reżyser, scenarzysta, montażysta, aktor, producent filmowy
Współmałżonek
Laraine Marie Brennan (1965–1971; rozwód) Julia Cameron (1976–1977; rozwód) Isabella Rossellini (1979–1982; rozwód) Barbara De Fina (1985–1991; rozwód) Helen Schermerhorn Morris (od 1999)
Martin Charles Scorsese (ur.17 listopada1942 wNowym Jorku) – amerykański reżyser, scenarzysta, montażysta, aktor i producent filmowy. LaureatOscara za reżyserię filmuInfiltracja (2006)[1].
Urodził się we Flushing naLong Island, w rodziniekatolickiej jako drugi syn Catherine (z domu Cappa), szwaczki, i Luciano Charlesa Scorsese, prasowacza[2][3]. Jego rodzice byli dziećmi sycylijskich imigrantów, którzy osiedlili się wNowym Jorku około 1910[4]. Charles początkowo zajmował się sprzedażą męskiej odzieży, w czasieszabatu Żydzi zatrudniali go do rozpalania pieców. Ojciec Charlesa pracował w stoczniach i branży owocowo-warzywnej. Z kolei dziadek Martina ze strony matki służył we włoskiej kawalerii, dopóki nie przekonał swojej żony do wyjazdu do Ameryki. Tam zajął się produkcją wina, podczas gdy ona zarabiała na życie szyjąc. Ich córka Catherine poślubiła Charlesa Scorsese wkatedrze św. Patryka 10 czerwca 1934[5].
Rodzice mieszkali we wschodniej częściManhattanu, gdzie pracowali w dzielnicy przemysłu odzieżowego. Gdy Martin skończył osiem lat, przeprowadzili się do dzielnicy zwanej Corona, na przedmieściachQueens. Wkrótce jednak ojciec Martina popadł w kłopoty finansowe i rodzina musiała przenieść się z powrotem do kamienicy czynszowej, w której się urodził.
Martin jako dziecko chciał być malarzem, równocześnie interesował się filmem. Wolny czas spędzał często w kinie, do którego zabierali go rodzice. Po powrocie do domu rysował to, co wcześniej zobaczył. Wymyślał własne historyjki, pomysły biorąc z komiksów czy książek. Do dziesiątego roku życia jego ulubionym gatunkiem filmowym byłwestern. Jego rodzina była jedną z pierwszych w bloku, która w 1948 roku kupiła telewizor. Dzięki telewizji miał możliwość poznania najważniejszych filmów kina hollywoodzkiego, europejskiego i japońskiego, które miały ogromny wpływ na jego późniejszą twórczość.
W latach dziecięcych chorował naastmę. Mając osiem lat, pragnął zostać księdzem. Zaczął uczęszczać do katolickiej szkoły średniej św. Patryka, gdzie nauczył siękaligrafować. Uczące tam zakonnice bardzo polubiły swojego podopiecznego, który chciał zostać misjonarzem. W wieku czternastu lat wstąpił do gimnazjum katedralnego, młodzieżowego seminarium naUpper West Side. Relegowano go jednak po roku, ponieważ nie koncentrował się na pracy. Kilka lat później zaczął studiować naUniwersytecie Nowojorskim. Zdecydował się głównie dlatego, że w ogólnym programie odbywały się tam zajęcia z filmu. Na drugim roku miał zajęcia, w ramach których trzeba było zrobić własny, trzyminutowy film. Podchodząc do projektu, miał już wiedzę o bocznym i tylnym oświetleniu, obiektywach, przyspieszeniach i zwolnieniach. Studiował filmoznawstwo w latach 1960–1965. Na ten okres przypadał rozkwitfrancuskiej nowej fali, międzynarodowego kina artystycznego i odkryć kinematografii Europy Wschodniej.
Swój pierwszy prawdziwy film zrealizował w 1963[6]. Był inspirowany animowaną krótkometrażówkąThe Critic.
Pierwszą nagrodę zdobył w 1964 w międzykolegialnym konkursie imienia Jesse L. Lasky’ego za filmIt’s Not Just You, Murray. W tym samym roku Scorsese otrzymał tytuł magistra komunikacji filmowej. Jeszcze przed uzyskaniem dyplomu poślubił koleżankę ze studiów, Laraine Marie Brennan, a 7 grudnia 1965 urodziła się ich córka. Wtedy też Scorsese zaprzyjaźnił się z innymi młodymi filmowcami:Brianem De Palmą, Michaelem Wadleighem, Jimem McBirde’em i Mardikiem Martinem. W 1969 wrócił na Uniwersytet w Nowym Jorku jako wykładowca.
W 1970 Scorsese przeniósł się doHollywood. Dzięki swojemu filmowemu wykształceniu bez trudu znalazł pracę. Został montażystą. W 1973 na Nowojorskim Festiwalu Filmowym krytyka z uznaniem przyjęłaUlice nędzy (Mean Streets)[7]. W 1974Francis Ford Coppola zarekomendował Martina Scorsese w wytwórniWarner Brothers. Zaowocowało to rozpoczęciem pracy nad kolejnym filmemAlicja już tu nie mieszka (Alice Doesn’t Live Here Anymore). Obraz ten stał się jego pierwszym komercyjnym sukcesem. Przyniósł teżOscara dla najlepszej aktorki dla grającej główną rolęEllen Burstyn.
Scorsese coraz częściej sięgał ponarkotyki. Z powodu głębokiej depresji i uzależnienia odkokainy trafił we wrześniu 1978 do szpitala.
Kolejnym filmem Martina Scorsese byłWściekły Byk (Raging Bull, 1980), któremuAmerykańska Akademia Filmowa przyznała sześć nominacji do Oscara. Obraz ostatecznie zdobył dwie statuetki: dla najlepszego aktora (Robert De Niro za rolęJake’a LaMotty) oraz za najlepszy montaż (Thelma Schoonmaker). Scorsese wykorzystał sukces filmu zrealizowanego w czarno-białej konwencji i rozpoczął międzynarodową kampanię popierającą kino czarno-białe[9].
W 1990 Scorsese wraz z siedmioma innymi realizatorami filmowymi założył Film Foundation. W 1990 powstaliChłopcy z ferajny (Goodfellas), opowieść o mafii i jej wewnętrznych zależnościach. Film uzyskał sześć nominacji do Oskara. W 1991 American Cinematique uhonorował reżysera za spektakularną karierę. W następnym roku zapoczątkował kampanię filmowąMartin Scorsese Presents poświęconą propagowaniu klasyki filmowej.
W 1995 powstał kolejny film,Kasyno (Casino), w którym ponownie nawiązał do tematyki świata przestępczego, osadzonego w realiachLas Vegas lat siedemdziesiątych. Scorsese był producentem filmówSpike’a LeeŚlepy zaułek (Clockers) oraz Allison AndersW rytmie serca (Grace of My Heart), a także współproducentemKicked in the Head Matthew Harrisona.
W 2002 wszedł na ekrany filmGangi Nowego Jorku (Gangs of New York), zdobywając wiele wyróżnień, w tymZłoty Glob w kategorii Najlepszy reżyser. Scorsese był przewodniczącym jury sekcji „Cinéfondation” na55. MFF w Cannes (2002).
W 2005, jako część serii American Masters, kanał PBS wyświetlił film dokumentalnyBez stałego adresu: Bob Dylan (No Direction Home: Bob Dylan), który ukazał się później również w formacie DVD. Ten dokument przyniósł mu nagrodęGrammy w kategorii „Najlepszy filmowy klip muzyczny”. W 2007, po sześciu nominacjach do Oscara za najlepszą reżyserię, Scorsese otrzymał statuetkę w tej kategorii za filmInfiltracja (The Departed).
Scorsese był czterokrotnie żonaty, m.in. z aktorkąIsabellą Rossellini i producentką Barbarą de Fina. W 1999 poślubił Helenę Morris. Mieszka wNowym Jorku. Jest ojcem trzech córek.
Życie na ulicach Małej Italii ukształtowało zarówno styl, jak i fabularną zawartość filmów Scorsese. „Opowieści z ulic, zmieszane z doświadczeniami z własnego życia, miały się stać podstawowym źródłem jego pierwszych, otwarcie autobiograficznych filmów długometrażowych”.
„Mówią o nim: najbardziej utalentowany reżyser ostatnich lat. Wirtuoz stylu. Artysta pasji i obsesji. Mówią też o nim: artysta kontrowersyjny. Jego filmy często wzbudzają sprzeciw. Hiperrealistycznym okrucieństwem, sadystycznymi podtekstami, zafascynowaniem przemocą”. Kręci filmy nie zwracając uwagi na obowiązujące mody i panujące trendy. W jego filmach pojawiają się wątki i podteksty religijne. Wyróżnia go przede wszystkim ogromna doza energii zawarta w sposobie opowiadania, rytmu, ekspresji języka czy muzyki. „Czysto filmowy potencjał podszyty jest moralnym niepokojem, wewnętrznym rozdarciem i wrażliwością reżysera. Filmy Scorsese są jak pytania. Jak być dobrym człowiekiem, a jednocześnie zaakceptować twarde reguły życia w społeczności”.
„Scorsese potrafi z łatwością łączyć intymność filmowego przekazu ze świadomością formy, zaangażowanie emocjonalne z dystansem wobec opowiadanej historii. Z równym powodzeniem wykorzystuje odmienne „strategie” filmowe: quasi-dokumentalny, niemal etnograficzny zapis wycinka rzeczywistości (Ulice nędzy,Wściekły Byk) oraz wykreowaną, często fantasmagoryczną wizję, będącą ekspresjonistycznym odbiciem szczególnego stanu umysłu (Taksówkarz,Po godzinach,Przylądek strachu)”. Scorsese jest reżyserem, który zarówno pokochał, jak i zrozumiał kino. Kiedy kręci film, daje z siebie wszystko: fizycznie, emocjonalnie i finansowo. Ogromny ładunek emocjonalny tkwi w bohaterach jego filmów. Reżyser nie skupia się na wydarzeniach, ale głównie na ludziach, tworząc głębokie i niejednoznaczne portrety psychologiczne. Motywy przewodnie jego filmów można zamknąć w czterech grupach: religia, rodzina, przemoc i samotność.
Reżyser przyznał się w jednym z wywiadów do tego, że duży wpływ na jego twórczość miałapolska kinematografia[11]:
Nie umiem wytłumaczyć, jak wielki wpływ miało wasze kino – panowie Wajda, Polański, Skolimowski, cała grupa tego czasu – na moją twórczość filmową. I ma do dziś, bo gdy robię film zazwyczaj łapię się na tym, że pokazuję aktorom czy operatorom właśnie polskie filmy.
Martin Scorsese w 2014 roku zapoczątkował w Stanach Zjednoczonych cykl pokazów arcydzieł polskiej kinematografii pt. „Martin Scorsese Presents: Masterpieces of Polish Cinema”[12], które sam wytypował jako najlepsze polskie filmy. Prezentacja polskiego kina w Ameryce Północnej zainicjowana została 5–7 lutego 2014 roku wNowym Jorku. Zaplanowane tournée po Stanach Zjednoczonych i Kanadzie obejmowało pokaz 21 polskich filmów po rekonstrukcji cyfrowej, które prezentowane były w 30 miastach[13]. Pokazy cieszyły się dużym zainteresowaniem publiczności aż do końca tournée w lutym 2015 roku[14].
