Luter kierował się przede wszystkim ideą sola scriptura (tylko Pismo) co oznacza powrót do idei pierwotnego chrześcijaństwa, a zarazem odrzuceniem zdecydowanej części praktyk i interpretacji Pisma przedstawianych przez Kościół katolicki. Opierał się też na XIV-wiecznych ideach księdzaJohna Wyclifa z Anglii.
Dzięki wynalezieniudruku, nowe idee Marcina Lutra rozprzestrzeniły się szybciej niż idee Jana Husa powstałe 100 lat wcześniej. Jako pierwsi zareagowalihumaniści zErazmem z Rotterdamu iTomaszem Morusem na czele. Ten ostatni wystąpił przeciwko przekonaniom Lutra.Rzym także zareagował, wytaczając Lutrowi proces oherezję. W 1518 Luter musiał przedstawić swoje idee podczas obradSejmu Rzeszy wAugsburgu. Ponieważ jednakcesarzMaksymilian I Habsburg nie był w najlepszych stosunkach zpapieżem, nie zdecydował się na ukaranie zakonnika. Dochodzenie przeciwko Lutrowi zaowocowałobulląExsurge Domine. W bulliLeon X domagał się od Lutra odwołania swojej nauki i ukorzenia się przed Rzymem. Jako że papież nie odpowiadał w przeszłości na apele Lutra o reformy, ten zlekceważył papieża – w odwecie zakazano na niektórychuniwersytetach jego pism, on z kolei spalił bullę przy udziale publiczności w grudniu 1520 roku.
3 stycznia 1521 roku rozpoczyna się oficjalniereformacja: Leon X bulląDocet pontificem Romanum wyklął Marcina Lutra. CesarzKarol V Habsburg wezwał Lutra przed oblicze Sejmu Rzeszy doWormacji. Decyzją cesarza i sejmu wormackiego skazano Lutra nabanicję. Z uwagi na wyrok nikt nie mógł udzielić schronienia a każdy mógł go bezkarnie zabić. W celu chronienia Lutra upozorowano jego porwanie i umieszczono nazamku Wartburg. Za incydentem stałFryderyk Mądry, książę-elektorSaksonii.
Na zamku w Wartburgu Marcin Luter napisałpostyllę (zbiór kazań), wydaną w 1527. Zabrał się też do tłumaczenia na język ojczystyBiblii i wydał już we wrześniu 1522Nowy Testament, a w roku 1534 całe Pismo Święte wjęzyku niemieckim.
W roku 1525 wprowadził Luter w Wittenberdze zreformowanąliturgięmszy (niem.Deutsche Messe). Straciła onaśredniowieczny charakter ofiary. Częściowo miejscełaciny zajął język narodowy; wielkie znaczenie zyskałokazanie jako głos prawdy bożej, wyrażanej ustamikaznodziei; szczyt zaś stanowiłakomunia święta. Poważne miejsce wśród i obok liturgii przyznano pieśni imodlitwie. Luter ułożył szereg nowych pieśni kościelnych. Dobra klasztorne przekazano na cele oświatowe i dobroczynne dla ludu. Powstały szkoły ludowe; obowiązki nauczycielskie pełnili przeważnie dawniejsi mnisi, poświęcający się pracy zawodowej. Nie zapomniano też o opiece nad sierotami, biednymi i chorymi. Zmiany, wprowadzone w Wittenberdze, przyjęła Saksonia, następnie i inne kraje, objęte wittenberskim ruchem reformacyjnym. Celem ustalenia nowego porządku kościelnego Luter odbył w następnych latach powszechną wizytację parafii wittenberskiego okręgu kościelnego. Podczas wizytacji parafii Luter przekonał się o zastraszającym braku znajomości zasadniczych prawd wiary u ogółu ludności, a nawet wśród duchowieństwa. Żeby brak ten usunąć, napisał i wydał w roku 1529Mały iDuży Katechizm, przeznaczającMały dla świeckich,Duży dla duchownych[4].
Sejm, obradujący wSpirze w 1529 pod przewodnictwem króla Ferdynanda, zabronił dalszego szerzenia reformacji. Książęta i miasta ewangelickie przeciwne tej uchwale sejmu spiskiego wnieśli stanowczy protest. Wtedy, po raz pierwszy, na określenie zwolenników reformacji użyto nazwy protestanci.
W roku 1530 zebrał się sejm wAugsburgu. Wziął w nim udziałcesarz Karol V i pozwolił odczytać przed plenum sejmowym zasady reformacji spisane przez Filipa Melanchtona. Otrzymały one nazwęWyznania Augsburskiego (Confessio Augustana). Kościoły ewangelickie (luterańskie) postawiły je na naczelnym miejscu wśród swych ksiąg symbolicznych. Od zasad reformacji ujętych wWyznaniu Augsburskim pochodzi nazwa Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce.
Luteranie opierają swoją wiarę pięciu filarach wiary:tylko Pismo,tylko Chrystus,tylko wiarą,tylko łaska iSoli Deo Gloria. Najistotniejszą z nich jest zasada „Tylko Chrystus”, której podporządkowane są wszystkie inne. Oznacza ona, że tylko Jezus Chrystus, Syn Boga Ojca, prawdziwy Bóg i prawdziwy człowiek, dzięki działaniu Ducha Świętego narodzony z Marii Panny, jest jedynym pośrednikiem między człowiekiem a Bogiem, jedynym Zbawicielem i ratunkiem dla grzesznika, który zbawienie przyjmuje z darowanej łaski, bez własnej zasługi, poprzez wiarę w Ukrzyżowanego i Zmartwychwstałego Pana. Taka wiara rodzi się ze słuchania Słowa Bożego (solum Verbum), zwiastowanego wPrawie i Ewangelii. Nauka o usprawiedliwieniu w Kościele luterańskim podkreśla, że nie zbawiają uczynki, a jedynie wiara w usprawiedliwiające dzieło Chrystusa, dokonane na krzyżu Golgoty. Usprawiedliwiony człowiek aż do swej śmierci, ze względu na zepsucie swej natury, pozostaje grzesznikiem, jednak ze względu na otrzymaną w darze sprawiedliwość Chrystusa jest sprawiedliwy – dlatego jest równocześnie sprawiedliwym i grzesznikiem (łac.simul iustus et peccator). Dobre uczynki pokazują, czy wiara jest prawdziwa – człowiek czyni dobrze nie dlatego, aby być zbawionym, ale czyni dobrze dlatego, że Chrystus złożył z życia swego jedyną i niepowtarzalną ofiarę dla zbawienia całego świata.
dla zbawienia najważniejszy jest wewnętrzny akt wiary (Sola fide);wiara jest ufnością wobec Boga i posłuszeństwem jego woli, a dopiero owocem wiary są dobre uczynki
wiara w zbawienie z łaski usprawiedliwiającej, która została człowiekowi darmo dana bez jego jakiejkolwiek zasługi przez Boga w Jezusie Chrystusie (Sola Gratia).
sakramenty są „znakami i świadectwami woli Bożej” – uznawane są jedynie dwa:chrzest ikomunia św., podawana pod dwiema postaciami; chrzest, uznawany za środek łaski Bożej, udzielany jest również niemowlętom; obecnośćChrystusa w eucharystii jest rozumiana jako rzeczywista i cielesna, określa się ją mianemkonsubstancjacji (współistnienie), gdyż w zgodnie z tym poglądem w sakramencie obecne są jednocześnie ciało Chrystusa i chleb eucharystyczny oraz krew Chrystusa i wino eucharystyczne
matkę Jezusa jako „błogosławioną między niewiastami” luteranie otaczają szacunkiem, lecz od tego szacunku daleko jest do czci, jaka należy się jedynie Bogu. Luteranie nie uznają „świętych” – modlić wolno się tylko dotrójjedynegoBoga; natomiast święci traktowani są jako męczennicy, oraz zwykli ludzie
pobożność ewangelicka opiera się głównie na posłuszeństwie wobec Słowa Bożego, na szczerej modlitwie, przykładnym życiu rodzinnym i sumiennym wykonywaniu wszelkich obowiązków
Luteranizm uznaje trzy główne staro-kościelne symbole Kościoła Chrystusowego (wyznania apostolskie, nicejsko-konstantynopolitańskie i atanazjańskie).Księgami symbolicznymi luteranizmu są: niezmienioneAugsburskie wyznanie wiary,Obrona tegoż Wyznania,Artykuły szmalkaldzkie, obydwaKatechizmy księdza doktora Marcina Lutra iFormuła zgody.
Według danych za rok 2019 na świecie żyło ponad 77 mln luteran. Ponad 32 mln z nich mieszka wEuropie, lecz są oni obecni także na innych kontynentach, co jest skutkiem zarównoemigracji z kontynentu europejskiego, jak i misji. W Europie luteranizm stanowi dominujące wyznanie wSzwecji,Danii,Norwegii,Islandii,Finlandii,Estonii, naŁotwie oraz w północnych i środkowychNiemczech.
W 2010 roku zdecydowana większość wyznawców luteranizmu, bo ponad 70,5 mln (95,04%) należała do Kościołów zrzeszonych wŚwiatowej Federacji Luterańskiej. Światowa Federacja Luterańska została założona w 1947 roku, należy do niej 145 kościołów z 98 państw[5]. Siedziba ŚFL znajduje się wGenewie. Przewodniczącym Światowej Federacji Luterańskiej jest ks. bpMunib Younan (Kościół Ewangelicko-Luterański w Jordanii i Ziemi Świętej). Istnieją też dwie inne luterańskie międzynarodowe organizacje międzykościelne:Międzynarodowa Rada Luterańska iWyznająca Konferencja Ewangelicko-Luterańska. Niewielka liczba luteran należy do Kościołów niezrzeszonych w żadnej z tych organizacji.
Światowa Federacja Luterańska w 2020 roku opublikowała dane statystyczne dotyczące luteranizmu za rok 2019. Przy ich interpretacji należy brać pod uwagę różną metodykę określania liczby wiernych stosowaną przez różne Kościoły, brak aktualizacji niektórych danych, a także zmiany administracyjne[6]. W statystykach tych do luteran zaliczani są też wierniKościołów ewangelicko-unijnych. Niektóre z tych danych przedstawiają poniższe tabele[5][2]:
Ks. Jerzy Samiec – biskup Kościoła Luterańskiego w Polsce
W Polsce żyje około 61 tysięcy luteran[7], należą oni doKościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP. Największe skupisko wiernych w Polsce znajduje się naŚląsku Cieszyńskim.Biskupem Kościoła jest ks. bpJerzy Samiec, który jest z mocy urzędu biskupa także prezesemKonsystorza, wiceprezesem Konsystorza jestAdam Pastucha; prezesemSynodu jest ks. drAdam Malina. Kościół organizacyjnie podzielony jest na 6diecezji:diecezję warszawską (z siedzibą wPabianicach),diecezję cieszyńską (z siedzibą wBielsku-Białej),diecezję katowicką (z siedzibą wKatowicach),diecezję wrocławską (z siedzibą weWrocławiu),diecezję pomorsko-wielkopolską (z siedzibą wSopocie) idiecezję mazurską (z siedzibą wKętrzynie). Synod Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce przyjął wprowadzenie ordynacji kobiet na księży 16 października 2021 roku. Komisja Skrutacyjna podała następujące wyniki: oddano 59 głosόw, w tym 5 online. Wszystkie były ważne. Za wnioskiem Synodalnej Komisji Kobiet oddano 45 głosόw, przeciwko niemu 13, a jedna osoba wstrzymała się od zabrania stanowiska w sprawie. Dyskusja na ten temat toczyła się w Polsce z przerwami od około 70 lat. Od 1963 roku absolwentki teologii ewangelickiej mogły nauczać jako katechetki, odprawiać Nabożeństwa Słowa i pełnić funkcje duszpasterskie w parafii. W 1999 roku umożliwiono im objęcie diakonatu. Kobiety mogły podejmować pracę misyjną, charytatywną, prowadzić śluby i pogrzeby, udzielać sakramentu chrztu, a od 2016 roku Wieczerzy Pańskiej. Nie mogły jednak samodzielnie prowadzić parafii. W 2008 roku Synodalna Komisja Teologii i Konfesji ogłosiła, żenie istnieją przeszkody o charakterze teologicznym w ordynacji kobiet na księży. Kwestia była tematem burzliwych dyskusji w środowisku polskiego protestantyzmu oraz na sesjach Synodu Kościoła. Pomimo niejasności i kontrowersji, ostatecznie podjęto ustawę wprowadzającą możliwość ordynacji kobiet na księży. Ustawa weszła w życie 1 stycznia 2022 roku[8][9].
Paweł Janowski: Luter Marcin, 1483–1546, jeden z inicjatorów Reformacji 1. Życie i działalność. W: Encyklopedia katolicka. red. E. Ziemann. T. XI. Lublin: 2006. Brak numerów stron w książce
