Najstarsze archeologiczne ślady osadnictwa pochodzą z V wieku[7]. Od IX wieku na obszarze północnej części dzisiejszego Lwowa, pomiędzyGórą Zamkową a rzekąPełtwią, istniało osadnictwoplemienia lechickiego –Lędzian, w X w. powstała osada Lędzian na Górze Zamkowej[8]. Istnienie osady potwierdzono w 1977 roku, kiedy podczas badań odkryto, żeCerkiew św. Mikołaja (w pobliżu Wysokiego Zamku) wybudowano na wcześniej funkcjonującym cmentarzysku[9].
Prawo składu nadane w 1444 i korzystne położenie na kupieckim szlaku bałtyckim i czarnomorskim spowodowały wzrost zasobności mieszczan i bujny rozkwit miasta, zwłaszcza po pożarze w 1527 roku, co znalazło swój wyraz m.in. w budowanych od średniowiecza okazałych budowlach obronnych, sakralnych i świeckich oraz w rozwoju nauki, kultury i sztuki.
Panorama Lwowa w 1616 roku.
Miasto zamieszkane było przez przedstawicieli różnych nacji i religii:Polacy,Żydzi,Rusini,Ormianie,Włosi,Węgrzy,Niemcy,Tatarzy i in., którzy ze względu na silne oddziaływanie kultury polskiej z reguły polonizowali się już w drugim pokoleniu, zachowując przy tym swoje obyczaje i religię. Lwów był jedynym miastem w świecie posiadającym trzy (z czasem katolickie) metropolie różnych obrządków: od 1361ormiańską (przeniesioną z Łucka), a po 1630ormiańskokatolicką, od 1412łacińską (przeniesioną z Halicza), i od 1807greckokatolicką. Ponadto w latach 1539–1700 istniało we Lwowie biskupstwo obrządku prawosławnego[19][20][21].
Z racji swojego położenia Lwów był narażony na ataki wrogich wojsk (Turków iTatarów, po 1648 równieżKozaków iRosjan). Silnie ufortyfikowany i uzbrojony staraniem królów polskich i swoich obywateli, zasobny w dobra materialne, którymi także opłacano okup najeźdźcom, miał opinię miasta niezdobytego. Bronił się skutecznie przed najazdami, bronił też solidarnie przed wydaniem wrogowi swoich obywateli niezależnie od ich narodowości i religii[d]. W roku 1656 królJan II Kazimierz Waza złożył wkatedrze – niespełnione później –śluby lwowskie, a dwa lata później, oddając hołd dzielności i zasługom miasta, zrównał Lwów w prawach zKrakowem iWilnem, oraznobilitował mieszczan lwowskich[23].W tym samym roku papieżAleksander VII nadał miastu tytułSemper Fidelis za obronę i wierność wierze rzymskokatolickiej[potrzebny przypis], aSejm Rzeczypospolitej Obojga Narodów nadał miastu tytuł Semper Fidelis Poloniae[potrzebny przypis]. Od połowy XVII w. następował jednak stopniowy upadek militarny i ekonomiczny miasta, które stało się celem atakówkozackich, tureckich iszwedzkich. Miasto zmuszone było płacić oblegającym wysokie kontrybucje. W 1704, podczasIII wojny północnej po raz pierwszy od średniowiecza Lwów został zajęty przez obce wojska (armię szwedzkąKarola XII), obrabowany i zmuszony do zapłaty kontrybucji. Podkopało to status materialny miasta.
W okresieWiosny Ludów 2 listopada 1848 miasto zostało na rozkaz gubernatoraFranza Stadiona ostrzelane z dział przez wojsko austriackie. Dla kontroli nad miastem w latach 1852–1854 Austriacy wznieśliCytadelę na wzgórzu, z którego w 1848 prowadzili ostrzał.
W okresie międzywojennym Lwów był trzecim pod względem liczby ludności poWarszawie iŁodzi miastem Polski[37] i stolicą województwa, utracił jednak posiadany za czasów austriackich status stolicy kraju. W pierwszych latach niepodległości wielu lwowianmigrowało do innych miast Polski, gdzie obejmowali stanowiska w administracji, nauce i przemyśle. Samo miasto także szybko odbudowało się z wojennych zniszczeń. Rozporządzeniem z 11 kwietnia 1930 włączono do miasta gminy wiejskieZamarstynów,Hołosko Małe,Kleparów,Sygniówkę,Kulparków,Zniesienie oraz części gminBiłohorszcze,Kozielniki,Krzywczyce; zmiany wprowadzono w życie z dniem 1 kwietnia 1931[38][39]. Był to obszar 3106 ha zamieszkały przez ok. 50 tysięcy mieszkańców[40]. Tereny te stopniowo zagospodarowywano na dzielnice miasta – powstał tzw.Wielki Lwów. Łącznie miasto miało 67 km² (6346 ha) i ponad 300000 mieszkańców[41]. Lwów stał się trzecim co do wielkości miastem Rzeczypospolitej.
Pomimo odpływu wielu przedstawicieli elity, miasto wciąż było jednym z głównych w kraju ośrodków nauki, kultury, sztuki i turystyki. Był obokKrakowa,Poznania,Warszawy,Wilna iLublina miastem uniwersyteckim – jednym z głównych ośrodków nauki i kultury polskiej. Lwów był także głównym ośrodkiem kulturalno-politycznym Ukraińców w Rzeczypospolitej, a także ośrodkiem ukraińskiej konspiracji[41].
Według danych z rocznika statystycznego z 1931 roku, przed II wojną światową, Lwów zamieszkiwało około 63,5% Polaków, 24,1% Żydów, 7,8% Ukraińców, a także 3,5% Rusinów i 0,8% Niemców[42].
WedługGrzegorza Hryciuka, w sierpniu 1939 roku Lwów liczył 333,5 tys. mieszkańców, w tym 169,9 tys. Polaków (50,9%), 104,7 tys. Żydów (31,4%), 53,2 tys. Ukraińców (16,0%) 2,6 tys. Niemców (0,8%) oraz 3,1 tys. osób innych narodowości (0,9%)[43].
Podczas gdy od ponad połowy do około dwóch trzecich mieszkańców miasta stanowili Polacy (w zależności od danych statystycznych), z których część posługiwała się charakterystycznąlwowską gwarą, we wschodniej częściwojewództwa lwowskiego na większości obszaru wiejskiego przeważała ludność ukraińska. Polskie władze zobowiązały się na arenie międzynarodowej do zapewnienia Galicji Wschodniej autonomii, w tym utworzenia odrębnego uniwersytetu ukraińskiego we Lwowie. We wrześniu 1922 rokupolski Sejm przyjął ustawę regulującą te kwestie[44], jednak nigdy nie została ona zrealizowana. Zamiast tego rząd polski zamknął wiele szkół ukraińskich, które rozkwitły wcześniej pod panowaniem austriackim[45].
Przedwojenny Lwów miał również dużą i aktywną społeczność żydowską, stanowiącą około jednej czwartej populacji miasta. W wyborach parlamentarnych 1928 roku lista syjonistyczna na terenie miasta zdobyła najwięcej głosów (przed BBWR)[46]. W listopadzie 1932 roku doszło w mieście do gwałtownych zamieszek antyżydowskich. Poszkodowanych zostało kilkaset osób[47]. W grudniu 1935 roku, jako pierwsze w kraju, władze Politechniki Lwowskiej wprowadziły na wydziałach inżynierii i mechanicznym tzw. getto ławkowe, czyli oddzielne miejsce siedzenia dla studentów chrześcijan i Żydów[48].
Inaczej niż w czasachAustro-Węgier, gdy rozmiar oraz ilość parad publicznych czy innych form wyrazu kulturowego odpowiadała względnej populacji każdej narodowości zamieszkującej miasto, władze II RP kładły nacisk na podkreślanie polskiego charakteru miasta. Ograniczono publiczną ekspozycję kultury żydowskiej i ukraińskiej. Parady wojskowe i obchody walk na poszczególnych ulicach miasta, wszystkie celebrujące siły polskie, walczące z Ukraińcami w 1918 roku, stały się częste. Wzniesiono także okazałypomnik i miejsce pochówku żołnierzy polskich poległych w tym konflikcie naCmentarzu Łyczakowskim, najstarszej nekropolii w mieście.
W kwietniu 1936 miały miejsce we Lwowieantyrządowe zamieszki organizowane przez bezrobotnych i robotników, w których na skutek brutalnej interwencjipolicji zginął jeden demonstrant. Podczas jego pogrzebu wybuchły kolejne zamieszki, w efekcie których zginęło 48 osób[41].
Zgodnie z tajnym protokołem dodatkowym dopaktu Ribbentrop-Mołotow z 23/24 sierpnia 1939 poagresjiIII Rzeszy iZSRR na Polskę, Lwów po kapitulacji 23 września 1939 znalazł się pod okupacjąArmii Czerwonej. 22 września 1939 dowódca obrony Lwowa gen.Władysław Langner podpisał z dowództwem sowieckim kapitulację, przewidującą m.in. bezpieczny wymarsz żołnierzyWojska Polskiego (w tym oficerów) ipolicji w kierunku granicy zRumunią, po uprzednim złożeniu broni – umowę tę strona sowiecka złamała złożeniu broni przez polskich żołnierzy, aresztując ich wszystkich i wywożąc w głąb ZSRR[50]. Oficerowie uczestniczący w obronie Lwowa byli przetrzymywani w obozie wStarobielsku, a następnie w przeważającej większości zostalizamordowani przezNKWD wCharkowie i pochowani w dołach śmierci wPiatichatkach iBykowni. Lwowscy policjanci zostali wymordowani ogniem karabinów maszynowych na szosie prowadzącej naWinniki.
Sowieckie władze okupacyjne po przeprowadzeniupseudowyborów dokonały w dniach 1–2 listopada 1939 formalnejaneksji okupowanych terenówII Rzeczypospolitej. Konsekwencją aneksji było narzucenie mieszkańcom terenów okupowanychobywatelstwaZSRR i rozpoczęcie procesusowietyzacji terenów okupowanych i systematycznych represji policyjnychNKWD. Powyższe akty prawne, sprzeczne zKonwencją haską IV (1907) były nieważne w świetle prawa międzynarodowego i nie były uznawane zarówno przezRząd RP na uchodźstwie, jak i państwa sojusznicze wobec Polski, a także państwa trzecie (neutralne) przez cały czas trwaniaII wojny światowej. Sowieci wprowadzili terror polityczny, dokonywali masowych aresztowań przedstawicieli polskich i ukraińskich elit politycznych, masowych wywózek i grabieży majątku. Planowo niszczyli naukę i kulturę polską, a przedstawicieli inteligencji, Kościoła, wojska, działaczy społecznych i politycznych zsyłali do systemuobozów koncentracyjnychGułagu lub mordowali. Rodziny aresztowanych i zwykli ludzie podlegali przymusowymdeportacjom naSyberię, doKomi iKazachstanu. Do czerwca 1941 miały miejsce trzy fale masowych aresztowań i deportacji, wybuchwojny niemiecko-sowieckiej uniemożliwił przygotowaną czwartą deportację[i]. W okresie pierwszej okupacji Lwowa przez Sowietów, zostali aresztowani przez NKWD m.in. następujący przedstawiciele nauki polskiej związani ze Lwowem:Stanisław Głąbiński,Ludwik Dworzak iZenon Wachlowski, którzy zostali zamordowani, lub po aresztowaniu zmarli w sowieckich więzieniach.
Wysocy oficerowie gestapo i NKWD spotkali się we Lwowie dla omówienia współpracy. Obie strony zobowiązały się nie tolerować „polskiej agitacji” przeciwko drugiej stronie[51].
22 lipca 1944 wybuchłopowstanie lwowskie (Akcja „Burza”), zakończone 27 lipca. Podczas walk o Lwów zginęło 30 żołnierzy AK a 160 zostało rannych[54]. Lwów w nocy z 26 na 27 lipca ponownie okupowali Sowieci.NKWD aresztowało ujawnione władzePolski Podziemnej, dowództwo i żołnierzyArmii Krajowej uczestniczących w powstaniu.
II okupacja radziecka i Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka
W sierpniu i październiku 1944 roku wMoskwie przedstawiciele polskich władz na uchodźstwie z premieremStanisławem Mikołajczykiem i przewodniczącymRady Narodowej RPStanisławem Grabskim na czele prowadzili z przywódcąZSRRJózefem Stalinem negocjacje m.in. na temat powojennej granicy polsko-radzieckiej, w tym przynależności państwowej Lwowa. Rozmowy te zakończyły się fiaskiem. Na argument Mikołajczyka, że Lwów nigdy nie był rosyjski, nawet podczas zaborów (z wyjątkiem krótkiego epizodu w postaciokupacji w latach 1914–1915), Stalin odpowiedział, że owszem, Lwów nigdy nie był rosyjski, ale za toWarszawa była. Odpowiedź sowieckiego dyktatora zmierzała w kierunku uświadomienia stronie polskiej, że od jego woli zależy nie tylko kwestia granic, ale także sama niepodległość państwa polskiego.
1 i 2 listopada 1944 roku naCmentarzu Łyczakowskim we Lwowie miały miejsce obchodyWszystkich Świętych iDnia Zadusznego, które przerodziły się w wielką manifestację patriotyczną i według szacunków radzieckich zgromadziły około 6 tysięcy uczestników. Zebrani śpiewalihymn Polski i inne pieśni patriotyczne oraz wznosili okrzyki:„Niech żyje Polska!”,„Niech żyje Armia Krajowa!”,„Śmierć bolszewikom!” itp. Na terenie nekropolii pojawiły się wypisane hasła:„Nie oddamy Lwowa Z.S.R.R.!”,„Chwała bojownikom za polski Lwów!” oraz mapa Polski w granicach sprzed 1939 r. z podpisem:„Co wróg zabrał siłą – szablą odbierzemy!”[55][56].
Mimo regularnych i masowych represji wobec narodowości polskiej przez dwóch okupantów: niemieckiego i sowieckiego, jeszcze pod koniec 1944 we Lwowie na około 150 tys. mieszkańców miasta ponad 103 tys. stanowili Polacy. Na Politechnice Lwowskiej w kwietniu 1945 na 272 pracowników zatrudnionych było 204 Polaków[57].
Szacuje się, że przedwojenna kadra naukowa Uniwersytetu Jana Kazimierza utraciła ze swojego pierwotnego stanu aż 46,5% profesorów (49 zamordowanych profesorów), natomiast Politechnika Lwowska 34,4% profesorów (24 zamordowanych osób o tym tytule naukowym). Największe straty osobowe wśród grona polskich uczonych lwowskich poniosły nauki medyczne – zginęło aż 91% zatrudnionych przed wojną profesorów, oraz teologia – 62% profesorów[58].
Władze sowieckie zwalczały wszystkie przejawy tego co określały jako ukraiński nacjonalizm – ukraińskie symbole narodowe (tryzub,flaga niebiesko-żółta) zostały uznane zanacjonalistyczne i zakazane. Okaleczono nawet fontannęNeptuna nalwowskim Rynku, odpiłowując z posągu trójząb[60]. RepresjomNKWD podlegali ukraińscy działacze polityczni i spółdzielczy. Prześladowaniom poddano nacjonalistyczne podziemie ukraińskie (UPA iOUN). Rozpoczęły się prześladowania religijne. NKWD aresztowało wszystkich biskupów i 800 z 2300 księżyKościoła greckokatolickiego, a na nieuznanym przezWatykanpseudosoborze lwowskim (8–10 marca 1946) przeprowadziło jego likwidację i włączenie w strukturyrosyjskiej Cerkwi prawosławnej. W silnie obsadzonym wojskiem i milicją Lwowie UPA nie prowadziła jednak działalności, choć zdarzały się pojedyncze akcje (atak na lotnisko Skniłów i rajd na Lwów), ale na skutek działań prowadzonych przeciw partyzantce (m.in.akcja „Zachód”) w połowie 1946 UPA wycofała się naWołyń,Zakarpacie i do Polski[59].
Podojściu do władzy w PRL w październiku 1956Władysława Gomułki, w latach 1957–1959 porozumienie PRL-ZSRR umożliwiło wyjazd w granice Polski Polakom, którym po 1946 władze sowieckie uniemożliwiły opuszczenie granic ZSRR, po ich wyjeździe polska populacja miasta liczyła już tylko kilkanaście tysięcy ludzi.
Konsul PRL w KijowieWanda Michalewska informowała Warszawę na przełomie 1958/59 roku o pozytywnym stosunku władz USRR do Polaków. We Lwowie działały wtedy trzy szkoły dziesięcioletnie z polskim językiem nauczania, mimo braku kompletu uczniów. Starania konsulatu o uporządkowanie polskich grobów naCmentarzu Łyczakowskim, w szczególności grobu Konopnickiej, według raportu uwieńczone zostały powodzeniem. Udało się zorganizować w mieście Dni Słowackiego i Dni Chopina[61].
Po zakończeniusowietyzacji Galicji Wschodniej nastąpiła odgórna industrializacja. We Lwowie zbudowano lub rozbudowano zakłady produkujące autobusy, ciężarówki, maszyny rolnicze, telewizory, kosmetyki, farby, produkty ropopochodne, tekstylia, obuwie, mięso, mleko i piwo. Rozbudowa przemysłu spowodowała masowy napływ ludności wiejskiej, dla której zbudowano osiedla zabudowy wielorodzinnej. Do chwili upadku ZSRR Lwów miał blisko 800 000 mieszkańców. Od lat 1980. działały w mieście pierwsze nielegalne organizacje opozycyjne[59].
Zapaść gospodarcza ostatnich lat komunizmu i wymuszała przekształcenia gospodarcze, co związane było z upadkiem wielu zakładów pracy i wieloletnie trudności gospodarczego. W 1997Stare Miasto zostało wpisane nalistę światowego dziedzictwa kulturowego UNESCO[59]. W 2006 uroczyście obchodzono 750-lecie pierwszej pisanej wzmianki o mieście[64][65].
Zdjęcie satelitarne miasta (Sentinel-2, 30 sierpnia 2017)
Położenie
Lwów położony jest na skrajuRoztocza, na głównym europejskim dziale wód międzyzlewiskiemMorza Bałtyckiego (do którego należy północna część miasta) a zlewiskiemMorza Czarnego (południowe dzielnice), w kotlinie wyżłobionej przezPełtew w krawędzi Roztocza oraz Podola, schodzącej łukiem w kierunku wschodnim kuPobużu, w odległości ok. 70 km od granicypolsko-ukraińskiej.Teren miasta ma charakter pagórkowaty, średnia wysokość wynosi 296 mn.p.m.Najwyższy punkt w mieście to wzgórzeWysoki Zamek, wznoszące się na wysokość 409 m.Z jego szczytu roztacza się panorama historycznego centrum miasta z charakterystycznymi zielonymi dachami kościołów i architekturą z różnych epok.Przez Lwów przepływa rzeka Pełtew, której koryto w końcu XIX w. zostało zasklepione, by utworzyć jedną z głównych promenad Lwowa,Wały Hetmańskie, nazwane obecnie – Aleją Wolności (Prospekt Swobody).
Klimat
We Lwowie i okolicach w dużym stopniu zaznacza sięklimat kontynentalny. Przeciętna temperatura w styczniu wynosi −4 °C, w lipcu +18 °C. Przeciętne roczneopady atmosferyczne wynoszą 660 mm.Średnio występuje 66 dnipochmurnych rocznie.
Przyroda
We Lwowie znajduje się wiele parków i terenów zielonych o różnym charakterze.
Park Iwana Franki (d. Ogród Jezuicki, Park Kościuszki) – najstarszy park miejski, założony w XVI w.. Przed wejściem do parku znajduje się pomnikIwana Franki.
Park kultury i rekreacji Bohdana Chmielnickiego – na jego terenie znajduje się m.in. stadion, sala koncertowa i wesołe miasteczko. 26 hektarowy park powstał na początku lat 50. XX wieku[69]. Przy końcu głównej alei parku, w okolicy Akademii Wojskowej, znajduje się Monument Sławy Bojowej Armii Radzieckiej z 1970, będący jednym z ostatnich typowo sowieckich monumentów w tej części Ukrainy[70].
Park Stryjski (d. Jana Kilińskiego) – powstały według planu ogrodnika Arnolda Röhringa po 1879, ma opinię najpiękniejszego parku w mieście. Na jego terenie znajdują się trzy dawne pawilony wystawowe – były Pałac Sztuki (obecnie pływalnia), rotundaPanoramy Racławickiej, gdzie do 1945 eksponowano malowidło Wojciecha Kossaka i Jana Styki (obecnie hala sportowa), oraz wodna wieża ciśnień. W parku znajduje się też pomnikJana Kilińskiego[70].
Park „Żelazna Woda” – nazwa parku pochodzi od źródeł zawierających związki żelaza.
Park Snopkowski – na jego terenie znajduje się kompleks sportowy (w tym stadion klubu Ukraina-Lwów)
Park „Wysoki Zamek” – znajduje się na największym wzniesieniu Lwowa –Wysokim Zamku. Powstał on w latach 1835–1839, gdy zasypano obniżenie między dwoma wzgórzami – Łysą Górą i Polanką, tworząc jedną przestrzeń parkową. Na terenie parku znajduje sięKopiec Unii Lubelskiej (mający 413 m n.p.m.) z tarasem widokowym oraz wieża telewizyjna[71]. Miejsce to opisywał w swojej autobiografiiWysoki Zamek polski pisarzStanisław Lem.
Park Pohulanka – park leśny z uporządkowaną aleją centralną i przyległymi do niej jeziorami. Został założony w 1821 przez Jana Distla. Park przylega częściowo do ogrodu botanicznego im. I. Franki[72].
Park Łyczakowski – położony w sąsiedztwie Cmentarza Łyczakowskiego
Fragmenty najstarszych budowli (cerkwi i kościołów) lwowskich pochodzą z XIII w.. Po ogromnych pożarach w 1527 i 1556, w wyniku których miasto spłonęło prawie doszczętnie, Lwów stracił większość swejgotyckiej architektury.
Na początku XX w. miasto wzbogaciło się o budynki w stylusecesyjnym, a wdwudziestoleciu międzywojennym wybudowano szereg budynkówmodernistycznych.Budynki częstokroć posiadają na swych fasadach liczne zdobienia w postaci rzeźb, ornamentów, czy attyk.
Po wcieleniu miasta do Ukraińskiej SRR część z nich została przebudowana w duchusocrealizmu. Po uzyskaniu niepodległości przez Ukrainę większość nazw ulic miasta została ponownie zmieniona, przy czym przywrócono część nazw historycznych[74]. Natomiast na lwowskich budynkach masowo zaczęły pojawiać się tablice upamiętniające ukraińskich działaczy, artystów, naukowców i polityków.
Stare Miasto we Lwowie zostało w 1998 wpisane na listęŚwiatowego dziedzictwa UNESCO, dzięki doskonałemu połączeniu architektonicznych i artystycznych tradycji środkowo-wschodniejEuropy z wpływamiwłoskimi iniemieckimi, a także wzajemnym uzupełnianiu się żyjących tu niegdyś rozmaitych grup etnicznych. Grupy te choć odmienne to jednak wzajemnie od siebie zależne, zostawiły trwały ślad w architekturze i charakterze Lwowa.
O randze Lwowa świadczy fakt, że ponad pięćdziesiąt procent zabytków dzisiejszej Ukrainy znajduje się w tym mieście[75].
Przed wybuchem II wojny światowej we Lwowie istniało wiele wolno stojących pomników wzniesionych w XVIII–XX w. upamiętniających wybitne postaci kultury i historii Polski. Najstarszy świecki pomnik byłpoświęcony hetmanowi Jabłonowskiemu.
Najznaczniejszą i najbardziej spektakularną dewastacją w okresie powojennym było zniszczenie w 1971 przez żołnierzy sowieckich przy użyciuczołgównekropoliiCmentarza Obrońców Lwowa.
Dla upamiętnienia zbiorowych czynów polskiego oręża wzniesiono we Lwowie m.in.: pomnikUłanów Jazłowieckich, pomnik kadetów lwowskich, pomnik Obrońców Lwowa (trzy różne pomniki:Cmentarz Obrońców Lwowa, Pomnik na Persenkówce, Pomnik w ogrodzie Politechniki), pomnikBohaterów Rarańczy[76][77]. Wszystkie zostały zniszczone przez władze sowieckie. Po upadku ZSRR staraniem władz i przedsiębiorstw polskich (Energopol SA) zrekonstruowany został Cmentarz Obrońców Lwowa.
Do końca drugiej wojny światowej we Lwowie istniał tylko jeden pomnik postawiony przez Ukraińców. Znajdował się on na przedmieściach miasta Lwowa we wsiWinniki, został wzniesiony w 1914 i upamiętniałTarasa Szewczenkę[77].
Lwów jest siódmym co do liczby ludności miastemUkrainy. Zgodnie z danymi spisu powszechnego 2001 we Lwowie 6364 osoby zadeklarowały się jakoPolacy (0,88% ludności miasta) z czego 2990 osób zadeklarowało język polski jako ojczysty. Na 725 202 mieszkańców miastaUkraińcy stanowili 639 035 osób (88,12%),Rosjanie – 64 599 osób (8,91%). Oprócz Polaków znaczącą mniejszością byliBiałorusini (3 119 osób – 0,43%) iŻydzi (1 928 osób – 0,27%)[90].
Według austriackiego spisu statystycznego z 1909 roku populacja Lwowa wynosiła 187.056. Austriackie dane z 1906 podają, że mieszkańcy Lwowa posługiwali się głównie towarzysko trzema językami[91]:
Transportautobusowy nie jest zbyt dobrze rozwinięty, posiada zaledwie kilka linii. Tanią alternatywą są tzw.marszrutki, czyli prywatnemikrobusy, które dojeżdżają w słabiej skomunikowane dzielnice miasta. Marszrutki nie posiadają określonych przystanków czy rozkładu jazdy, ale są tańsze i szybkie. Mikrobusy docierają także do lwowskich miast satelitarnych, również tych położonych w pobliżu polskiej granicy –Szeginie (Шегині) (kierunek Przemyśl-Kraków) iRawa Ruska (Рава-Руська, kierunek Lublin–Warszawa).
PoII wojnie światowej i przejściu miasta w graniceZSRR (sierpień 1945) dwie linie zostały zamknięte, choć większość infrastruktury została zachowana, ponadto przedłużono linię tramwajową kończącą się w 1939 w zajezdni na rogu ulic Kadeckiej i Wuleckiej, wzdłuż dawnej ulicy Wuleckiej[k] (obecnie:Andrieja Sacharowa) do nowych osiedli mieszkaniowych na Wulce.
Sieć tramwajowa we Lwowie cechuje się rozstawem torów 1000 mm, została zbudowana, kiedy miasto było częściąAustro-Węgier, a linie musiały przebiegać przez wąskie, średniowieczne ulice w centrum miasta.
Po Lwowie kursuje kilkadziesiąt wagonów typuTatra T4 iTatra KT4. W 2007 sprowadzono zErfurtu iGery 11 wagonów typuKT4 w odmianie niemieckiej, a w 2013 do miasta dotarł zbudowany na zamówienie miasta ukraińskiElektron T5L64. Cała sieć liczy 75 km, z czego większość jest w złym stanie technicznym.
Po Lwowie kursuje 10 linii tramwajowych. Noszą numery od 1 do 9, a dziesiąta to 9A.
Po zakończeniu II wojny światowej oraz wysiedleniu większości polskich mieszkańców, miasto odnotowało ogromny napływ nowych mieszkańców ze Związku Radzieckiego oraz dynamiczny rozwój przemysłu ciężkiego.
Wiele linii tramwajowych w centrum miasta zostało zastąpionych przeztrolejbusy, wprowadzone 27 listopada 1952.
Lwów jest dużym węzłem kolejowym rangi krajowej i międzynarodowej, obsługującym zagraniczne połączenia m.in. na Białoruś, Litwę, do Polski, Rosji, Słowacji i na Węgry.
We Lwowie w 1929 została założona polska młodzieżowaGrupa Artes znana ze swych pokazów wParyżu i w całejEuropie. Jej prace reprezentowały takie nurty jakfuturyzm,kubizm,nowa obiektywność czysurrealizm. Ruch współpracował z wieloma artystami i muzykami awangardowymi. Grupa Artes dała trzynaście pokazów m.in. wWarszawie,Krakowie,Łodzi i we Lwowie. II wojna światowa położyła kres działalności grupy.
Najbardziej godnymi uwagi galeriami i muzeami sąLwowska Galeria Sztuki, Muzeum Religii (dawniej Muzeum Ateizmu) i Muzeum Narodowe (dawniej Muzeum Przemysłu).
Muzyka
Rozkwit życia muzycznego we Lwowie[95] zapoczątkowany został w XVI w.Marcin Leopolita, jeden z najwybitniejszych polskich kompozytorów doby renesansu, pochodził ze Lwowa i do Lwowa powrócił po służbie na dworze królewskim. Dużym uznaniem cieszył się zespół wokalny, a potem także wokalno-instrumentalny przy klasztorze dominikanów. W drugiej połowie XVI w. w cerkwiach także wprowadzano śpiew wielogłosowy.
Na przełomie XVII i XVIII w. ze Lwowem związany byłStanisław Sylwester Szarzyński. Działali wtedy również inni kompozytorzy, jak J. Staromiejski (ok. 1740 w kaplicy dominikanów) i Adalbert Jankowski.
Włączenie Lwowa do Austrii w 1792 spowodowały wielki napływ muzyków. Jako pierwszy powstał teatr niemiecki w 1776 (działał do 1872), a wkrótce – w lipcu 1780 – polski (działał z przerwami do końca marca 1842)[96]. Nastąpił rozwój teatru (pierwszym dyrektorem byłTomasz Truskolaski), a przedstawieniom zawsze wtedy towarzyszyła muzyka, i opery. Wśród kapelmistrzów byli tak wybitni muzycy jakJózef Elsner (w latach 1792–1799) iKarol Lipiński (1810–1814). W latach 1785–1799 teatrem kierowałWojciech Bogusławski, który wielką wagę przywiązywał do narodowego charakteru repertuaru. To właśnie on zachęcił Elsnera i Karola Kurpińskiego do komponowania oper.
Dzięki Elsnerowi we Lwowie powstało Towarzystwo Filharmoniczne, a w latach 1803–1812 i 1817–30 Johann Mederitch organizował publiczne koncerty symfoniczne. W 1826 Franz Xavier Mozart, syn Wolfganga Amadeusa, który mieszkał we Lwowie w latach 1808–1814 i 1822–38, w 1826 założył stowarzyszenie muzyki kościelnej (Cäcilien-Verein).
Ważne dla życia muzycznego we Lwowie było powstanie w 1838towarzystwa, najpierw pod nazwąGesellschaft zur Beförderung der Musik in Galizien, od 1848 pod nazwąGalicyjskie Towarzystwo Muzyczne, a następnie po 1918 roku pod polską nazwąPolskie Towarzystwo Muzyczne we Lwowie. Towarzystwo finansowało konserwatorium (zał. w 1870), a także kilka chórów oraz amatorską orkiestrę. W latach 1858–1887 na czele Towarzystwa, a zarazem konserwatorium, stałKarol Mikuli, uczeńChopina. Do grona pedagogów uczących w lwowskich konserwatorium należał też m.in.Stanisław Niewiadomski (1887–1914),Henryk Melcer-Szczawiński (1897–99),Józef Koffler (1928–41),Vilém Kurz (1897–1919). Długoletnim dyrektorem konserwatorium byłMieczysław Sołtys (1899–1929), a po nim jego synAdam (1929–39); za jego czasów chór lwowskiej szkoły uważany był za najlepszy w Polsce.
Opera we Lwowie. Nazwana imieniemSalomei Kruszelnickiej, która przez wiele lat była z nią związana jako solistka.
Lwów miał wyjątkowo efektowne teatry. W 1842 otwartoTeatr Skarbkowski, trzeci co do wielkości gmach w ówczesnej Europie Środkowej, a w 1903 jeszcze wspanialszy gmachopery, wzorowanej nawiedeńskiej. Początkowo wystawiano w niej repertuar bardzo zróżnicowany: od dramatów klasycznych wjęzyku niemieckim ipolskim, poprzez operę, operetkę, do komedii.
W 1874 we Lwowie powstał teatr ukraiński, z którym związało się wielu ukraińskich muzyków. W tym czasie polski teatr, w którym wystawiano również opery, stał się najważniejszą obok warszawskiej sceną operową w Polsce. W 1900 we Lwowie otwarto operę –Teatr Wielki. Dzięki liberalizmowi władz monarchii habsburskiej, tam właśnie możliwe były premiery polskich dzieł, na które nie zezwolono by w Warszawie.Opera Lwowska w latach międzywojennych była jedną z trzech stałych scen operowych w Polsce (obok Warszawy i Poznania). Związani byli z tą sceną m.in.Sołomija Kruszelnyćka orazAdam Didur, który po sukcesach wLa Scali wrócił do Lwowa i od 1932 kierował operą i uczył śpiewu w konserwatorium.
W 1902 powstałaFilharmonia, która pracowała z przerwami, wznowiła działalność w 1921 i w następnych latach również borykała się z kłopotami, spowodowanymi kryzysem gospodarczym.
W życiu muzycznym miasta bardzo ważną rolę pełniły chóry. Były zespoły polskie, jak „Echo” (zał. 1887), „Lwowski chór akademicki” (zał. 1899) i „Lwowski chór robotniczy” (zał. 1902) – oraz ukraińskie, jak „Bojan” (zał. 1890), „Bandurys” (zał. 1905) i sławny chór dziecięcy „Dudaryk”.
W 1912 na Uniwersytecie, dzięki staraniomAdolfa Chybińskiego otwarta została druga (po krakowskiej) muzykologia w Polsce. Wydawano czasopisma poświęcone życiu muzycznemu: „Gazeta muzyczna” (1918), „Lwowskie wiadomości muzyczne i literackie” (1925–34), „Echo” (1936–37), w których publikowali m.in.Seweryn Barbag, Józef Koffler,Stefania Łobaczewska. Koncerty w poważnym stopniu organizowane było przez stowarzyszenia: w 1919 powstał Związek Muzyków we Lwowie, a w 1930 lwowska filia Międzynarodowego Towarzystwa Muzyki Współczesnej, a w 1933 Lwowskie Towarzystwo Miłośników Muzyki i Opery.
Polskie Radio Lwów uruchomione 5 stycznia 1930 było pierwszą rozgłośnią we wschodniej Polsce. Programy emitowane ze Lwowa okazały się bardzo popularne w całym kraju. Radio grało muzykę klasyczną i rozrywkową, nadawało programy publicystyczne, audycje dla młodzieży, wiadomości i msze w każdą niedzielę. Ogromną popularnością cieszyła sięWesoła Lwowska Fala, audycjakabaretowa przeplatana muzyką.
Zajęcie miasta przez ZSRR spowodowało gruntowne zmiany w życiu muzycznym, które przeorganizowano na wzór sowiecki. Wyraźne oparcie otrzymali też przede wszystkim muzycy ukraińscy. Ogromna większość żydowskich artystów zginęła, lub uciekła. Wielu polskich artystów zostało deportowanych do azjatyckiej części ZSRR. Część z nich po wojnie powróciła do Polski.
Od 2007 we Lwowie działaUkraiński Uniwersytet Katolicki (ukr. Украї́нський католи́цький університе́т) otworzony w 1994 jako Lwowska Akademia Teologiczna[97].
Religia
Od początku swego istnienia Lwów był miastem różnorodnym etnicznie i religijnie. Przedkasatą józefińską we Lwowie było ok. 60 świątyń. Najstarsze z nich zbudowane były w XIII wieku. Trzy największe chrześcijańskie grupy wyznaniowe:katolicy (główniePolacy iNiemcy),prawosławni (głównie Rusini i Grecy),wyznawcy Kościoła Ormiańskiego (Ormianie), miały swe biskupstwa we Lwowie od XVI w. (przy czym lwowskie arcybiskupstwo łacińskie istniało już od 1412).
W 1909 ukonstytuowała sięChrześcijańsko-mennonicka Gmina Kiernica-Lwów. Należący do niej dom modlitwy, kancelaria parafialna, mieszkania duchownych i bursa dla studentów znajdowały się do 1939 we wzniesionej w 1888 williWładysława Godowskiego przy ul. Jana Kochanowskiego (obecnie ul. Kostii Lewyckiego) 23[98][99].
Najliczniej reprezentowaną grupą religijną są grekokatolicy obrządku bizantyjsko-ukraińskiego. W obrządku tym oprócz księży diecezjalnych posługują tam także zgromadzenia zakonne:redemptoryści,bazylianie, redemptorystki misjonarki orazSłużebnice NMP.
Żydzi lwowscy
Lwów posiadał przed wojną dużą i aktywną wspólnotężydowską. Spis powszechny z 1931 wykazał, że spośród 312 231 osób zamieszkujących Lwów, 75 316 posługiwało się na co dzień w mowie językiem jidysz lub hebrajskim[104]. Do 1941 w mieście znajdowało się około 45synagog i domów modlitewnych. W dniach 25–29 lipca 1941 miał miejsce pogrom ludności żydowskiej określany jakoDni Petlury (nazwa odSymona Petlury), w trakcie których niemieckieEinsatzgruppen z udziałem nacjonalistów ukraińskich zamordowały około 2 tys. Żydów.
PrzedI wojną światową Lwów był jednym z najważniejszych polskich ośrodków sportowych. We Lwowie w 1867 roku powstało pionierskie polskie stowarzyszenie sportowe –Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”. We Lwowie powstały też pierwsze polskie kluby piłkarskie i wielosekcyjne. W okresie międzywojennym lwowskie kluby sięgały po medale mistrzostw Polski w różnych dyscyplinach. Jednym z najbardziej prestiżowych pojedynkówderbowych w Polsce były tzw.wielkie derby Lwowa pomiędzyPogonią Lwów aCzarnymi Lwów. Znawca polskiego futbolu, prof.Jerzy Talaga określił Lwów kolebką polskiej piłki nożnej[105]. W latach 1930–1933 we Lwowie odbywały się jedyne w Polsce wyścigiGrand Prix, a w 1931 rozegrano tu po raz pierwszy w PolsceMistrzostwa Świata w Strzelectwie.Aeroklub Lwowski został założony w lutym 1928 (wcześniej działałyZwiązek Awiatyczny i Akademicki Aeroklub we Lwowie). Aeroklub był organizatorem krajowych zawodów lotniczych, np. w 1933 roku odbył się zlot samolo „Zlot Gwieździsty” i „Lwowski Wyścig” samolotów turystycznych w obwodzie zamkniętym.
Kluby przedwojenne, grające na poziomie I-III:
LKS Lechia Lwów – pierwszy lwowski klub piłkarski (później wielosekcyjny), założony w sierpniu 1903, hokejowy wicemistrz Polski 1935
I. WCKS Czarni Lwów – drugi lwowski klub piłkarski (później wielosekcyjny) założony w 1903, kilka dni później niż Lechia jako I. LKPN „Sława” Lwów, hokejowy mistrz Polski1935
LKS Pogoń Lwów – najbardziej utytułowany klub piłkarski (później wielosekcyjny) założony w 1904, mistrz Polski w latach1922,1923,1925,1926, nieoficjalnie w 1924, hokejowy mistrz Polski1933
AZS Lwów – akademicki związek sportowy (08.03.1922–1939), brązowy medalista mistrzostw Polski w koszykówce 1939, wicemistrz Polski w siatkówce kobiet1934,1935
↑W 1412 wydana zostałabulla papieska, w 1414 nastąpiła jejpromulgacja.
↑Podczas oblężenia Lwowa w 1648 przez wojskaChmielnickiego i sprzymierzonych z nimiTatarów, jednym z warunków odstąpienia wojsk było wydanie lwowskich Żydów. Obrońcy nie zgodzili się na to, oświadczając, że Żydzi „równo z nimi wszystkie nakłady i niewczasy ponoszą”.
↑Wojska austriackie opuściły go w nocy z 2 na 3 września 1914.
↑Odznaczone Orderem Virtuti Militari oprócz Lwowa zostały jeszcze tylko dwa miasta: Warszawa iVerdun.
↑Francja i Wielka Brytania uznały ZSRR i nawiązały stosunki dyplomatyczne w roku 1922 po układzie niemiecko-sowieckim wRapallo, Stany Zjednoczone najpóźniej – w roku 1934.
↑Wagonami kolejowymi przygotowanymi do wywózek ewakuowało się NKWD i funkcjonariusze sowieccy.
↑Polska Encyklopedia Szlachecka, t. I, Warszawa 1935, s. 42.
↑Stan Lewicki, Historja handlu w Polsce na tle przywilejów handlowych: (prawo składu), Warszawa 1920, s. 136.
↑Dz.U. z 1920 r. nr 117, poz. 768 – Ustawa z dnia 3 grudnia 1920 r. o tymczasowej organizacji władz administracyjnych II instancji (województw) na obszarze b. Królestwa Galicji i Lodomerji z W. Ks. Krakowskiem oraz na wchodzących w skład Rzeczypospolitej Polskiej obszarach Spisza i Orawy. Województwo zaczęło funkcjonować 1 września 1921 – wszedł w życie podział b. Królestwa Galicji i Lodomerii na województwa i likwidacja Namiestnictwa Galicji.Dz.U. z 1921 r. nr 46, poz. 282- Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 17 maja 1921 r. w przedmiocie wykonania art. 3 ustawy z dnia 3 grudnia 1920 r. o tymczasowej organizacji władz administracyjnych II instancji (województw) na obszarze b. Królestwa Galicji i Lodomerji z W. Ks. Krakowskiem oraz na wchodzących w skład Rzeczypospolitej Polskiej obszarach Spisza i Orawy, por. Agnieszka Biedrzycka,Kalendarium Lwowa 1918–1939, Kraków 2012 wyd.Universitas,ISBN 97883-242-1678-9, s. 129.
↑Uzasadnienie wpisu: „Criterion (ii): In its urban fabric and its architecture, L’viv is an outstanding example of the fusion of the architectural and artistic traditions of eastern Europe with those of Italy and Germany. Criterion (v): The political and commercial role of L’viv attracted to it a number of ethnic groups with different cultural and religious traditions, who established separate yet interdependent communities within the city, evidence for which is still discernible in the modern townscape”.Stare Miasto we Lwowie na stronie UNESCO (język angielski).
↑Я. Ісаєвич, М. Литвин, Ф. Стеблій,Iсторія Львова. У трьох томах. – Wyd.Центр Європи, Львів 2006,ISBN 978-966-7022-59-4, t. 1, s. 7.
↑Antoni Schneider,Badania i poszukiwania archeologiczne wGalicji w ostatnich latach, „Przegląd Archeologiczny”, R. 1:1876, z. 1, s. 16–22; Oleksij Onysymowyć Ratyć,Drevnorus’ki materiały z rozkopok 1955–1956 rr. na Zamkovij hori u L’vovi,Materiały i Doslidżennja z Archeologii Prykarpatt’ja i Vołyni 1961, t. 3, s. 115–127, [w:] Łukasz Walczy,Początki Lwowa w świetle najnowszych badań, [w:]Lwów wśród nas, cz. 2, 2006, s. 20–21.
↑abVołodymyr Vujcyk,Derżavnyj Istoryczno-Architekturnyj Zapovidnyk u L’vovi, Lwów 1991, s. 9, [w:] Łukasz Walczy,Początki Lwowa w świetle najnowszych badań, [w:]Lwów wśród nas, cz. 2, 2006, s. 20–21.
↑Stanisław Zakrzewski,Mieszko I jako budowniczy państwa polskiego, Warszawa 1921; Jerzy Strzelczyk,Mieszko Pierwszy, Poznań 1992.
↑Jan Buraczyński,Roztocze – dzieje osadnictwa, Lublin 2008, s. 73.
↑„Taki był płomień, iż na wsze strony widziano pożar, jakoż i ze Lwowa patrzący ku polom bełskim widzieli łunę do płomieni wielkiego ognia”.Aleksander Czołowski,Historia Lwowa od założenia do roku 1600, Lwów 1925, s. 4.
↑Karol Grünberg, Bolesław Sprengel,Trudne sąsiedztwo, Warszawa 2005, s. 31.
↑„Dziełem rzeczywistych twórców unii polsko-litewskiej i kierowników polskiej polityki był akt formalnego objęcia Rusi Halicko-Włodzimierskiej pod władzę Polski (1387). Aktu tego dokonała Jadwiga jako sukcesorka Ludwika, a chodziło w nim przede wszystkim o uchylenie zwierzchności węgierskiej nad tym krajem, utrwalonej po śmierci Kazimierza Wielkiego”,Jerzy Wyrozumski,Historia Polski do roku 1505, Warszawa 1978,Państwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 250.
↑Przemysław Włodek, Adam Kulewski,Lwów. Przewodnik, Pruszków 2006, s. 33.
↑Jacek Tokarski,Lwów i okolice, Pascal, Bielsko-Biała 2005.
↑A.A.MartynowiczA.A.,Typologia soborów lokalnych Kościoła prawosławnego na ziemiach ruskich i Wielkiego Księstwa Litewskiego do końca XV wiek, [w:] Latopisy Akademii Supraskiej, vol. 5, Białystok 2014, s. 9–38. Brak numerów stron w książce
↑B.B.KumorB.B.,Archidiecezja lwowska obrządku łacińskiego w świetle schematyzmu archidiecezjalnego z 1939 r., [w:] Folia Historica Cracoviensia, vol. 9, Kraków 2003, s. 307–310. Brak numerów stron w książce
↑J.K.J.K.OstrowskiJ.K.J.K.,Lwów: Dzieje i sztuka, Kraków 1997, s. 12. Brak numerów stron w książce
↑Maurycy Horn, Społeczność żydowska w wielonarodowościowym Lwowie, w: Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego, 1991, 1 (157), s. 3.
↑„Pod presją Wielkiej Brytanii Rada Ligi Narodów przyjęła 23 lutego 1921 r. uchwałę stwierdzającą, że: (1)Postanowienia konferencji pokojowej o prawach mniejszości narodowychnie mogą być zastosowane wobec Galicji Wschodniej, ponieważ leży ona poza granicą Polski; (2) Postanowienia o wykonywaniu mandatów i kontroli Ligi Narodów nad mandatariuszami nie mogę odnieść się do Galicji Wschodniej, ponieważPolska nie otrzymała mandatu, a tylko prawo do administrowania tej krainy; (3) Nie można również stosować do tego przypadku zasad Konwencji Haskiej, bo w czasie gdy ta konwencja była podpisywana, Polska jako państwo nie istniała; (4)Polska jest tylko faktycznie wojskowym okupantem Galicji, suwerenem są państwa Ententy (art. 91 traktatu w Saint Germain-en-Laye) i dlatego Rada Ligi Narodów postanawia przedłożyć postulaty Galicjan odnośnie prawnego stanowiska Galicji Wschodniej i przyszłości tego kraju do rozpatrzenia przezRadę Ambasadorów” Rafał Galuba,„Niech nas rozsądzi miecz i krew...”. Konflikt polsko-ukraiński o Galicję Wschodnią w latach 1918–1919, Poznań 2004,ISBN 83-7177-281-5, s. 284.
↑W odniesieniu do obszaru Galicji Wschodniej główne mocarstwa opowiedziały się 20 listopada 1919 r. za tzw. Koncepcją mandatową. Polska otrzymałaby mandat na Galicję Wschodnią na dwadzieścia pięć lat, po czym decyzją o jej dalszych losach podjęłaby Liga Narodów. Sprawa nie miała dalszego ciągu. Polska sprawowała (z wyjątkiem okresu ofensywy sowieckiej latem 1920 r.) na tym obszarze funkcje administracyjne. Starał się temu przeciwstawić przebywający na emigracji gabinetJewhena Petruszewicza. Nie zmieniło jego polityki oświadczenie Rady Ambasadorów z 12 lipca 1921 r. o nieuznawaniu rządu ZURL za reprezentację Galicji Wschodniej.Karol Grünberg,Bolesław Sprenger,„Trudne sąsiedztwo”, Warszawa 2005, s. 264–265.
↑Rafał Galuba,„Niech nas rozsądzi miecz i krew...”. Konflikt polsko-ukraiński o Galicję Wschodnią w latach 1918–1919, Poznań 2004,ISBN 83-7177-281-5, s. 285–286.
↑„Wobec tego iż uznane zostało przez Polskę, że co się tyczy wschodniej części Galicji, warunki etnograficzne czynią koniecznym ustrój autonomiczny” – oficjalny tekst polski decyzji Konferencji Ambasadorów zamieszczony w Dzienniku Ustaw RP z dn. 20 kwietnia 1923 r. (Dz.U. z 1923 r. nr 49, poz. 333),Odbudowa państwowości polskiej. Najważniejsze dokumenty 1912-1924 pod redakcją Kazimierza W. Kumanieckiego, Warszawa-Kraków 1924, s. 676 („Considerant qu’il est reconnu par la Pologne, qu’en ce qui concerne la partie orientale de la Galicie, les conditions ethnographiques necessitent un regime d’autonomie” – tekst francuski).
↑22 IX w Winnikach przedstawiciele Armii Czerwonej przyjęli bez dyskusji warunki wysunięte przez gen. Langnera. Przyjęto protokół o przekazaniu miasta Lwowa Armii Czerwonej, w którym m.in. stwierdzono, że Wojsko Polskie opuści poszczególne sektory. O dalszych losach wojska była mowa w pkt. 6 i 8, które głosiły:„6. Jeńcy szeregowi i młodsi oficerowie kolumnami pieszymi, starsi oficerowie autami opuszczą miasto wzdłuż szosy Lwów–Kurowice [...] 8. Oficerom Wojsk Polskich gwarantuje się osobistą swobodę i nietykalność ich osobistej własności. Przy przejazdach do Państw Obcych rozstrzyga Władza Miejska wraz z przedstawicielami władz dyplomatycznych danego Państwa”.Protokół ten podpisali przedstawiciele Armii Czerwonej: kombryg Kuroczkin, kombryg Jakowlew, płk Diedow, płk Fotczenkow i komisarz pułkowy Makarow; ze strony Wojska Polskiego gen. Langner i płk dypl. Rakowski[1], por. teżWojciech Roszkowski,Najnowsza historia Polski 1914–1945, Świat Książki, Warszawa 2003, s. 411,ISBN 83-7311-991-4.
↑Witold Wasilewski, Współpraca niemiecko-sowiecka a zbrodnia katyńska. „Pamięć i Sprawiedliwość”, 1.2009, s. 50–55.
↑Lwów od środka, Wydawnictwo RM, Warszawa 2007, s. 16.
↑FilipF.Friedman.FilipF.,Zagłada Żydów lwowskich, Centralna Żyd. Komisja Historyczna w Polsce, 1945, s. 6.
↑Andrzej Leon Sowa „Kto wydał wyrok na miasto. Plany operacyjne ZWZ-AK (1940 – 1944) i sposoby ich realizacji.” Wydawnictwo Literackie 2016,ISBN 978-83-08-06095-7, s. 266.
↑GrzegorzG.HryciukGrzegorzG.,Nastroje i stosunek ludności polskiej tzw. Ukrainy Zachodniej do przesiedleń w latach 1944–1945 w świetle sprawozdań radzieckich, [w:]WłodzimierzW.Bonusiak (red.),Polska i Ukraina po II wojnie światowej, Rzeszów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Rzeszowie, 1998, s. 211–215,ISBN 978-83-87288-679.
↑Grzegorz Hryciuk, Radziecki aparat bezpieczeństwa (NKWD i NKGB) wobec „nacjonalistycznego podziemia polskiego” na ziemiach wschodnich II RP – casus Galicji Wschodniej i Wołynia 1944–1946, w: Sowieci a polskie podziemie 1943–1946. Wybrane aspekty stalinowskiej polityki represji, Warszawa 2017, s. 191.
↑„W swej gorliwości sowieccy urzędnicy we Lwowie usunęli trójząb nawet z pomnika boga mórz – Neptuna”.Grzegorz Motyka „Ukraińska partyzantka 1942–1960”, Warszawa 2006 Wyd. Instytut Studiów Politycznych PAN,Oficyna Wydawnicza „Rytm”,ISBN 83-88490-58-3, s. 419.
↑Andrzej Skrzypek „Mechanizmy autonomii – stosunki polsko – radzieckie 1956–1965, Wyższa Szkoła Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora 2005,ISBN 83-89709-26-0, s. 182.
↑Tarik Cyril Amar,Different but the Same or the Same but Different? Public Memory of the Second World War in Post-Soviet Lviv, Journal of Modern European History, Volume 9, Number 3 / November 2011, s. 374–375.
↑Національність та рідна мова населення Львова за підсумками Всеукраїнського перепису населення 2001 р. w: Роман Лозинський,Етнічний склад населення Львова (у контексті суспільного розвитку Галичини) Львів 2005, WydawnictwoЛНУ імені Івана Франка s. 340.wersja elektroniczna.
↑Przewodnik po Lwowie i okolicy, Lwów 1910, s. 48.
_(cropped).jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
_at_Lviv_International_Airport.jpeg)
