Madera (port.Madeira), oficjalnieRegion Autonomiczny Madery (port.Região Autónoma da Madeira)[1] – należący doPortugaliiarchipelag iregion autonomiczny naOceanie Atlantyckim o powierzchni 801,11 km². Według danych z 31 grudnia 2021 zamieszkiwało ją 250 769 osób, w tym 105 795 osób wFunchal, największym mieście archipelagu i stolicy regionu[2].
Zaliczany doMakaronezji archipelag Madery ma pochodzeniewulkaniczne. Zlokalizowany jest na Oceanie Atlantyckim u północnych wybrzeżyAfryki – 860 km na południowy zachód od kontynentalnej Portugalii oraz ok. 450 km na północ odhiszpańskichWysp Kanaryjskich. Obejmuje cztery grupy wysp:
Maderę (740,7 km²) z położoną przy jej wschodnim cyplu wysepką Vermela Fora
Porto Santo (42,5 km²; na północny wschód od Madery) otoczoną grupą mniejszych wysp (m.in. Baixo, Ferro, Fora, Cima)
Ilhas Desertas, niezamieszkałe (na południowy wschód od Madery)
Wyspy Selvagens, niezamieszkałe (280 km na południowy wschód od Madery)
Powierzchnia wysp jest górzysta. Najwyższy szczyt toPico Ruivo na wyspie Madera (1862 mn.p.m.).Klimat łagodny, określany mianem „wiecznejwiosny”. Średnia temperatura dobowa w styczniu wynosi ok. 16 °C, a w lipcu ok. 23 °C. Posiada bogatą roślinność podzwrotnikową. (Lasywawrzynowe zostały wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i PrzyrodniczegoUNESCO). Obszar chroniony rezerwatem zajmuje niemal 2/3 powierzchni wyspy.
Półwysep Świętego Wawrzyńca, widok od strony wschodniejWidok z Lewady Balcones
Portugalscy odkrywcyJoão Gonçalves Zarco iTristão Vaz Teixeira ochrzcili nowy ląd mianemIlha Madeira, czyli ‘wyspy drewna’ lub ‘zalesionej wyspy’[3] – prawdopodobnie przez opozycję do innych, pustynnych wysp archipelagu.
Plutarch w swoich Żywotach równoległych relacjonował, że w Kadyksie spotkał żeglarzy, którzy mówili o idyllicznych wyspach Atlantyku: „Wyspy w liczbie dwóch oddalone są od siebie wąską cieśniną, leżące 10 tysięcyfurlongów [2 tysiące km] od Afryki. Zwą je Wyspami Błogosławionych”[4].
Wstarożytności archipelag znany byłFenicjanom. Wtedy był niezamieszkany. Napotykali gośredniowieczni żeglarze w XIV w.[5] Za odkrywców uważa się Portugalczyków João Gonçalvesa Zarco, Tristão Vaza Teixeirę iBartolomeu Perestrelę, których sztorm zagnał w 1418 r. na Pôrto Santo. Choć nadali wyspie nazwę, wylądowali na niej dopiero w latach następnych (1419 i 1420). Madera została zasiedlona i zagospodarowana w XV w. Z tego czasu pochodzą najstarsze plantacjetrzciny cukrowej. Prawdopodobnie w tym okresie sprowadzono tam teżwinorośl. Ziemię pod uprawę zyskiwano, karczując i wypalając lasy. Na wyspie osiedlali się głównie uciekinierzy z terenu Portugalii, prześladowaniMaurowie iŻydzi z Hiszpanii,Holendrzy iWłosi. Do pracy na plantacjach trzciny cukrowej sprowadzano czarnych niewolników z Afryki.
W XVI wieku zaludnienie archipelagu rosło, osiągając 20 tys. mieszkańców (wraz zPorto Santo), w tym 5 tys. w Funchal. Prawdopodobnie 10% stanowili niewolnicy[6]. W 1514 r. papieżLeon X utworzył na prośbę portugalskiego króla nowe biskupstwo w Funchal, którego jurysdykcja miała obejmować wszystkie terytoria zamorskie Portugalii[6]. Początkowo największe znaczenie w gospodarce wyspy zajmowała produkcja i eksport cukru do Portugalii i innych regionów Europy, w tymFlandrii. W 1570 r., w okresie największej prosperity gospodarczej, funkcjonowało na Maderze 40 młynów cukrowych. W późniejszym czasie konkurencja tańszego cukru zBrazylii doprowadziła do upadku cukrowni na Maderze i pod koniec XVII wieku było ich już tylko 5[7].
W czasieunii iberyjskiej w latach 1580–1640 Madera wraz z Portugalią była częścią imperium hiszpańskiego. W 1586 r. ustanowiono nad Maderą władzę gubernatora, przekształcając stopniowo wyspę w kolonię korony. Po odzyskaniu przez Portugalię niepodległości i zacieśnieniu współpracy zWielką Brytanią mieszkańcy Madery zaczęli się bogacić na handlu, szczególnie zNowym Światem. W 1676 r. wyspę zamieszkiwało już 50 tys. mieszkańców, w tym 10 tys. w Funchal, które zostało kosmopolitycznym portem, do którego zawijały niemal wszystkie statki płynące z kolonii do Lizbony[7]. W XVII wieku pierwsze miejsce zajęła uprawa winorośli i eksport wina, które stało się pożądanym towarem na europejskich rynkach. Zmiana gospodarki wyspy spowodowała stopniowy zanik niewolnictwa, pozwoliła też na uniknięcie poważnych perturbacji gospodarczych. Jednak eksport wina z Madery z czasem przeszedł w ręce cudzoziemców, głównie Anglików, a archipelag nie był tak zamożny jak niegdyś. W XVII wieku stopniowo zaczęła się emigracja z Madery do Brazylii, która nasiliła się w wieku następnym, w czasach wielkiej prosperity kolonii w Ameryce Południowej[7].
W 1801 r. i w latach 1807–1814 (w czasiewojen napoleońskich) wyspa znalazła się pod zarządembrytyjskim. W XIX w. Madera podupadła i straciła na znaczeniu. W 1931 r. na wyspie wybuchła rebelia przeciw lizbońskiej dyktaturze generała Carmony (Rewolta Maderska). Spowodowana ona była ograniczeniem prawa wyrobu mąki, które spowodowało wzrost ceny chleba, co z kolei wywołało kryzys gospodarczy i bankowy. Po początkowych sukcesach rebelia została stłumiona przez wojsko przybyłe z Lizbony. Od 1 lipca 1976 r.region autonomiczny z własnym rządem regionalnym i parlamentem.
W 1860 r. kilka miesięcy spędziła na Maderze cesarzowa AustriiElżbieta – „Sissi”. Lecząca się zgruźlicy i depresji, w jaką popadła na wiedeńskim dworze. W 1922 r. w Funchal ostatnie miesiące życia spędziłKarol I Habsburg, ostatni cesarz Austrii i król Węgier (został pochowany w kościele Igreja de Nossa Senhora do Monte). Od 21 grudnia 1930 do 23 marca 1931 przebywał na wypoczynkuJózef Piłsudski[8] – jego pobyt upamiętnia tablica w willi Quinta Bettencourt na przedmieściachFunchal. Podczas pobytu na Maderze Piłsudski obchodził imieniny. W związku z tym ogłoszono akcję wysyłania imieninowych kartek na wyspę. Z całego kraju wysłano ponad milion pocztówek. Dostarczyć je na Maderę miał „Wicher”, najnowszy polski niszczyciel, świeżo ukończony we Francji[9]. Bywał tam równieżWinston Churchill.
Archipelag leży około 685 kilometrów od wybrzeży Afryki, około 970 kilometrów odLizbony, 460 km w linii prostej odLa Palmy, 545 km odGran Canarii i 770 km od wyspySanta Maria, najbliższej zAzorów. Powstał on z erupcji wulkanów wyrzucających lawę z dna oceanicznego. Aktywność wulkaniczna w tym rejonie rozpoczęła się 5 mln lat temu, a ostatnie erupcje miały miejsce około 6,5 tysiąca lat temu[11].
Madera jest największą wyspą archipelagu o powierzchni 740,7 km², długości 57 km (z zachodu na wschód), szerokości 22 km (w najszerszym miejscu) i długości wybrzeża 200 km.
W najchłodniejszym okresie – od grudnia do kwietnia, średnia temperatura na wybrzeżu wynosi wokół 20 °C w dzień i 14 °C w nocy. Opady śniegu i mróz w wybrzeżnej części wyspy nie występują. Najniższą zanotowaną temperaturą było 7,4 °C w nocy. W maju i listopadzie średnia temperatura wynosi wokół 22 °C w dzień i 16 °C w nocy, natomiast w lipcu i październiku średnia temperatura wynosi wokół 25 °C w dzień i 19 °C w nocy. Najcieplejszymi miesiącami są sierpień i wrzesień ze średnią temperaturą wokół 26 °C w dzień i 20 °C w nocy. Temperatury przekraczające 30 °C występują rzadko, w okresie od czerwca do września mogą pojawić się około 2 takie dni miesięcznie. Najwyższa odnotowana temperatura to 38,4 °C[15].
Wybrzeżna część Madery ma około 80 dni deszczowych rocznie, od 1 dnia deszczowego w lipcu do 13 dni deszczowych w grudniu, około 2500 godzin słonecznej pogody rocznie, od 164 godzin (średnio 5,3 dziennie, około 5 razy więcej niż w Polsce) w grudniu do 260 (średnio 8,4 godziny czystego słońca na dobę) w sierpniu[16]. Temperatura morza waha się od 17,8 °C w marcu do 23,7 °C we wrześniu[17].
Pogoda na Maderze bywa zmienna. Choć zwykle umiarkowana, okresowo wyspę nawiedzają ulewne deszcze i inne silne zjawiska pogodowe, które powodują znaczne zniszczenia, pochłaniając ofiary ludzkie[18][19].
Średnia temperatura i opady dlaFunchal, stolicy Madery
Uprawia sięwinorośl,trzcinę cukrową,warzywa i drzewaowocowe. Łagodny i regularny klimat pozwolił sprowadzić na Maderę szereg gatunków tropikalnych roślin uprawnych (m.in.banany), które świetnie się przyjęły, stopniowo wypierając nawet rodzimą roślinność. Hoduje siębydło. Mieszkańcy trudnią się teżrybołówstwem, w wieku XX równieżwielorybnictwem[11]. Ważną gałęzią gospodarki jest przemysł winiarski (wina Madera), dochody z eksportu wina stanowią ważną część całości eksportu (43% w 1999). Z uprawianej na wyspie trzciny cukrowej produkuje się lokalną odmianęrumu. Część mieszkańców Madery zajmuje sięhafciarstwem,wikliniarstwem i wyplataniem wyrobów z trzciny. PoII wojnie światowej zanotowano wśród młodych ludzi wzrost emigracji zarobkowej, głównie doWenezueli.
Od początków XX wieku Madera stała się celem podróży turystycznych. Była m.in. uznanym zimowiskiem dla zamożnychAnglików i innych mieszkańców północnej Europy. Po II wojnie światowej, wraz z rozwojem komunikacji lotniczej, liczba turystów szybko wzrosła, chociaż przybywają oni na krótsze okresy.
W 2020 r. bezrobocie średnioroczne wynosiło 7,9%, przy czym w czwartym kwartale tego samego roku wzrosło do 10,7%[21].
Turystyka stanowi istotną gałąź gospodarki Madery, przynosząc około 20% dochodów[22]. W sierpniu 2017 r. przychody z turystyki na Maderze oszacowano na poziomie 47 mln euro, osiągając najwyższy wskaźnik w historii pomiarów. We wrześniu tego samego roku nastąpił spadek do poziomu 41 mln euro, spadając w kolejnych okresach aż do poziomu 24,5 mln euro w styczniu 2018 r. Najniższy wskaźnik osiągnięto w dotychczasowych pomiarach w styczniu 2011 roku, kiedy dochody z turystyki osiągnęły poziom 12 mln euro[23].
Madera znana jest jako potencjalny cel wypraw turystycznych od pierwszych dziesięcioleci XX wieku, gdy pojawiali się prominentni politycy, tacy jakJózef Piłsudski[8] czyWinston Churchill[24].
Madera jest doceniana przez miłośników aktywnej turystyki, dzięki dużej liczbie szlaków turystycznych (powiązanych zlewadami). Jest również ceniona przez miłośników sportów wodnych (np. windsurfingu). Na Maderze są zabytki i atrakcje przyrodnicze.
Porto Comercial do Caniçal, międzynarodowy port morski
Porto do Funchal, port morski
Autobusowy transport publiczny: przedsiębiorstwo Horários do Funchal (obsługujące linie w mieście Funchal i okolicach), przedsiębiorstwo SIGA (obsługujące linie na całej Maderze i Porto Santo), utworzone 1 lipca 2024
Głównadroga kołowa: bezpłatnadroga ekspresowa Via Rápida 1 (VR1) – wybudowana odcinkami w latach 1989–2005, długości 44,2 km, łącząca miasto Funchal z portem lotniczym Madera i portem morskim Porto Comercial do Caniçal (w jej ciągu zlokalizowanych jest 30tuneli i 27węzłów drogowych)
↑Tak m.in. João Reis Gomes (1941), João C.D.Nacimento (1934), Conego Homen (1934), Alberto Artur Sarmento (1953) i in. oraz L. Kielanowski,Odyseja Władysława Warneńczyka, Londyn 1991; Z. Święch,Ostatni krzyżowiec Europy. Oddychający sarkofag Warneńczyka?, Kraków 1995.1
