Mali podzielone jest na dziesięć regionów; jego granice na północy sięgają południowejSahary, podczas gdy południowa część kraju, zamieszkana przez większość społeczeństwa, graniczy z rzekamiNiger orazSenegal. W strukturze gospodarczej kraju przeważarolnictwo orazrybołówstwo. Niektóre z bogactw naturalnych Mali tozłoto,uran czysól.
Nazwa kraju pochodzi od przedkolonialnegoImperium Mali[6], które istniało w okresie od XIII do XVI wieku, a w czasie największego rozkwitu, sięgało aż poAtlantyk. „Mali” wjęzyku mandinka oznacza hipopotama, lecz z czasem zaczęło znaczyć również „miejsce, gdzie mieszka król”[7].
Ślady działalności człowieka na terenie obecnego Mali – rysunki i inskrypcje naskalne – sięgają okresupaleolitu ineolitu[8]. Pierwsze osady rolnicze powstały w dolinie środkowego Nigru w III tysiącleciu p.n.e.[9] Ok. roku 250 p.n.e. w wewnętrznej delcie Nigru rozwinął się ośrodek handlowyDżenne, który prężnie funkcjonował do XI w. n.e.[8] Przechodziły tędy szlaki karawanowe do Afryki północnej – handlowanokością słoniową, złotem, niewolnikami,gumą arabską i strusimi piórami[8]. Wraz z rozwojemhandlu transsaharyjskiego rozwinęły się trzy państwa:Imperium Ghany (IV–XI w.),Imperium Mali (XIII–XV w.) i królestwoSonghaju (XV–XVI w.), które kolejno dominowały w regionie[8].
Ok. 1307 roku władzę objąłmansaMusa I (1307–1332?), pod którego rządami Mali przeżywało okres największego rozkwitu, rozciągając się odOceanu Atlantyckiego do masywuAdrar des Iforas[14]. W XV w. imperium upadło a kontrolę nad regionem i szlakami handlowymi przejęło państwoSonghaj[8]. W 1591 roku Songhaj najechały wojska marokańskie uzbrojone wmuszkiety, region uległ destabilizacji a szlaki handlowe na północ zostały przerwane[8].
W wiekach XVII i XVIII w basenie Nigru powstało kilkanaście państw[9]. Na początku XVII w.Bambara założyli swoje królestwo ze stolicą wSégou[8]. W 1773 rokuTuaregowie pokonali Marokańczyków i przejęli kontrolę nad zakolem Nigru[8]. W 1833 roku Marokańczycy zostali pokonani podDiré przez królestwoFulbe utworzone naMacinie[8].
Wiek XIX w Afryce Zachodniej charakteryzowało powstanie wielu państw muzułmańskich pod przywództwemdżihadystów i ekspansja kolonialna Francji[8].
Seku Amadu (też: Shehu Ahmadu Lobbo; 1776–1844) obalił w 1810 r. władzę Fulbe i założył państwo religijne ze stolicą wHamdullahi[8]. Na północyUmar al-Hadżdż (1794–1864) założył w latach 40. państwoTukulerów i pod hasłem świętej wojny podjął próbę zjednoczenia wszystkich małych państw na obszarze Mali[9] – w 1861 roku podbił królestwo Bambara a w 1864 roku tereny królestwa Fulbe[8]. Jego synAhmadu Tall (1836–1897) objął władzę w Ségou, lecz nie udało mu się utrzymać kontroli nad wszystkimi terenami państwa utworzonego przez ojca[8]. W latach 70.Samori Touré (1835–1900) utworzył na południu państwoWasulu[9].
W II połowie XIX w. Francja rozpoczęła ekspansję na tereny Sudanu Zachodniego[9]. W 1855 roku wzniosła fort wMédine w zachodnim Mali[8]. Na początku lat 80. XIX w., dzięki wysiłkom dyplomatycznymJosepha Gallieniego (1848–1916) Francuzi zaczęli kontrolować tereny na wschód aż doKity[8]. W kolejnych latach zaangażowali się militarnie, prowadząc zwycięskie wojny z państwami Tukulerów i Wasalu, przejmując kontrolę nad prawie całym terytorium obecnego Mali na początku XX w.[9] W 1890 roku powstałSudan Francuski, który od 1892 roku byłkolonią francuską[9]. W 1904 roku Sudan Francuski stał się częściąFrancuskiej Afryki Zachodniej[9]. Na początku XX w. lokalna ludność zaczęła występować przeciwko kolonistom[9]. Wystąpienia te nasiliły się we wschodniej części kraju w okresie 1915–18[9].
PoII wojnie światowej zaczęły powstawać pierwsze partie polityczne a ruch niepodległościowy przybrał na sile[9]. W 1946 powstałZwiązek Sudański, będący częścią składową Afrykańskiego Zrzeszenia Demokratycznego (RDA), któremu przewodziłModibo Keïta (1915–1977)[8].
W 1958 roku Sudan Francuski proklamował powstanieautonomicznej Republiki Sudanu Zachodniego w ramachWspólnoty Francuskiej[9]. W 1959 Sudan Zachodni iSenegal utworzyłyFederację Mali, do której przez krótki czas należały teżGórna Wolta iDahomej[9]. W 1960 roku Federacja Mali uzyskała niepodległość w ramach Wspólnoty Francuskiej[9]. Dwa miesiące później federacja rozpadła się, a 22 września 1960 roku Sudan Zachodni ogłosił niepodległość jako Republika Mali[9].
Pierwszym prezydentem kraju został lider ruchu niepodległościowego, Keïta, który zdystansował się od Francji i nawiązał bliskie stosunki z krajami komunistycznymi, które wspierał na arenie międzynarodowej[8]. Mali zaczęło wprowadzaćgospodarkę planową[8]. Doprowadziło to do ucieczki kapitału zagranicznego, podniesienia podatków i inflacji[9]. Polityka gospodarcza i zainaugurowana w 1967 roku rewolucja kulturalna nie zyskały poparcia społecznego[8].
19 listopada 1968 roku doszło do wojskowegozamachu stanu przeprowadzonego przezMoussa Traoré[8]. Traoré utworzyłjuntę o nazwie Wojskowy Komitet Wyzwolenia Narodowego i został prezydentem[8]. Konstytucja została zawieszona i wprowadzono zakaz działalności partii politycznych[9]. Traoré nawiązał bliską współpracę z Francją[9]. Nowa konstytucja z 1974 roku wprowadziła jednopartyjny system prezydencki[9]. W 1976 roku utworzona została jedyna legalna partia w kraju – Demokratyczny Związek Ludu Malijskiego (UDPM), która grupowała wojskowych i na czele której stanął Traoré[9]. Traoré był wybierany prezydentem w 1979 i 1985 roku[9]. Na przełomie lat 70. i 80. XX w. doszło do studenckich protestów antyrządowych, które zostały krwawo stłumione przez juntę[9]. Mali pogrążone było w kryzysie ekonomicznym spotęgowanym przezwieloletnie susze[9]. Dwukrotnie, w latach 1974–1975 i w 1985 roku, prowadziło wojnę zBurkina Faso[8]. Konflikt graniczny został ostatecznie rozstrzygnięty przezMiędzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości w 1986 roku[8]. Pod koniec lat 80. XX w. zadłużone Mali przyjęło pod presją wierzycieli program liberalizacji gospodarki przy wsparciuBanku Światowego[9].
W 1991 roku nasiliły się ruchy na rzeczdemokratyzacji kraju, w wielu miastach odbywały się demonstracje, dochodziło do zamieszek[8]. W marcu reżim Traoré został obalony przez grupę oficerów pod przywództwemAmadou Toumani Touré[8]. Zatwierdzona w referendum w 1992 roku nowa konstytucja wprowadziłasystem wielopartyjny[9]. W tym samym roku przeprowadzono wolnewybory parlamentarne, które wygrał Sojusz na rzecz Demokracji w Mali (ADEMA-PASJ), a jej przywódcaAlpha Oumar Konaré zwyciężył w wyborach prezydenckich[9]. Na północy kraju wybuchały raz po raz konflikty między osiadłą czarną ludnością a powracającymi z emigracji wAlgierii iLibii koczowniczymi Tuaregami[8]. W 1997 roku kolejne wybory ponownie wygrał Sojusz, a Konaré został po raz drugi prezydentem[9]. Pod koniec lat 90. Mali zaczęło realizować kolejne programy reform gospodarczych przy wsparciu Banku Światowego iMiędzynarodowego Funduszu Walutowego[9].
W 2002 roku władzę objął Toumani Touré, a rok później na zachodzie kraju doszło do starć między rywalizującymi grupami islamskimi[9]. Rząd Touré borykał się z nieustającymi problemami gospodarczymi i konfliktami na tle etnicznym i religijnym[8]. W 2003 i 2005 roku umorzono długi państwa, a w 2007 roku Touré został ponownie wybrany prezydentem kraju[8].
W 2007 roku doszło do wznowienia walk z Tuaregami na północy kraju[8]. Do zaognienia relacji państwa z Tuaregami doszło w 2012 roku, kiedy po obaleniu i zabójstwie przywódcy Libii, pułkownikaMuammara al-Kaddafiego (1942–2011), do Mali powrócili tuarescy najemnicy, walczący w czasiewojny domowej po stronie Kaddafiego[8]. Napływ nowych, dobrze uzbrojonych i wyćwiczonych bojowników zmienił sytuację w regionie i w rezultacie w styczniu 2012 roku doszło dowybuchu zbrojnego powstania Tuaregów, które przerodziło się w wojnę domową pod przewodnictwemNarodowego Ruchu Wyzwolenia Azawadu. Do rebelii włączył się teżArabski Ruch Azawadu. W związku z niepowodzeniami rządu w walce z rebeliantami tuareskimi, w marcu 2012 roku doszło do buntu armii izamachu stanu[8]. Władzę w państwie w następstwie przewrotu objąłNarodowy Komitet na rzecz Przywrócenia Demokracji i Państwa pod przywództwemAmadou Sanogo[8]. W odpowiedziUnia Afrykańska iWspólnota Gospodarcza Państw Afryki Zachodniej nałożyły na juntę i Mali sankcje, co szybko doprowadziło do niedoborów żywności i energii oraz wzrostu cen[8]. Rebelianci tuarescy wykorzystali moment niestabilności politycznej, przejmując kontrolę nad północną częścią kraju wraz z miastamiGao iTimbuktu[8]. 6 kwietnia 2012 roku tuareska grupa Narodowy Ruch na Rzecz Wyzwolenia Azawadu (fr.Mouvement National pour la Libération de l’Azawad,MNLA) ogłosiła utworzenie niezależnego państwaAzawad[8]. Tego samego dnia Touré zgodził się na madiację Wspólnoty Gospodarczej Państw Afryki Zachodniej i ustąpił ze stanowiska[8]. 12 kwietnia tymczasowym prezydentem kraju został prezydent Zgromadzenia NarodowegoDioncounda Traoré[8]. Miesiąc później w wyniku ataku demonstrantów na pałac prezydencki w Bamako, Dioncounda został pobity do nieprzytomności i z urazami głowy trafił do szpitala[8]. Po leczeniu we Francji wrócił pod koniec lipca do Mali, by utworzyć rząd – w sierpniu mianował premieremCheicka Modibo Diarrę[8].
W czasie trwania rebelii u boku Tuaregów z MNLA walczyło ugrupowanieAnsar ad-Din („Obrońcy Wiary”), mające powiązania zAl-Ka’idą Islamskiego Magrebu (AQIM) oraz fundamentaliści islamscy zZamaskowanej Brygady iRuchu na rzecz Jedności i Dżihadu w Afryce Zachodniej (MUJAO), którzy wydzielili się z AQIM[8]. W maju 2012 MNLA i „Obrońcy Wiary” zawarli porozumienie w sprawie utworzenia państwa islamskiego[8]. Sojusz ten rozpadł się wskutek forsowania surowej wersjiszariatu przez „Obrońców Wiary” na terenach o bardziej tolerancyjnej linii[8]. Na początku lipca „Obrońcy Wiary” wraz z AQIM i fundamentalistami islamskimi przejęli od MNLA kontrolę nad znaczną częścią terytorium i wprowadzili prawa szariatu[8]. Zaczęto wówczas niszczyć i burzyć tradycyjne świątyniesufickie pod hasłami walki zbałwochwalstwem[8]. Lider „Obrońców Wiary”Ag Ghali dążył do wprowadzenia szariatu na całym terenie Mali[8]. Coraz trudniejsza sytuacja na północy kraju spowodowała masową ucieczkę Malijczyków z regionu[8].
Zaniepokojona społeczność międzynarodowa rozważała opcje interwencji w regionie, m.in. wysłanie międzynarodowych sił zbrojnych[8]. 10 grudnia 2012 roku premier Diarra, który popierał plany interwencji zagranicznej na północy, został aresztowany przez juntę i zmuszony do rezygnacji[8]. Nowym premierem zostałDjango Cissoko[8]. Społeczność międzynarodową potępiła ingerencję wojska aRada Bezpieczeństwa ONZ zezwoliła na rozmieszczenie w Mali sił międzynarodowych, aby pomóc władzom w odzyskaniu północnej części kraju[8]. Na początku grudnia 2012 roku, dzięki mediacji Wspólnoty Gospodarczej Państw Afryki Zachodniej doszło do porozumienia pomiędzy stroną rządową, „Obrońcami Wiary” i MNLA[8]. Rebelianci zgodzili się szanować jedność narodową i prawa człowieka, odrzucającterroryzm iekstremizm i zobowiązali się do przestrzeganiazawieszenia broni – rozmowy miały być kontynuowane[8]. Walki zostały jednak wznowione w styczniu a rebelianci opanowali miastoKonna[8]. Władze Mali zwróciły się o pomoc międzynarodową[8]. Wojska francuskie, malijskie,czadyjskie i ich sojusznicy w styczniu 2013 roku rozpoczęłyoperację Serwal, odbijając Konnę, Timbuktu i Kidal[8]. Bojownicy islamscy zaczęli prowadzić wojnę partyzancką[8]. Po wycofaniu się wojsk francuskich, kontrolę przejęły siłyoperacji wsparcia pokojuMINUSMA[8]. W czerwcu 2013 roku rząd Mali i rebelianci tuarescy podpisali porozumienie pokojowe, które przewidywało m.in. natychmiastowe zawieszenie broni i zapewnienia warunków do zorganizowania wyborów[8]. Wybory prezydenckie przeprowadzono 28 lipca 2013 roku przy rekordowej frekwencji ponad 50%[8]. Do drugiej tury przeszliIbrahim Boubacar Keïta iSoumaïla Cissé i 11 sierpnia prezydentem został wybrany Keïta, zdobywając 78% głosów[8].
Sytuacja na północy nadal pozostawała napięta, doszło również do ataków w środkowym (oblężenie hotelu w mieście Sevare w sierpniu 2015 roku) i południowym Mali (atak na hotel w Bamako w listopadzie 2015 roku). Kolejne wybory prezydenckie miały miejsce 29 lipca 2018 roku – z powodu zagrożenia bezpieczeństwa, głosowania nie odbyły się w ponad 600 lokalach wyborczych. Do drugiej tury ponownie przeszli Ibrahim Boubacar Keïta i Soumaïla Cissé, którego skarga do trybunału konstytucyjnego w sprawie naruszenia prawa wyborczego nie doprowadziła do nieuznania wyborów. W drugiej turze zwyciężył Keïta, uzyskując 67% głosów.
18 sierpnia 2020 roku dokonano wojskowego zamachu stanu. Puczyści pojmali prezydentaIbrahima Boubacara Keïtę, a następnie zmusili go do rozwiązania parlamentu i rezygnacji[15]. Pełnię władzy przejęławojskowa junta na czele zAssimim Goitą. Zapowiedziała ona okres przejściowy, w którym dokonana ma zostać "rewizja podstaw państwa", a po tym okresie przeprowadzone nowe wybory[16]. Zamach stanu poprzedziły niepokoje społeczne[17].
Mali leży w strefieklimatu zwrotnikowego suchego na północy i podrównikowego suchego na południu[22]. Przez cały rok występują wysokie temperatury, a większość kraju cechuje się opadami nie przekraczającymi 1000 mm rocznie, gdzie występuje pora deszczowa i sucha[22]. 75% powierzchni kraju zajmujeSahara – na północy, północnym zachodzie i wschodzie występująpustynie piaszczyste[22].Sieć rzeczna Mali jest uboga[22]. Rzeki stałe występują w południowej i środkowej części kraju – dwie największe rzeki toNiger iSenegal[22]. Im dalej na północ tym szata roślinna staje się coraz bardziej uboższa – przechodzi odsawanny do roślinności pustynnej i półpustynnej[22].
Mali podzielone jest na 10 regionów i jeden dystrykt stołeczny[2]. Regiony Ménaka i Taoudenni zostały ustanowione prawnie w 2016 roku, jednak ich ustanowieniede facto nie zostało potwierdzone[2]. Regiony dzielą się na okręgi (cercles), które podzielone są naarrondissements[8].
W 2018 roku liczba ludności Mali wynosiła 19 078 000[3]. W 2020 roku szacowana jest na 19 553 397, która podwoi się do 2035 roku[2]. Mali charakteryzuje się młodą strukturą wiekową, spadającą śmiertelnością i wysokim współczynnikiem dzietności – 6 dzieci na kobietę (trzeci wynik na świecie), co zapewnia stały szybki wzrost populacji[2].
Szacuje się, że w 2020 roku 47,69% Malijczyków jest w wieku poniżej 15 lat, 49,26% w wieku 15–64 lata, a 3% w wieku powyżej 64 lat[2]. Mediana wieku to 16 lat (15,3 dla mężczyzn, 16,7 dla kobiet)[2].Współczynnik urodzeń w 2020 roku ma osiągnąć 42,2 urodzeń na 1000 mieszkańców, awspółczynnik dzietności 5,72 dzieci na kobietę[2]. Śmiertelność w 2020 roku to 9 zgonów na 1000 mieszkańców[2].Oczekiwana dalsza długość trwania życia w 2020 roku ma wynieść 61,6 lat (59,4 dla mężczyzn, 63,8 dla kobiet)[2].
Populacja Mali jest jedną z najbardziej zróżnicowanych pod względem etnicznym w Afryce[6]. Na południu przeważa ludnośćMande, środkową część kraju zamieszkują przede wszystkim ludyFulbe a północnąTuaregowie iMaurowie[6].
Struktura religijna (2022) wg WCD: 88,7% muzułmanie, 8,9% animiści, 2,3% chrześcijanie i 0,1% niewierzący. Populacja chrześcijańska składa się głównie zkatolików (293 tys.) iewangelikalnych (177 tys.)[25].
Mali zaliczane jest do 25 najbiedniejszych krajów świata i jest uzależnione od pomocy zagranicznej[2]. Wrankingu rozwoju społecznegoONZ z 2018 roku Mali zajmowało 182. miejsce na 189 krajów ujętych w zestawieniu[26].
Gospodarka Mali opiera się na rolnictwie, eksporciebawełny, wydobyciu i eksporcie złota[2]. Głównymi odbiorcami eksportu Mali są (stan na 2017 rok): Szwajcaria, Zjednoczone Emiraty Arabskie, Burkina Faso, Wybrzeże Kości Słoniowej, Południowa Afryka i Bangladesz[2].
80% ludności zajmuje się rolnictwem i rybołówstwem, a działalność przemysłowa koncentruje się na przetwarzaniu produktów rolnych[2]. Uprawiane są przede wszystkim: bawełna,proso,ryż,kukurydza,orzeszki ziemne i warzywa[2].
W wynikuzamachu stanu w 2012 roku Mali popadło w recesję, jednakwzrost gospodarczy szybko odbił – w latach 2014–2017 wzrostPKB wyniósł 5%[2]. Niestabilność polityczna ikorupcja stanowią poważne przeszkody dla rozwoju gospodarczego kraju[2].
Emisjarównoważnika dwutlenku węgla z Mali wyniosła w 1990 roku 12,55 Mt, z czego tylko 0,385 Mt stanowił dwutlenek węgla, a głównym gazem cieplarnianym emitowanym przez ten kraj byłmetan, natomiastpodtlenek azotu był drugi w kolejności[28]. W przeliczeniu na mieszkańca emisja wyniosła wówczas 46 kg dwutlenku węgla, a w przeliczeniu na tysiąc dolarów amerykańskichPKB – 36 kg[28]. Od tego czasu emisje wszystkich tych gazów zasadniczo rosną w niedużym tempie. Skokowy wzrost emisji samego dwutlenku węgla nastąpił w roku 2013, ale niewiele zmieniło to te proporcje. Głównym źródłem emisji dwutlenku węgla pochodzenia kopalnego cały czas był transport, ale od drugiej dekady XXI w. coraz większy udział mają inne branże. W 2018 roku emisja dwutlenku węgla pochodzenia kopalnego przekroczyła 1 Mt, a w przeliczeniu na mieszkańca wyniosła 58 kg i w przeliczeniu na tysiąc dolarów PKB – 28 kg[28].
Zróżnicowane etnicznie Mali położone między Afryką północną a zachodnią na szlakach handlowych wykształciło bogatą kulturę[8]. Północ pozostawała pod wpływem nomadycznej kultury pustynnej Tuaregów, a wśrodkowej części kraju rozwinęła się kultura rolniczego luduDogonów z bogatą mitologią i charakterystyczną architekturą[8][29].
Muzyka i taniec zajmują szczególne miejsce w kulturze Mali, gdzie każdy z ludów ma własne tradycje muzyczne i taneczne[8][30].
Malijska muzyka jest w dużej mierze związana z tradycjągriotów, zwanych „Strażnikami pamięci”. Jest zróżnicowana i posiada wiele odmiennych rodzajów. Za najbardziej charakterystyczne postacie malijskiej muzyki można uznaćToumaniego Diabaté (wirtuoza gry nakorze), blusowego gitarzystęAli Farka Touré, tuareski zespółTinariwen oraz wielu przedstawicieli muzyki pop takich jakSalif Keita, duetAmadou & Mariam,Oumou Sangaré iHabib Koité.
Literatura malijska ma mniejsze znaczenie niż muzyka, pomimo że ten rejon do czasu nastania kolonii zawsze był najprężniejszym ośrodkiem intelektualnym Afryki.Amadou Hampâté Bâ był najbardziej znanym historykiem, który poświęcił sporą część swojej twórczości spisaniu tradycji oralnej griotów, mającej największe znaczenie w malijskiej literaturze[31]. Wśród znanych literatów można wymienić Amadou Hampâté Bâ,Yambo Ouologuem,Moussa Konaté orazFily Dabo Sissoko.
_-_MLI_-_UNOCHA.svg)
