Malta mahistorię sięgającą tysięcy lat. Cywilizacja na Malcie zaczęła rozwijać się ponad 7000 lat temu[9]. W jaskiniGħar Dalam odnaleziono ceramikę stworzoną przez człowieka z około 5000 r. p.n.e.[10][11] Pierwsze większe budowle na Malcie –megalityczne świątynie zaczęto budować około 3600 r. p.n.e. Są one najstarszymi stojącymi budowlami w Europie i jednymi z najstarszych na świecie[12][13], są starsze niżpiramidy w Egipcie[9]. W podobnym okresie powstałoHypogeum Ħal Saflieni. Spuścizną tych budowli jest kilkanaście ruin, z czego siedem zostało wpisane nalistę światowego dziedzictwa UNESCO[14][15]. Przez następne wieki wyspy maltańskie były pod panowaniem m.in.Fenicjan iKartaginy (800–218 p.n.e.),Starożytnego Rzymu (218 p.n.e.–870 n.e.),Arabów (870–1091), Hrabstwa iKrólestwa Sycylii (1091–1530),Zakonu Maltańskiego (1530–1798) orazWielkiej Brytanii (1800–1964/1974). Losy wysp maltańskich mają dziś odzwierciedlenie w kulturze, języku i architekturze. Przykładem tego jest Valletta z 320 zabytkami, co czyni ją jednym z najbardziej zagęszczonych obszarów zabytkowych na świecie. Także ona została wpisana na listę światowego dziedzictwa UNESCO[16].
Malta położona jest w środkowej części Morza Śródziemnego, 81 km na południe od włoskiejSycylii[7] (Cieśnina Maltańska) i 286 km na północny wschód odTunezji. Jest najdalej na południe wysuniętym państwem Europy. Przywspółrzędnych geograficznych: 35°50′N, 14°35′E leży bardziej na południe niż niektóre miasta północnej Afryki, np. stolica Tunezji –Tunis i stolica Algierii –Algier. Poprzezwody terytorialne Morza Śródziemnego od północy graniczy z Włochami.
Malta jest krajemnizinnym, aczkolwiek w południowo-zachodniej części głównej wyspy i na wyspieGozo występująwzgórza. Linia brzegowa jest dość urozmaicona, licznie występują tu zatoki i półwyspy. W części północnej i zachodniej głównej wyspy oraz w części wybrzeża wyspy Gozo linia brzegowa łagodnie wchodzi w morze, tutaj też występuje najwięcej plaż. Większość piaszczystych plaż na Malcie oparta jest nawydmach. W południowej części głównej wyspy, w niektórych rejonach Gozo oraz na kilku mniejszych wysepkach archipelagu występująklify. Głównymi pasmami klifów w archipelagu sąklify Dingli orazklify Ta’ Ċenċ. Ich wysokość dochodzi miejscami do 130 m n.p.m. Maltańskie klify są na liście wstępnej światowego dziedzictwa UNESCO[24]. Najwyższym punktem Malty jestTa’ Dmejrek w pobliżuDingli o wysokości 253 mn.p.m., natomiast najniższym punktem – Morze Śródziemne (0 m). Długość wybrzeża wynosi około 200 km, z czego 140,8 km na wyspie Malta i 56 km na Gozo.Wody powierzchniowe są ograniczone. Malta nie posiada stałych rzek, za to jako jedyny kraj Europy posiada siećrzek okresowych płynących w kilkudolinach.
WyspaMalta jest główną wyspą archipelaguWysp Maltańskich, obejmuje ona prawie 78% powierzchni archipelagu, ponad 93% ludności państwa i generuje 95,8%PKB państwa[25]. Innymi wyspami są:Gozo obejmująca 21% powierzchni archipelagu, prawie 7% ludności i 4,2% PKB[25] iComino obejmująca 0,9% powierzchni archipelagu – obie są również zamieszkane. Archipelag obejmuje również szereg mniejszych wysp np.Wyspa Manoela,Cominotto iWyspa Św. Pawła. Znajduje się tu także szereg mikrowysepek np.Filfla,Fungus Rock,Halfa Rock oraz większych skał wystających z morza.
Większość mieszkańców Malty mieszka w zespole miejskim Valletty. Bezpośrednio wokół Valletty znajduje się rdzeń zespołu miejskiego. Obszary położone dalej mająpowiązania metropolitalne z głównym ścisłym centrum. Południowo-zachodnia część głównej wyspy oraz wyspa Gozo są stosunkowo mało zurbanizowane. Pozostała część wysepek ma charakter dziewiczy. Zgodnie z danymiEuropejskiego Urzędu Statystycznego Eurostat, wielkie miasto (ang.greater city) Valletta ma 243 083 mieszkańców[29]. Zgodnie z danymiDemographia, w ścisłymobszarze miejskim Valletty mieszka 300 000 mieszkańców na obszarze zaledwie 91 km², przygęstości zaludnienia wynoszącej 3300 osób/km²[30]. Zgodnie z danymiEuropejskiej Sieci Obserwacyjnej Rozwoju Terytorialnego i Spójności Terytorialnej, funkcjonalny zespół miejski (ang.Functional Urban Area,FUA) miał w 2007 roku 355 000 mieszkańców[31]. Zgodnie z najnowszymi danymi Europejskiego Urzędu Statystycznego Eurostat, funkcjonalny zespół miejski (ang.Functional Urban Area) oraz region metropolitalny miały 480 134 mieszkańców w 2020 roku[8][32] na powierzchni 246 km², przy gęstości zaludnienia wynoszącej 1951 osób/km². Zgodnie z danymi ONZ, Malta jest najbardziej zurbanizowanym państwem w Europie, około 95% ludności mieszka w obszarze miejskim[33]. Ponadto na podstawie wyników badań ESPON i Komisji Unii Europejskiej, całe terytorium Malty stanowi jeden obszar miejski[34].
Od czasu do czasu w mediach[6], książkach[35][36][37], publikacjach i dokumentach urzędowych na Malcie[5][4], jak również w niektórych instytucjach międzynarodowych[38], Malta jest określana jakopaństwo-miasto (ang.city state). Wiele instytucji, obiektów czy atrakcji turystycznych na Malcie ma w nazwie słowo „maltański” np. (Uniwersytet Maltański, Międzynarodowy Port Lotniczy Malta itd.) zamiast nazwy miejscowości jak to ma miejsce w innych państwach. Malta jest również notowana w rankingach dotyczących miast[39] czy obszarów metropolitalnych[40].
Malta znajduje się w strefieklimatu subtropikalnego[21][41] typuśródziemnomorskiego[22], z bardzo łagodnymi zimami i długimi ciepłymi, częściowo gorącymi latami. Średnia roczna temperatura wynosi 23 °C w dzień i 16 °C w nocy. Według rankinguInternational Living, Malta jest państwem z najlepszym klimatem na świecie[42]. Stolica Malty, Valletta, jest najbardziej słoneczną miejscowością w Europie[43][44].
Jedna z maltańskich plaż w styczniu. Zimy na Malcie są łagodne, ze średnią temperaturą wynoszącą 16 °C w ciągu dnia w dwóch najchłodniejszych miesiącach roku.
Średnia temperatura dwóch najchłodniejszych miesięcy – stycznia i lutego – wynosi 16 °C w dzień i 10 °C w nocy. W tych miesiącach temperatury wynoszą zwykle od 13 do 20 °C w ciągu dnia, od 7 do 13 °C w nocy, a średnia temperatura morza wynosi 15–16 °C[45][46]. Opady śniegu, jak i mróz nie występują. W 7–8 miesięcznym okresie od połowy kwietnia do końca listopada, średnie temperatury w dzień bardzo rzadko są niższe niż 20 °C. W najcieplejszym miesiącu roku – sierpniu, temperatury wynoszą zwykle od 28 do 34 °C w ciągu dnia, około 23 °C w nocy, a średnia temperatura morza wynosi 26 °C[45][46]. Na Malcie temperatury są stabilne i występują tu niewielkie wahania temperatury pomiędzy kolejnymi dniami – średnio do 2 °C różnicy, rzadko więcej.
Malta ma tylko kilkadziesiąt dni deszczowych rocznie, od około 1 dnia deszczowego w okresie od czerwca do sierpnia do czasami kilkunastu dni deszczowych w grudniu. Występuje tu ponad 3000 godzin słonecznej pogody rocznie, od ponad 160 h (średnio 5,2 godziny dziennie) w grudniu do ponad 377 h (średnio 12,2 godziny czystego słońca na dobę) w lipcu[46]. Prawdopodobieństwo bezchmurnej słonecznej pogody na Malcie wynosi 71% w skali roku[47]. Na Malcie występuje około 300 dni słonecznych rocznie[23][48]. Malta jest jednym z niewielu miejsc w Europie, gdzie zielono jest przez cały rok.
Początkicywilizacji na Malcie sięgają aż 5200 lat p.n.e., gdy trafili tu zSycylii pierwsi osadnicy. Około 3500 lat p.n.e. w miejscowościĠgantija na wyspie Gozo została wzniesiona świątynia. Inne świątynie, dolmeny i grobowce powstały później także w innych miejscach archipelagu.
Malta, która jest dogodnym miejscem do kontrolowania centralnego i wschodniego basenuMorza Śródziemnego, na przestrzeni dziejów często przechodziła z rąk do rąk. Około 800 p.n.e. założyli tu swoje osiedlaFenicjanie, a 300 lat później wyspę podbiliKartagińczycy.
W 257 p.n.e. miał miejsce pierwszy atakRzymian i w 218 p.n.e. Malta przeszła pod władanie Imperium Rzymskiego. W roku 60 n.e. na mieliźnie u brzegów wyspy rozbił się statek przewożący doRzymu, jako więźnia,św. Pawła, który nawrócił Maltę nachrześcijaństwo. Po podziale Cesarstwa Rzymskiego w 395 roku, wyspa znalazła się w granicachCesarstwa Zachodniorzymskiego. W latach 454–464 terytorium posiadaliWandalowie, a od 464Ostrogoci. W 533 roku włączona doCesarstwa Wschodniorzymskiego, w ramach rekonkwistyJustyniana I.
W 1530 cesarzKarol V Habsburg przekazał wyspę jakolenno wydalonemu zRodos zakonowijoannitów (Kawalerów Maltańskich) za opłatą roczną w wysokości jednegosokoła maltańskiego[49]. 18 maja 1565 rozpoczął się atak liczącej około 40 tys. żołnierzy armiiImperium Osmańskiego[50]. Obrońcom, w skład których wchodziło kilkuset rycerzy zakonnych, 2 tys. żołnierzy hiszpańskich i około 6 tys. ludności cywilnej, udało się ten atak całkowicie odeprzeć prawie cztery miesiące później, 8 września (Wielkie Oblężenie Malty). W celu lepszej obrony Wielki MistrzJean de la Valette rozpoczął w 1566 budowę nowego miasta na półwyspieSciberras[51], nazwanego od jego nazwiskaValletta. Miasto to stało się później stolicą Malty.
W 1798 zdążająca doEgiptuflota francuska zaatakowała i zdobyła wyspę.Napoleon Bonaparte nakazał rycerzom zakonu w ciągu kilku dni opuścić Maltę. Po kilku miesiącach niezadowoleni z rządów francuskich mieszkańcy wyspy wzniecili powstanie i wspomagani przez Króla Sycylii i Brytyjczyków w 1800 zmusili wojska francuskie do poddania się.
Malta w latach 1800–1813 była pod protektoratemWielkiej Brytanii. Trwający od 1814 do 1815kongres wiedeński ustanowił Maltę kolonią brytyjską. Wyspa stała się brytyjskim „niezatapialnym lotniskowcem” i bazą okrętów podwodnych w czasieII wojny światowej, stwarzając poważne zagrożenie dla dostaw zaopatrzenia dla wojskOsi wAfryce Północnej. Malta również wymagała dostaw. Wojska Osi „oblegały” wyspę, niszcząc konwoje z zaopatrzeniem płynące na Maltę, intensywnie ją bombardując oraz zastawiającminami. Spowodowało to czasową utratę przez aliantów możliwości podejmowania działań zaczepnych z Malty. Niemcy zrezygnowali jednak z planowanej inwazji koncentrując wysiłki na zdobyciu Egiptu. Pooblężeniu w latach 1940–1942, w uznaniu zasług i męstwa obrońców Malty, wyspa w 1942 została odznaczona najwyższym cywilnym odznaczeniem brytyjskim –Krzyżem Jerzego[52]. Jego wizerunek znajduje się na obecnejfladze Malty, co jest opisane w punkcie 1. I rozdziałumaltańskiej konstytucji[53].
W 1947 Malta uzyskała autonomię wewnętrzną, a w 1963 proklamowane zostało powstanie państwa maltańskiego. Rok później Malta uzyskała częściową niepodległość jakoState of Malta (pol.Państwo Maltańskie) w ramach królewskiej wspólnotyCommonwealth realm, wciąż głową Malty była brytyjska królowaElżbieta II. Podpisany został też układ obronny z Wielką Brytanią, który zezwalał na utrzymanie na Malcie brytyjskich baz wojskowych. W 1967 układ ten został zerwany i dopiero po czterech latach udało się wynegocjować prowizoryczne porozumienie.
W pierwszych miesiącach 1971, gdy Wielka Brytania zaprzestała płacenia za utrzymanie bazRoyal Navy, rząd Malty był finansowany przezLibię[54]. Okres ten przypadł na rządyDoma Mintoffa, którego długoletnie rządy jako premiera są godne uwagi ze względu na wzrost poziomu życia oraz ustanowieniepaństwa opiekuńczego[55]. 13 grudnia 1974 proklamowana została Republika Malty (Repubblika ta’ Malta). Na początku lat 80. doszło do nacjonalizacji banków, telekomunikacji i transportu oraz uwłaszczenia własności kościelnej[56]. Pod koniec lat 80. doszło do znacznej liberalizacji gospodarki kraju.
Malta jestrepubliką parlamentarną[1]. Na czele państwa stoiprezydent[1], który jest wybierany przez parlament na pięcioletnią kadencję.Władzę ustawodawczą sprawuje jednoizbowyparlament noszący nazwęIzby Reprezentantów złożonych z 69 deputowanych. 65 deputowanych jest wybieranych w 13 pięciomandatowych okręgach[59], czterech deputowanych zostało zadeklarowanych przez komisarzy wyborczych jako posłów zgodnie z zastrzeżeniem art. 52 Konstytucji Malty[60]. Kadencja trwa 5 lat.Władzę wykonawczą sprawująrząd oraz prezydent.
Malta jest państwem jednolitym, bez struktury federalnej. Zgodnie z Konstytucją, jedynym elementem samorządu poniżej poziomu samej republiki jest system rad lokalnych nazywanychlocal councils[61]. W 1993 roku ustanowiono obecnie funkcjonujący oficjalnypodział administracyjny Malty[62] obejmujący 68 samorządów[63]. Powstały w 1994 rokuLocal Councils Association (LCA, pol.Stowarzyszenie Rad Lokalnych) jest stowarzyszeniem reprezentującym wszystkie komitety lokalne z myślą o ochronie i promowaniu wspólnych interesów[64]. Utworzono także pięć regionów pomocniczych dla celów statystycznych. Według europejskiejKlasyfikacji Jednostek Terytorialnych do Celów Statystycznych NUTS, państwo Malta na poziomieNUTS 1 iNUTS 2 nie ma podziału (obejmuje całą Maltę jako jeden element), natomiast na poziomieNUTS 3 dzieli się na dwie części: na główną wyspę Maltę oraz wyspy Gozo i Comino[65].
W ciągu prawie 200 lat liczba ludności na Malcie zwiększyła się czterokrotnie, w ciągu ostatnich 100 lat liczba ludności na Malcie się podwoiła. W 1842 roku Maltę zamieszkiwało 114 499 osób[67], w 1911 roku – 211 564 osoby[67], w 1957 roku – 319 620 osób[67] natomiast w 2011 roku Maltę zamieszkiwało 416 055 osób[68]. W samych tylko latach 2012–2017, liczba ludności wzrosła o 51 891 osób, czyli o 12%[25]. W 2018 roku Eurostat podał, że tempo wzrostu populacji Malty było 15 razy wyższe niż średnia Unii Europejskiej[69]. Około 2020 roku, populacja Malty przekroczyła 500 000[2].
Maltańczycy stanowią 77,78% społeczeństwa (404 113 osób), obcokrajowcy stanowią 22,22% (115 449 osób, 1/5 populacji) i ta liczba cały czas wzrasta,de facto Malta stała się państwemkosmopolitycznym[70][71][2]. Populacja Malty gwałtownie wzrosła w porównaniu z 2010 rokiem, kiedy obcokrajowcy liczyli zaledwie 19 tysięcy osób[71]. Ponad 80 000 pełnoletnich obcokrajowców (ok. 16% populacji Malty) to obywatele Unii Europejskiej (nie były liczone osoby poniżej 16 roku życia i osoby, które nie zarejestrowały się jako rezydenci)[70]. Największymi grupami obcokrajowców na Malcie są: Włosi (13 838 osób, 2,66% populacji) oraz Brytyjczycy (10 614 osób, 2,04% populacji)[2]. Osoby z innych krajów Europy stanowią łącznie 12,96% populacji, natomiast osoby z innych kontynentów stanowią łącznie 9,26%[2].
Zgodnie z danymi z 2019 roku, około 90% Maltańczyków tochrześcijanie[72] (97% w 2010 roku)[73], z czegokatolicy stanowią 83% populacji[72] (spadek, z 95,8%)[74]. Według raportu z 2005 roku w niedzielnych mszach uczestniczyło około 52,6% mieszkańców Malty[75], natomiast według danych arcybiskupa archidiecezji maltańskiej w 2015 roku w niedzielnej mszy uczestniczy 40% mieszkańców[76].Metropolia maltańska tometropolia obrządku łacińskiego obejmująca swoim zasięgiem Maltę. Podzielona jest naarchidiecezję maltańską idiecezję Gozo. Według raportu Archidiecezji Malty z 1995 roku na Malcie i Gozo istniało 359 kościołów i 78parafii[77]. Obecnie liczba parafii wynosi 86 (71 na Malcie i 15 na Gozo).
Jednymi z najważniejszych gałęzi gospodarki w połowie XX wieku były produkcja tekstyliów oraz przemysł stoczniowy[78]. Do lat 60. XX wieku jednym z filarów maltańskiej gospodarki była stała obecność bazRoyal Navy na wyspie, jednak brytyjska armia i marynarka wojenna zaczęły opuszczać kolejne bazy wojskowe[79]. Po uzyskaniu przez kraj niepodległości w 1964 roku i w miarę postępowaniaglobalizacji, produkcja stoczniowa i przemysł lekki stały się nieopłacalne[78]. Od lat 70. XX wieku kolejne rządy wykorzystują dobrą znajomość języka angielskiego wśród obywateli i wysokie kwalifikacje lokalnej siły roboczej do przeorientowania gospodarki w stronę bardziej zyskownych przedsięwzięć, przede wszystkim w branży turystycznej iprodukcji półprzewodników[78]. Początkowo rząd maltański silnie stymulował gospodarkę za pomocą inwestycji bezpośrednich,interwencjonizmu państwowego oraz finansowania dużych przedsiębiorstw należących do skarbu państwa. W końcu lat 90. nastąpiłaprywatyzacja wielu państwowych firm i od tego czasu Malta przeszła w całości na modelgospodarki rynkowej. Finałem zmian prawnych i organizacyjnych było wstąpienie Malty doUnii Europejskiej w 2004 roku[79].
Obecnie głównymi gałęziami gospodarki sąhandel zagraniczny, produkcja (głównie elektroniki),usługi finansowe iturystyka[78]. Średnie dochody w zależności od źródła wynosiły rocznie: 21 446 euro (2010)[80] lub 20 196 (2020) brutto na osobę[81]. Stawki podatków od osób fizycznych obowiązujące na Malcie należą do najniższych w Unii Europejskiej[80]. Stopa opodatkowania spółek na Malcie wynosi 35%; jednak zwrot wynosi zwykle równowartość 6/7 zapłaconego podatku, co daje średnią stawkę podatkową w wysokości 5%[82].
Produkt krajowy brutto wedługparytetu siły nabywczej na osobę wynosi$33 200. Produkt krajowy brutto według sektora kształtuje się następująco: usługi – 75,2%, przemysł – 23,7%, rolnictwo – 1,1%. Bezrobocie na Malcie we wrześniu 2020 roku wynosiło 4,0%[83][84]. Inflacja w połowie 2021 była na poziomie 0,2%, jest to drugi najlepszy wynik w Unii Europejskiej[85].
Malta m.in. ze względu na stabilność polityczną i gospodarczą, obecność wykwalifikowanej siły roboczej, strategiczne położenie geograficzne – w Europie, na szlaku do Afryki i Azji oraz biegłą znajomość języka angielskiego przez mieszkańców stała się międzynarodowo uznanym centrum finansowym[82][96]. W rankingu dotyczącym globalnych centrów finansowych –Global Financial Centres Index 2020, Malta uplasowała się na 73. miejscu wśród miast świata[39].
W 2019 roku kraj ten odwiedziło ponad 2,7 mln turystów (5,9% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 1,9 mlddolarów[97].
Na Malcie rozwija się międzynarodowyprzemysł filmowy[98]. Rozwinął się również przemysł hazardowy. Znajduje się tu kilka kasyn, największe to Oracle Casino, Portomaso Casino orazDragonara Casino[99][100] oraz szereg hazardowych portali internetowych i gier online[101].
Malta ma dwa większe porty morskie:Wielki Port orazMalta Freeport, które przeładowały w 2010 roku 6 milionów ton towarów[104]. Wielki Port jest głównym portem pasażerskim Malty i drugim pod względem wielkości maltańskim portem handlowym. Wcina się na około 3,6 km w głąb lądu[105]. W 2017 roku obsłużył 778 596 pasażerów[106]. Natomiast Malta Freeport jest dziewiątym portem morskim w Europie oraz trzecim nad Morzem Śródziemnym pod względem przeładunku kontenerów[107]. W 2015 roku przeładowano w nim 3,06 miliona kontenerów typuTEU oraz obsłużono 2189 statków[108]. Jest to także największy port rybacki na Malcie i jest bazą dla 70% maltańskiej floty rybackiej[109]. Pomiędzy Maltą a oddaloną o 80–90 km włoskąSycylią istnieje przeprawapromowa. Jest ona też najlepszą metodą dostania się na Maltę samochodem. Głównym przewoźnikiem promowym jestVirtu Ferries, który oferuje kursy na trasie Wielki Port ↔Pozzallo (czas podróży 1 godzina 45 minut)[110][111][112]. W 2021 roku uruchomiono również promy z Malty do włoskich miast:Palermo iGenua[113]. Innym przewoźnikiem promowym obsługującym transport na włoską Sycylię jestPonte Ferries, który oferuje kursy na trasie Wielki Port ↔Augusta (czas podróży ok. 3 godzin)[114]. Na Malcie funkcjonują takżewodne taksówki (water taxi), zarówno używające tradycyjnych łodzi maltańskichDgħajsa, jak i nowocześniejszych łodzi.
Malta jest obsługiwana przezmiędzynarodowy port lotniczy Malta, który w 2019 roku obsłużył ponad 7,3 mln pasażerów[115] (5 mln w 2016 roku[116]). Maltański port lotniczy ma bezpośrednie połączenia z kilkoma portami lotniczymi w Polsce: lotniskami w Gdańsku, Katowicach, Krakowie, Modlinie, Poznaniu i Wrocławiu, oraz w sezonie z Rzeszowa, poprzez linie lotniczeRyanair[117], a także z lotniskami w Katowicach, Warszawie i Modlinie poprzez linię lotnicząWizz Air[118] oraz poprzezPLL LOT z Warszawy. Lot z Polski trwa nieco ponad 2,5 godziny. Ponadto znajduje się tutaj międzynarodowyheliport –Heliport Xewkija.
Na Malcie obowiązujeruch lewostronny. Maksymalna prędkość w terenie zabudowanym wynosi 50 km/h, a poza nim – 80 km/h. Do jazdy samochodem na Malcie wymagane jest prawo jazdy. Posiadacze ważnych praw jazdy wydanych w innym państwie członkowskim Unii Europejskiej, mogą prowadzić samochody na Malcie, bez konieczności uzyskiwania dodatkowych zezwoleń[119]. Malta ma najniższą liczbę śmiertelnych wypadków w Unii Europejskiej, zarówno ogółem, jak i w przeliczeniu na milion mieszkańców[120].
Operatorem sieci autobusowej jest Malta Public Transport. System komunikacji autobusowej to 265 nowoczesnych autobusów, a liczba przystanków na Malcie wynosi 970, z czego 850 znajduje się na wyspieMalta, natomiast 120 na wyspieGozo[123]. Istnieje w sumie 120 różnych tras. Wszystkie autobusy są klimatyzowane,niskopodłogowe, są wyposażone w system głosowy oraz elektroniczne tablice informacyjne wyświetlające kolejne przystanki[124]. Od października 2022 roku, komunikacja miejska na Malcie jest darmowa dla posiadaczy karty Tallinja[125].
Na Malcie funkcjonują również autobusy turystyczne (ang.tour bus), które obwożą pasażerów po wszystkich najważniejszych atrakcjach państwa-miasta. Dwaj przewoźnicy turystyczni to:MaltaSightSeeing[126] iCitySightseeing Malta[127]. W autobusach dostępny jest wielojęzyczny system audio przewodnika, w autobusachMaltaSightSeeing dostępny również w języku polskim[126].
Nadmorskie kurorty i większe, piaszczyste plaże znajdują się głównie w północnej części Malty[128]. Największą plażą na Malcie jest plaża nad zatokąMellieħa Bay. Słynie z piaszczystej plaży o długości około kilometra oraz z płytkich wód[129]. Druga pod względem wielkości jest plaża nad zatokąGolden Bay[130]. Na obu tych plażach znajdują się wypożyczalnia leżaków, parasoli i sprzętu wodnego, a także szereg barów i restauracji. Ratownicy i inni pracownicyMalta Tourism Authority są obecni na plaży codziennie w okresie od czerwca do września. Innymi popularnymi plażami sąPretty Bay, Paradise Bay,St. George’s Bay w St. Julian’s orazRamla Bay na wyspie Gozo (zajmująca 21. miejsce na świecie w rankinguThe Guardian[131]). Na Malcie znajduje się łącznie 90 kąpielisk wyznaczonych zgodnie z przepisami unijnej dyrektywy kąpieliskowej. W 2019 roku, 85 kąpielisk miało doskonałąjakość wody, natomiast 2 miały jakość dobrą[132]. Według badań Komisji Europejskiej wszystkie plaże na Malcie mają doskonałą czystość wody[133]. Obecnie jedenaście plaż na Malcie uzyskało prawo do używania znakuBłękitnej Flagi[134].
Blue Grotto (Błękitna Grota) to system podziemnych korytarzy tuż nad taflą morza. W tym miejscu popularne są spływy łodzią.Ninu's Cave iXerri's Grotto to podziemne jaskinie o wysokości 18 metrów i 9 metrów, z kolorowymialabastrowymistalaktytami istalagmitami[135][136].Calypso Cave iTal-Mixta Cave (L-Ghar Tal-Mixta) to popularne wysoko położone jaskinie, z których rozpościera się widok na morze[137][138].Dragonara Cave (nazywana równieżCoral Lagoon) to pionowa jaskinia, z tunelem na morze, natomiastTa' Marija Cave to jaskinia zlokalizowana w białych klifach.Wied il-Mielah Window iMarks & Dukes Window to naturalnemosty skalne, przez które przepływa woda morska. Do marca 2017 roku istniał trzeci most skalny,Azure Window (Lazurowe Okno), jednak uległ on całkowitemu zawaleniu na skutek erozji[139].Blue Lagoon (Błękitna Laguna) to cieśnina między wyspami Comino i Cominotto. Jej krystaliczne wody i odosobniona lokalizacja sprawiają, że jest jedną z ważniejszych atrakcji turystycznych Malty.Blue Hole to morskie jezioro o głębokości 15 metrów i szerokości 10 metrów. Pod wodą, Blue Hole jest połączony tunelem na otwarte morze.Għasri Valley to dolina, w środku której znajduje się ciek wodny.Klify Dingli orazklify Ta’ Ċenċ to wysokieklify mające kilkadziesiąt metrów wysokości. Innymi klifami sąFomm ir-Riħ. Maltańskie klify są na liście wstępnej światowego dziedzictwa UNESCO[24].Chadwick Lakes to tama i zespół jezior, największy zbiornik słodkiej wody na Malcie[140].Inland Sea to słone jezioro, połączone z morzem przez tunel wodny[141].St. Peter’s Pool to naturalny basen. Płaskie skały umożliwiają opalanie się, drabiny umożliwiają dostęp do morza, jest także możliwość nurkowania[142].
Għar Dalam to jaskinia. Wykopaliska z warstwy sprzed ponad 500 000 lat zawierały kopalne szczątki karłowatych słoni, hipopotamów, mikro-ssaków, ptaków i innych gatunków. Warstwa wierzchnia pochodząca z mniej niż 10 000 lat[143].
Hypogeum Ħal Saflieni to podziemna budowla. Składa się z trzech poziomów. Jeden z poziomów powstał około 4000 roku p.n.e., a kompleks był używany na przestrzeni wielu wieków, aż do ok. 2500 roku p.n.e.[144] Część pomieszczeń umieszczono w naturalnych grotach, które zostały później powiększone przez człowieka. Jest wpisana na listę światowego dziedzictwa UNESCO[15].
Muzeum Domvs Romana obejmuje zarówno ruiny, jak i przedmioty z okresu rzymskiego
Ras il-Wardija to świątynia punicka z czasów panowania Kartaginy, z III wieku p.n.e. Obiekt składa się z wykutej w skale prostokątnej komnaty oraz korytarza, wykutej w skale cysterny na wodę i studni w kształcie dzwonu i pozostałości zewnętrznych struktur kamiennych, w tym ołtarza[145].
Domvs Romana to muzeum zbudowane wokół ruin arystokratycznej rezydencji rzymskiej. W samym budynku są wystawione mozaiki i artefakty z okresu rzymskiego zebrane z całej Malty[148].
Fortyfikacje Malty obejmują kilka warownych miejscowości, dwiecytadele,forty,wieże strażnicze,baterie,reduty i inne.Na Malcie znajduje się około dwudziestufortów. Większość fortów powstała na podstawie wielokąta (tzw.polygonal fort), kilka powstało napodstawie gwiazdy. Jednym z pierwszych zbudowanych fortów byłFort Saint Elmo, którego budowa rozpoczęła się w 1551 roku. Brał udział w obronie podczasWielkiego Oblężenia Malty w 1565 roku[155]. Z czasem powstawały nowe budowle. Do 1795 roku forty były budowane przez Zakon Maltański, w latach 1852–1938 budowała je Wielka Brytania. Część fortów była częścią linii fortyfikacji np.Victoria Lines, będąca na liście wstępnej światowego dziedzictwa UNESCO[156]. Oprócz fortów znajduje się tu również kilkanadszańców np.Saint James Cavalier czySaint John’s Cavalier orazszereg redut ibaterii.
Zespółwież na Malcie obejmuje kilkadziesiąt budowli, w tym 23 historyczne umocnionewieże obserwacyjne będące częścią fortyfikacji Malty. Do głównych grup tych wież należąWieże Wignacourta zbudowane w latach 1610–1649,Wieże Lascarisa zbudowane w latach 1637–1650 orazWieże de Redina zbudowane w latach 1658–1659. Wiele istniejących ma status zabytku. Oprócz wież fortyfikacyjnych istnieje na Malcie ok. dwudziestuinnych wież.
Na Malcie znajduje się kilka parków atrakcji.Mediterraneo Marine Park tomorski park rozrywki. Jedną z części parku jest delfinarium. W parku zamieszkują delfiny, lwy morskie, papugi, węże, jaszczurki, żaby, pająki, skorpiony, żółwie. Codziennie pokazywane są pokazy delfinów, lwów morskich i papug. Jest możliwość wykupienia interaktywnych opcji programów, w których jest możliwość dotykania zwierząt, jak również pływania z delfinami[165].LWS Animal Park orazWildlife Park Malta to małeogrody zoologiczne, w których występuje wiele różnych gatunków zwierząt, takich jak emu, jelenie, lamy, króliki, kozy górskie, tygrysy, lwy, małpy, niedźwiedzie, ptaki i inne. Niektóre ze zwierząt są utrzymywane w ich naturalnym otoczeniu[166].Bird Park Malta orazMalta Falconry Centre to ptasie parki.Malta National Aquarium toakwarium publiczne o powierzchni łącznej 20 000 m². Składa się z 26 zbiorników[167].Splash & Fun Water Park toaquapark, w którego skład wchodzą baseny, zjeżdżalnie i inne atrakcje wodne. Buġibba Water Park to niewielki park wodny otwarty od lipca do września[168].BOV Adventure Park to większy plac zabaw dla dzieci, z różnymi urządzeniami.Sant'Antnin Family Park to park rodzinny obejmujący miejsca piknikowe, place zabaw dla dzieci, siłownię na wolnym powietrzu, ścianki do wspinaczki skałkowej, dwa labirynty i amfiteatr[169].Popeye Village to wioska, która powstała jako sceneria do filmuPopeye z 1980 roku. Dziś jedna z atrakcji turystycznych wyspy. Niektóre z domów zostały wyposażone w różne przedmioty związane z filmem, w tym rekwizyty wykorzystywane w produkcji filmu. Dla turystów organizowane są różne pokazy oraz rejsy statkiem po zatoce. Na ulicach miasteczka można spotkać przechadzające się postacie z filmu, z którymi można porozmawiać i zrobić sobie zdjęcie.
Maltańskie instytucje edukacyjne – państwowe, prywatne i religijne – zapewniają szeroki system nauczania. Zajęcia przedszkolne odbywają się od 3. roku życia. Nauka jest obowiązkowa w wieku od 5 do 16 lat. Edukacja na Malcie jest oparta na modelu brytyjskim. Szkoła podstawowa trwa sześć lat, od 5 do 11 roku życia. W wieku 11 lat uczniowie zdają egzamin, aby dostać się do szkoły średniej. Po ukończeniu szkoły średniej w wieku 16 lat uczniowie przystępują do egzaminów maturalnych. Po zakończeniu obowiązkowego cyklu szkolnego, uczniowie są zachęcani do wyboru około 50 różnych kursów zawodowych i akademickich w sektorach policealnych, w tym wcollege’ach. Uczniowie ci poza tym, że pobierają bezpłatną naukę, otrzymują również stypendia finansowe w czasie swojej nauki[178]. Wydatki na szkolnictwo wynoszą około 8% PKB Malty, co jest czwartym wynikiem w Unii Europejskiej[179][180].
Począwszy od 2008 roku, są dwie szkoły międzynarodowe: Verdala International School i QSI Malta. Państwo płaci część wynagrodzenia nauczycieli w szkołach kościelnych.
Na Malcie znajdują się cztery uczelnie:Uniwersytet Maltański oraz Malta College of Arts, Science and Technology (MCAST), European Institute of Education i Institute of Tourism Malta[181].
Widok na Pretty Bay, Ġnien Mons-Ġużeppi Minuti orazMalta Freeport. Przeplatanie się nazw angielskich i maltańskich jest na Malcie powszechne
Językimaltański iangielski sąjęzykami urzędowymi na Malcie i są wykorzystywane do nauczania uczniów na poziomie szkół podstawowej i średniej, oba języki są również przedmiotami obowiązkowymi. Szkoły publiczne mają tendencję do stosowania zarówno maltańskiego i angielskiego w sposób zrównoważony, natomiast szkoły prywatne wolą używać w nauczaniu języka angielskiego. Język angielski jest językiem z wyboru na Uniwersytecie Maltańskim oraz w niektórych środowiskach, takich jak banki, biura rachunkowe, usługi medyczne i firmy informatyczne. Około 90% Maltańczyków potrafi się komunikować w języku angielskim. Około 14% Maltańczyków twierdzi, że używa języka angielskiego w rodzinie i 29% w pracy. Według badań Narodowego Urzędu Statystycznego Malty wynika, że 86,23% Maltańczyków „preferuje” rozmawiać w języku maltańskim, 11,76% w języku angielskim, natomiast 1,84% w języku włoskim. Na poziomie kultury i zwyczajów kulturowych, Maltańczycy dzielą się na dwie kategorie: tych, którzy popierają większe wykorzystanie maltańskiego, i tych, którzy popierają większe wykorzystanie języka angielskiego. W badaniu w 2001 roku, 43,2% badanych stwierdziło, że zazwyczaj czyta w języku angielskim, 48% stwierdziło, że ogląda telewizję i kino w języku angielskim, natomiast w języku maltańskim odpowiednio: 48% i 59,2%. Malta jest siedzibą licznych szkół języka angielskiego dla obcokrajowców[182].
Wśród języków obcych, 51% studentów wybrało naukę języka włoskiego, 38% wybrało język francuski[183][184]. Ogólnie,językiem włoskim potrafi się porozumiewać około 1/3 społeczeństwa, do 1936 roku język włoski był językiem urzędowym na Malcie[183].
ArtefaktŚpiąca Dama z czasów prehistorycznej cywilizacji maltańskiej
Architektura i sztuka maltańska odzwierciedla różne kultury, które stykały się z archipelagiem maltańskim na przestrzeni wieków. Początki maltańskiej architektury i sztuki mają związek z prehistorycznącywilizacją maltańską. Cywilizacja ta budowałamegalityczne świątynie blisko 6000 lat temu, pomiędzy IV a III tysiącleciem p.n.e[14]. Do dziś zachowały się ruiny oraz artefakty np. różne figurki. Po tym okresie, Malta była pod rządami Fenicjan, Kartaginy, a później Rzymian. Okres rzymski wprowadził dekoracyjne mozaikowe podłogi, marmurowe kolumnady i klasyczne posągi. Założono miasta m.in.Melite orazGaulos oraz budowano liczne świątynie i pałace. Do dzisiaj pozostałoniewiele obiektów[185]. Części ruin oraz wiele artefaktów z tego okresu znajdują się obecnie w muzeumDomvs Romana. Po upadku Zachodniego Cesarstwa Rzymskiego, Malta stała się częścią Cesarstwa Bizantyjskiego (533–870 r.), a później była pod panowaniem arabskim (870–1091). Praktycznie nie zachowały się żadne przykłady architektury bizantyjskiej i arabskiej, choć Arabowie wpłynęli na maltańską architekturę ludową i język. W okresie 1091–1530 Malta będąc częścią Hrabstwa i Królestwa Sycylii, miała styczność z różnymi stylami. Jednakże stosunkowo niewieleprzykładów średniowiecznej architektury przetrwało do dziś, poza kilkunastoma kaplicami i częścią zabudowań w Mdinie iCittadelli[185]. Architektura maltańska rozkwitła podczas panowania Joannitów od 1530 do 1798 roku, gdy zaczęto budować w stylu renesansowym, a później w barokowym (zob.architektura barokowa na Malcie). Joannici sprowadzali również włoskich i flamandzkich manierystycznych malarzy do dekoracji swoich pałaców i kościołów. Po 1800 roku Malta stała się częścią Imperium Brytyjskiego, zaczęto używać stylów m.in.neoklasycystycznego ineogotyckiego[185].
Głównym teatrem na Malcie jestTeatr Manoel. Jego budowa została zakończona w 1731 roku. Znajduje się w nim siedzibaMaltańskiej Orkiestry Symfonicznej(inne języki) (ang.Malta Philharmonic Orchestra)[186]. WedługCNN Travel zaliczany jest do 15 najefektowniejszych teatrów na świecie[187].Opera Królewska (Royal Opera House) była teatrem operowym i miejscem sztuki teatralnej. Zbudowana w 1866 roku, podczas bombardowania w 1942 roku została w wysokim stopniu uszkodzona. Miejsce zostało przebudowane i od 2013 roku funkcjonuje jako teatr pod gołym niebem. Malta 5D to kino działające w technologii4D, gdzie obraz jest wyświetlany w technologii trójwymiarowej, są również dodawane dodatkowe bodźce m.in. dzięki ruchomym fotelom, rozpylaczom wody i zapachów, podmuchom powietrza[188].
Na Malcie istnieje ponad czterdzieści muzeów. Obejmują one eksponaty od czasów prehistorycznych po okres II wojny światowej[191]. Istnieją tu również muzea tematyczne. Jednym z głównych jestNarodowe Muzeum Archeologii, znajduje się w nim największy zbiór eksponatów z czasów prehistorycznych. Podobne zbiory są wystawiane wMuzeum Archeologii Gozo.Domvs Romana obejmuje zarówno ruiny, jak i artefakty z okresu rzymskiego zebrane z całej Malty.Fortifications Interpretation Centre to centrum wiedzy o fortyfikacjach Malty.Lascaris War Rooms to dawny tajny bunkier wykorzystywany w latach II wojny światowej jako brytyjska kwatera główna, później używana była przezNATO[192][193].Narodowe Muzeum Wojny koncentruje się na tematyce wojennej.Malta Aviation Museum(inne języki) to muzeum lotnictwa, obejmuje trzy hangary wraz z historycznymi samolotami[194]. Najnowszym muzeum jestMuzeum Poczty Malty otwarte w 2016 roku.
Telewizja naziemna na Malcie jest nadawana w standardzie cyfrowymDVB-T od 2011 roku[195]. Główną państwową stacją telewizyjną jestTelevision Malta (TVM) należąca do grupyPublic Broadcasting Services. Programy w jakościHD są nadawane zarówno w języku maltańskim, jak i angielskim. Telewizja TVM ma największą oglądalność w kraju na poziomie prawie 35%[196]. W 2021 roku powstał publiczny kanał informacyjnyTVMNews+(inne języki), który zajął miejsce dotychczasowego kanału TVM2[197]. Istnieje też kilka innych mniejszych stacji telewizyjnych, w tym kilka nadawanych w języku maltańskim, orazSmash Television(inne języki) nadawany w językach maltańskim i angielskim.
Na Malcie jest uruchomionych ponad 400punktów dostępowych (tzw. hotspotów) z darmowym bezprzewodowym dostępem doInternetu (Wi-Fi). Od 2015 roku blisko osiem milionów użytkowników skorzystało z bezpłatnych punktów dostępowych, średnio 7500 użytkowników dziennie[202]. Malta Communications Authority uruchomił specjalną aplikację dla telefonów komórkowych, która za pomocąGPSa wskazuje najbliższe 10 darmowych punktów dostępowych do Internetu[203]. Darmowy bezprzewodowy Internet Wi-Fi funkcjonuje od 2020 roku również we wszystkich autobusach komunikacji miejskiej[204].
Wieczór na Malcie. Otwarte restauracje i kluby muzyczne.
Malta przyciąga wielu turystów także ze względu na bogate życie nocne trwające codziennie przez cały rok[101][205]. Rozrywkowe życie nocne jest przede wszystkim skoncentrowane na północnym wybrzeżu Malty, głównie wSt. Julian’s,Sliema, Buġibba wSaint Paul’s Bay, a w szczególności w imprezowej dzielnicyPaceville, która jest miejscem spotkań dla tysięcy młodych ludzi. W dzielnicy tej znajdują się dziesiątki dyskotek, klubów, barów, restauracji, kin i kasyn. Większość klubów i dyskotek jest położona obok siebie, ma bezpłatny wstęp, jest zwykle otwarta do wczesnych godzin porannych oraz grane są w niej różne gatunki muzyczne. Niektóre dyskoteki są na świeżym powietrzu. Jednym z popularniejszych takich obiektów jestCafé del Mar Malta, znajdujący się obokMalta National Aquarium[206]. Istnieje tu szeregklubów nocnych ze striptizem. Malta staje się również coraz bardziej popularna w organizowaniuwieczorów kawalerskich[101][205][207][182][208][209][210][211].
Dla osób preferujących spokojniejsze życie nocne, otwarty jest szeregbarów,kawiarni,pubów,bistro,restauracji, winiarni oraz ekskluzywnych lokali rozsianych po całym archipelagu. Wiele z nich ma ogródki i tarasy z widokiem na morze. Na Malcie odbywają się wieczorne imprezy kulturalne, jak również lokalne uroczystości – tzw.festa[205][212][213][182][214][215][210][216][217][218].
Maltański system opieki zdrowotnej jest finansowany z podatków oraz ubezpieczeń społecznych i obejmuje większość usług medycznych w zakładach opieki zdrowotnej (centra medyczne, kliniki) i szpitalach publicznych. Obywatele Unii Europejskiej mogą korzystać z bezpłatnej opieki zdrowotnej, ale tylko po okazaniuEuropejskiej Karty Ubezpieczenia Zdrowotnego, wraz z dokumentem tożsamości.
Centra medyczne świadczą podstawowe usługi medyczne. Usługi medyczne – oprócz lekarza ogólnego obejmują również usługi specjalistyczne. Na Malcie funkcjonuje dziewięć centrów medycznych, osiem na wyspie Malta i jedno na wyspie Gozo[219]. Na Malcie funkcjonują dwa publiczne szpitale ogólne:Mater Dei Hospital wMsida na wyspie Malta orazGozo General Hospital wRabacie na wyspie Gozo. Działają tu także publiczne szpitale specjalistyczne oraz szpitale prywatne[220][221][222][223][224]. Apteki na Malcie funkcjonują w każdej miejscowości. Większość aptek oprócz dostarczania leków, oferuje również dodatkowo płatną usługę lekarską[225].
↑Metropolitan areas in Europe. inta-aivn.org. [zarchiwizowane ztego adresu (2016-10-20)]. –Federal Institute for Research on Building, Urban Affairs and Spatial Development, 2011.
↑Stephen O’Shea: Morze Wiary – islam i chrześcijaństwo w świecie śródziemnomorskim doby średniowiecza. Wyd. I. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 2009, s. 289.ISBN 978-83-7510-087-7.
↑Historia Wielkiego Oblężenia znana jest tylko ze źródeł chrześcijańskich, trudne jest więc dokładne oszacowanie sił tureckich. Zależnie od źródeł liczba atakujących waha się od 20 do nawet 100 tys., jednak najczęściej podawana i dość prawdopodobna to 40 tys.
↑Mariusz Misztal: Historia Malty. W: Józef Laptos: Historia małych krajów Europy: Andora, Liechtenstein, Luksemburg, Malta, Monako, San Marino. Wrocław: Ossolineum, 2002, s. 302–304.ISBN 83-04-04590-7.
↑Donald Hall:British Orders Decorations and Medals, 1974,Balfour Book, s. 37.
↑CONSTITUTION OF MALTA. justiceservices.gov.mt, 1964-09-21 (z późniejszymi zmianami). s. 7. [dostęp 2019-11-01]. (ang.).
↑Dom Mintoff,Malta’s political giant, passes away,August 20, 2012 (ang.).
↑ab14: The Maltese Economy. W: Noah Tesch: Cyprus, Greece, and Malta. London: Britannica Educational Publishing, 2013-06-01, seria: The Britannica Guide to Countries of the European Union.ISBN 978-1-61530-985-6. (ang.). Brak numerów stron w książce
↑World Risk Index 2014. worldriskreport.org. [zarchiwizowane ztego adresu (2016-05-18)]. –United Nations University – Insitute for Environment and Human Security, Alliance Development Works.
↑Naddniestrzańska Republika Mołdawska nie jest uznawana przez żadne w pełni suwerenne państwo.
↑Republika Kosowa jednostronnie ogłosiła niepodległość, którajest uznawana przez 97 ze 193 państw członkowskich ONZ. Obecnie działa tam specjalna misja Unii Europejskiej –EULEX.
_05_ies.jpg)
.jpg)
.jpg)
_02_ies.jpg)
_01_ies.jpg)
.jpg)
)_03_ies.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.JPG)
