 | |||
| Data i miejsce urodzenia | 1457 | ||
|---|---|---|---|
| Data i miejsce śmierci | 8 września 1523 | ||
| Miejsce pochówku | bazylika archikatedralna św. Stanisława i św. Wacława w Krakowie | ||
| Wyznanie | |||
| Kościół | |||
| Śluby zakonne | 1488 | ||
| |||
Maciej Miechowita, takżeMaciej z Miechowa iMatthias de Miechow, właśc.Maciej Karpiga (ur.1457, zm.8 września1523) – polski lekarz, pisarz medyczny, historyk, geograf, profesorAkademii Krakowskiej, ksiądzkanonik krakowski, alchemik iastrolog, w 1523 roku rajca miastaKrakowa.
Urodzony w rodziniemieszczańskiej (syn Stanisława Karpigi)[1], skończyłszkołę parafialną wMiechowie, następnie studiował naAkademii Krakowskiej, w 1479 uzyskał tytułmagistra. Rektor szkoły katedralnej, od śmierciJana Długosza do 1483. W latach 1483–1485 pogłębiał studia medyczne za granicą, prawdopodobnie we Włoszech (Bolonia,Padwa iFlorencja), gdzie uzyskał tytułdoktorain medicina et philosophia.
Po powrocie do kraju rozpoczął praktykę medyczną, a także ok. 1500 został wykładowcą i profesorem Akademii Krakowskiej, gdzie ufundował m.in. drugą katedrę medycyny. Na Akademii Krakowskiej 8-krotnie sprawował funkcjęrektora (1501–1519), dwukrotnie wybierany był podkanclerzem Akademii, przynajmniej raz był dziekanem wydziału medycyny. W Krakowie był lekarzem nadwornymZygmunta I Starego. Był jednym z najsławniejszych astrologów krakowskich.
Swoje środki materialne wykorzystywał na cele dobroczynne m.in. na rozwijanie szkolnictwa i oświaty: w 1506 roku odbudował zniszczoną pożarem szkołę parafialną przykościele św. Floriana w Krakowie naKleparzu, założył szkoły początkowe przy kościołachśw. Anny,św. Szczepana,Wszystkich Świętych. Wspierał szpitale, przytułki, kościoły i klasztory (Bożogrobców w Miechowie iPaulinów na Skałce)[2], m.in. u Paulinów założył bibliotekę[3]
Maciej Miechowita został pochowany wkatedrze wawelskiej[2].
Tractatus de duabus Sarmatiis Asiana et Europiana et de contentis in eis (Traktat o dwóch Sarmacjach, azjatyckiej i europejskiej, i o tym, co się w nich znajduje)[4] jest uznawany za pierwszą renesansową pozycję opisującą w duchu naukowym geografię i etnografię wschodniej Europy. Zostało napisane (1517, 6 wydań do r. 1582, pierwsze polskie dzieło etnograficzne, przekład polskiAndrzeja Glabera z Kobylina 1535, 3. wyd. 1545, przekład niem. 1518 i 1534, włoski 1561, 3. wyd. 1584). W dziele tym Miechowita m.in. polemizuje zPtolemeuszem, kwestionując istnienie w tym rejonie mitycznych gór Hiperborejskich i Ryfejskich. Zaprzecza także, wbrew przyjętym opiniom średniowiecznych i współczesnych mu pisarzy, istnieniu źródeł głównych rzek w pasmach górskich, upatrując ich początki w równinach. Pozycja ta była najczęściej tłumaczoną i drukowaną za granicą z dzieł Miechowity, i przyczyniła się także do popularyzacji tam mitu o polskiejszlachcie jako potomkachSarmatów (Sarmatyzm).
Wśród jego innych dzieł poczesne miejsce zajmujeChronica Polonorum (Kronika Polaków), pierwsze drukowane dzieje Polski, obejmujące czasy najwcześniejsze, czyli od mitycznych początków Polski, aż do r. 1506, a więc do czasów Zygmunta Starego.Kronika Polaków była podsumowaniem wieloletnich badań Miechowity nad historią i geografią ziem polskich. Pierwsze wydanie ukazało się w 1519, zaś już dwa lata później opublikowano nowe, lekko poprawione i zmienione wydanie, które zostało wydrukowane w manufakturze Hieronima Wietora. Ukazało się po łacinie i było szeroko komentowane wśród ówczesnych uczonych europejskich.[5]
Dopiero 504 lata po pierwszej publikacjiKroniki została ona przetłumaczona na język polski. Przekładu dokonał w 2023 ks. Michał Cichoń.[5] Wcześniej w języku polskim dostępne były tylko niektóre fragmenty za sprawą częściowego tłumaczeniaStanisława Chwalczewskiego z 1549, ale już w 1562 istniał przekład włoski.Kronika Polaków zawiera dużo informacji z zakresu historii kultury, medycyny, etnografii, historii obyczaju i szybko zyskała sobie rozgłos zarówno w Koronie, jak i na Litwie. Jak już wspomniano, po raz pierwszyKronika została wydana w 1519 roku, lecz pierwszy nakład został skonfiskowany i spalony przez kata – była to pierwsza polska książka spalona ze względów cenzuralnych[3]. Ponownie została wydana w 1521 roku po ocenzurowaniu. Usunięto min. negatywne oceny rządówAleksandra Jagiellończyka, złagodzono opis klęski wyprawy mołdawskiejOlbrachta i zminimalizowano rolę, jaką w tej wyprawie pełniłZygmunt Stary, oraz przypisano kniaziowiMichałowi Glińskiemu próbę otrucia króla Aleksandra. Podniesiono także przy wielu okazjach rolę prymasaJana Łaskiego, co sugeruje, że to właśnie on zaaranżował cenzurę kroniki.
Maciej z Miechowa jest także autorem pierwszej polskiej drukowanej książki medycznej nt. epidemii, napisanej w związku z szerzącą się zaraządżumy (Contra saevam pestem regimen). W 1522 wydał pierwszy polski poradnik medyczny, w którym zawarł m.in. wskazania dotyczące leczenia chorób zębów i jamy ustnej (Conservatio sanitatis)[6].
Nie wszystkie jego teksty zostały wydane drukiem, m.in.: Consilium dla Spytka z Melsztyna – porada lekarska, dwie biografie biskupów krakowskich, życiorys św.Jana Kantego, traktat o zasadach śpiewu kościelnego z r. 1483, recepty alchemiczne, horoskop szkoły św. Anny i wreszcie testament (1514), który jest bogatym źródłem informacji na temat życia Miechowity, jego legatów i fundacji, a także jego prywatnej biblioteki.
Maciej z Miechowa to obecnie, obokŁukasza z Wielkiego Koźmina iJana Długosza, jeden z najczęściej cytowanych autorów wzmianek o bóstwach, jakie czcić mieli dawni Polacy. Jego relacja zawarta wKronice Polskiej, a w zasadniczej części zgodna ze źródłami wcześniejszymi, we fragmencie poświęconym bóstwuŁada staje się jednak polemiczna do przekazu Jana Długosza. Miechowita, odwołując się dointerpretatio Graeca, zaznacza, że Łada to w istocie nie bóg, awedle słowa żywego bogini i matkadioskurycznych bliźniaków –Lela i Polela. Współcześnie, po odrzuceniu hiperkrytycznej postawyAleksandra Brücknera, przekaz ten uznali za wiarygodny między innymiAleksander Gieysztor[7] iAndrzej Kempiński[8] przy okazji wskazując na zbieżność do połabskiego posągu bliźniąt odkrytego na wyspieFischerinsel. Następnie, już w odniesieniu do bóstwa Łada, tacy badacze jakMarek Derwich iMarek Cetwiński[9] wskazują na możliwe istnienie pary bóstw, męskiego Łado i żeńskiej Łady (por.Indra iIndrani,Frejr iFreja itp.). Wtedy polemika Miechowity byłaby swego rodzaju uzupełnieniem przekazu Jana Długosza. Jak pisze Maciej z Miechowa w Kronice Polskiej:
„Iouem uulgari sermone Iessam nuncupabant[Jowisza mienili w swoim języku Jessą] Martem apellarunt Ledam[Marsa nazywali Ledą] Plutonem uocauerunt Nya[Plutona nazywali Niją] Venerem dixerunt Dzidzililya[Wenerę nazywali Dzidzililią] Dianam nuncupabant Dzeuiana[Dianę mienili Dziewianą] Cererem uocarunt Marzana[Cererę nazywali Marzaną] Adorabant Pogoda, quod sonat temperies[czcili Pogodę] Adorabant spiraculum, siue flatum tenuis aurae, per spicas frugum, et folia arborum sibilantem, atque cum sibilo transientem, uocantes numen eius Pogwisd[Czcili poświst albo łagodny powiew wiatru, szeleszczący w kłosach i liściach, i przechodzący w gwizd, zwąc bóstwo jego Pogwizdem] Adorabant Ledam matrem Castoris et Pollucis, Geminos que ab uno ouo natos Castorem et Pollucem, quod auditur in hodiernam diem, a cantatibus uetustissima carmina: Lada Lada, Ileli, Ileli, Poleli cum plausu et crepitu manuum. Ladam (ut ausim ex uiuae uocis oraculo dicere) Ledam uocantes, non Martem, Castorem Leli, Pollucem Poleli [Czcili Ledę, matkę Kastora i Polluksa, i bliźnięta zrodzone z jednego jaja, Kastora i Polluksa, co się słyszy po dziś dzień u śpiewających najdawniejsze pieśni 'Łada, Łada, Ileli, Ileli, Poleli’ z klaskaniem i biciem w ręce. Ładą nazywając (jak śmiem twierdzić według świadectwa słowa żywego) Ledę, a nie Marsa, Kastora – Leli, Polluksa – Poleli] Ego in pueritia mea uidi tria idola de praedictis in parte contracta, circa ambitum monasterii sanctae Trinitatis iacentia Graccouiae. Iamdudum sublata[Sam w dzieciństwie widziałem trzy z takich bałwanów, częściowo potłuczone, leżące niedaleko obejścia kościoła świętej Trójcy w Krakowie, dawno już zabrane].”[10]
