążyło się w zamęciewojny domowej, więc dalsze postępy w Europie musiały zostać zaniechane[8].
Maurowie władali niemal całym Półwyspem Iberyjskim, który nazywaliAl-Andalus, z wyjątkiem ziem położonych na północnym zachodzie (Asturia, gdzie zostali pobici wbitwie pod Covadongą) oraz większościKraju Basków w Pirenejach. Jednak już w latach osiemdziesiątych XI wiekukrólestwo Leónu sięgałoTagu, granicząc na wschodzie zNawarrą iAragonią[9]. Przez kilka dziesięcioleci Maurowie władali też prawie całą Afryką północno-zachodnią. I jakkolwiek liczba etnicznych Maurów pozostała w zdecydowanej mniejszości, wiele lokalnych plemion, które przeszły na islam, zaczęło uważać się za ich współziomków. Według Ronalda Segala około 5,6 miliona spośród 7 milionów mieszkańców ówczesnej Hiszpanii i Portugalii przeszło do roku 1200 (bez stosowania bezpośredniego przymusu) na islam[10].
Prześladowaniamahometan i zmuszanie ich do przechodzenia na katolicyzm od czasu rozpoczęciarekonkwisty do końca XIV wieku, co spowodowało masową ucieczkę ludności muzułmańskiej na kontynent afrykański, są uważane za bezpośrednią przyczynę zmniejszenia się liczby hiszpańskich Maurów o ponad dwie trzecie. Znacznie jednak wcześniej wyraźną oznaką ich upadku był podział kraju na liczne, a niewielkie państwa islamskie, zwanetaifami, z których znaczna część powstała po upadkukalifatu kordobańskiego[11].
Z chrześcijańskiej enklawy w królestwie Asturii, niewielkiego wizygockiego państwa na północnym zachodzie Hiszpanii, rozpoczął się w X wieku proces spychania Maurów na południe i odbierania im kolejnych terytoriów. Nowe państwa chrześcijańskie, jak:Nawarra,Galicja,León,Portugalia,Aragonia,Katalonia, znane także jakoMarca Hispanica (czyli Marchia Hiszpańska), i wreszcieKastylia podjęły ekspansję, by w ciągu kilku stuleci skonsolidować nowe państwo hiszpańskie pod sztandarami rekonkwisty[12].
W roku 1212 koalicja królów chrześcijańskich pod przywództwemAlfonsa VIII Kastylijskiego wyparła muzułmanów z centrum półwyspu. Jednakże na południu przez blisko trzy stulecia przetrwał mauretański kalifat Grenady. W czasach dzisiejszych państwo to znane jest zwłaszcza z zachowanych pereł architektury mauretańskiej, jak np. pałac kalifów wAl-ambrze. 2 stycznia 1492 roku ostatni obrońcy Grenady skapitulowali przed armią zjednoczonej Hiszpanii powstałej po zawarciu związku małżeńskiego przezFerdynanda Aragońskiego iIzabelę Kastylijską. Pozostali w Hiszpanii muzułmanie iżydzi zmuszeni zostali albo do opuszczenia kraju, albo do przyjęcia katolicyzmu pod groźbą utraty większości praw obywatelskich, a nawet życia[13].
Powstała w roku 1480 z inicjatywy pary monarszejhiszpańska inkwizycja skierowana była swym ostrzem przede wszystkim przeciw tym muzułmanom i żydom, którzy – jak podejrzewano – tylko pozornie przeszli na katolicyzm, w rzeczywistości sekretnie wyznając swoją dawną religię (nazywano ich wówczasmoryskami imarranami), jak również przeciwko wszelkiego typuheretykom odrzucającym chrześcijaństwo w myśl zasad Kościoła katolickiego i praktykującymmistycyzm lubspirytualizm. Na znacznych obszarach w Aragonii iAndaluzji Moryskowie stanowili znaczny odsetek ludności rolniczej, nim po nieudanym powstaniu zostali, w latach 1609–1614, wygnani z kraju[14]. Przypuszcza się, że los ten spotkał około 300 tys. osób. Uciekinierzy zasilili rosnące wówczas w siłęemiraty Algieru iOranu[15].
Zdaniem historyka Richarda Fletchera[16]:liczba Arabów w Hiszpanii była raczej niewielka. Hiszpańskimi Maurami byli przede wszystkim Berberowie z Afryki północno-zachodniej. Berberów mogło tu być około 400 tys., podczas gdy Arabów nie więcej niż 40 tys..
Dzieje kalifatu kordobańskiego są powszechnie uznawane za okres tolerancji religijnej i pokojowego współżycia, określanego przez niektórych historyków hiszpańskich jakoconvivencia. Obraz ten jest jednak obecnie krytykowany przez część historyków i dyskutowany[17]. Krytycy uważają, że w rzeczywistości taki stan rzeczy utrzymywał się tylko okresowo i ograniczał się do kręgów dworskich i elit intelektualnych[18]. Wiemy na pewno, że wyznawcy chrześcijaństwa i judaizmu nie byli traktowani na równi z muzułmanami. W różnych okresach Żydzi byli usuwani z Hiszpanii, a chrześcijanie stale traktowani jako obywatele drugiej kategorii. Kalifat Kordoby upadł w roku 1031, a władzę przejęła na krótko dynastiaAlmorawidów. W tym okresie rządów Berberów w Hiszpanii miejsca na tolerancję religijną już nie było, podobnie jak w okresie rekonkwisty[17].
Typowa dla mauretańskiej sztukiHiszpanii jest dekoracjastalaktytowa łuków podkreślającawertykalizm budowli. Ważną dla tego stylu budowlą jestmeczet w Kordobie z VIII-IX wieku; Jego centralnym miejscem jest wielka sala modlitw podzielona kolumnadami na dziewiętnaście części[19].
Przykładem wykwintnej architektury mauretańskiej jestAlhambra wGrenadzie, pałac zbudowany w latach 1232–1273 i rozbudowywany do XIV wieku. Został zaplanowany wokół dwóch dziedzińców, z których przypuszczalnie większe znaczenie miał Dziedziniec Lwów, nazwany tak od rzeźb lwów dźwigających czaszę fontanny.Cechuje go niezwykła wytworność ornamentów rozrzuconych hojnie po ścianach i łukach, inkrustowanych posadzek, rzeźbionych kolumn i kapiteli[20].
Fatalizmsztuki islamu znajdował swe odbicie w ziemskim pięknie architektury, które miało być niejako wstępem do szczęścia niebiańskiego. Sztuka hiszpańska, takrenesansowa, jak i nowożytna, wiele zawdzięcza wpływom mauretańskim[21].
