Od jesieni 1936 roku członekZwiązku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej, któremu we Lwowie przewodzili komuniści zAdamem Schaffem. Na początku 1938 założył w jej ramach trockistowskie koło „akademików-marksistów” powiązane z szerszą organizacją „bolszewików-leninistów”. Poagresji ZSRR na Polskę został w listopadzie 1939 roku aresztowany w Stanisławowie i skazany na 8 lat obozu pracy, a później nadożywotnie zesłanie[a]. Nie został objęty amnestią poukładzie Sikorski-Majski w 1941, nie dostał się też doArmii Polskiej w ZSRR. Do 1947 przebywał włagrze, a następnie na zesłaniu wKomijskiej SRR. Po upadku szefaNKWDBerii w 1953 stał się wolnym człowiekiem, lecz bez prawa powrotu do Polski. Dopiero w 1956 roku sąd weLwowie unieważnił wyrok skazujący[4][5].
Był uczestnikiem klubu dyskusyjnego przy Komitecie Warszawskim PZPR (tzw. Klubu Życie)[9]. Próbował wykorzystać kilkumiesięczny okres wolności intelektualnej poodwilży październikowej do zainspirowania zmian w polskim marksizmie (jak sam to określił, do „przywracania oryginalnego kształtu filozofii społecznego buntu”)[9]. Od jesieni 1957 roku bywał także wKlubie Krzywego Koła, gdzie często zabierał głos, ścierając się m.in. z Adamem Schaffem o kształt marksizmu i zTadeuszem Kotarbińskim na tle stosunku do kary śmierci i ocenyAkcji „Wisła”[10].Witold Jedlicki określił go w 1963 „najwybitniejszym polemistą broniącym w Klubie poglądów radykalnych”[11]. Hass przewodził kilkunastoosobowej grupie, do której należeli weteran polskiego trockizmuKazimierz Badowski oraz młody historyk i socjolog Romuald Śmiech[9]. Hass korespondował z Badowskim jeszcze przed powrotem do kraju w październiku 1956[12]. W grudniu 1958 w dwudziestą rocznicę rozwiązaniaKomunistycznej Partii Polski (KPP) przezKomintern odczytał ówczesną odezwę protestacyjną swojej grupy „bolszewików-leninistów”[10]. W ramach czwartków dyskusyjnych wygłosił 16 marca 1961 referatAnaliza wyborów sejmowych i samorządowych w 1919 r.[13], w którym dowodził braku nastrojów rewolucyjnych w Polsce w 1919, broniąc tym samym KPP przed stalinowskim zarzutem niewykorzystania ówczesnej sytuacji[14]. Według Witolda Jedlickiego podczas pertraktacji z zarządem Klubu w 1959 władze wskazały Hassa obokJana Wyki, autora referatuRefleksje w 40. rocznicę KPP z 8 stycznia 1959, jako odpowiedzialnych za „wrogie wystąpienia”[15], a po zamknięciu Klubu przez władze w lutym 1962 Hass, Wyka iJan Wolski byli oskarżani przez członków Klubu o spowodowanie jego likwidacji prowokacyjnym nastawieniem do władz[16]. WedługJanusza Maciejewskiego Hass był obok Wyki i Wolskiego jednym z trójki „ekstremistów”, od których usunięcia z Klubu Krzywego Koła władze uzależniały pod koniec 1961 jego dalsze funkcjonowanie. Jako zagorzały przeciwnik liberalizmu, reprezentowanego w KKK przez byłego przewodniczącegoJana Strzeleckiego, uwieczniony został wówczas w operzeJanusza SzpotańskiegoCisi i gęgacze w postaci „Gęgacza-trockisty”[17].
W poszukiwaniu sprzymierzeńców politycznych Hass nawiązał współpracę z nie-trockistowskimirewizjonistami:Jackiem Kuroniem,Karolem Modzelewskim i skupionym wokół nich radykalnym skrzydłemZwiązku Młodzieży Socjalistycznej (ZMS)[12]. Za ich pośrednictwem skontaktował się z SekretariatemIV Międzynarodówki[9], do której zgłosił akces[18]. Dążąc do odtworzenia rewolucyjnej trockistowskiej konspiracji z lat międzywojennych w duchuultralewicowym, zachował krytyczne nastawienie wobec Kuronia i Modzelewskiego jako związanych z liberalnymi dysydentami w rodzajuLeszka Kołakowskiego[19]. W marcu 1965 roku został aresztowany pod zarzutem powiązań z organizacjami trockistowskimi oraz pomocy w pisaniu i rozpowszechnianiu ogłoszonego wówczas przez Kuronia i ModzelewskiegoListu otwartego do członków PZPR, w którym autorzy dzielili się swoją krytyką ustroju popaździernikowego z działaczami partyjnymi i aktywem ZMS[20]. Należał istotnie obokAdama Michnika iJana Józefa Lipskiego do grona zaufanych osób, którym autorzy listu powierzyli maszynowe kopieListu po skonfiskowaniu przez władze pierwszej wersji i jej odtworzeniu[21]. Niemniej w jego domuSłużba Bezpieczeństwa odkryła na podstawie informacjiJózefa Kosseckiego opróczListu także trockistowską literaturę[22][b], a sam Hass według relacji Modzelewskiego z powodu różnic ideowych zgodził się na udostępnienie jemu i Kuroniowipowielacza swojej organizacji wyłącznie pod wpływem Badowskiego[23]. W czasie osobnego procesu przeciw trzem trockistom Hass przyznał się do stawianych mu zarzutów[24], zarazem krytykując otwarcie ustrój jako stalinowski[25]. W Europie Zachodniej odbyły się akcje protestacyjne w obronie „grupy Hassa”, a do władz PRL trafiły petycje w jego sprawie[26]. Podczas procesu Kuronia i Modzelewskiego Hass, który uważał konfrontację z aparatem przymusu za niezbędny etap kształtowania rewolucjonisty, zalecał Kuroniowi ataki personalne na członków składu sędziowskiego, do czego Kuroń nie zastosował się[19]. Występując jako świadek, Hass twierdził, że Kuroń i Modzelewski zamierzali użyć powielacza do rozpowszechniania trockistowskiej literatury i ujawnił ich kontakty z IV Międzynarodówką[27]. W styczniu 1966 roku skazano go na 3 lata więzienia, skąd zostałzwolniony przedterminowo w końcu sierpnia 1966[6]. Po zwolnieniu z więzienia podjął systematyczną współpracę z SB, początkowo jako kontakt obywatelski, a następnie jakotajny współpracownik ps. „Woliński”[28].
Od wyjścia z więzienia w 1966 i fiaska projektu reaktywacji trockizmu w Polsce datuje się praca naukowa Hassa nad zagadnieniem masonerii. Zniechęcany do zajmowania się międzywojennym ruchem robotniczym, od przełomu lat 50. i 60. rozpoczął systematyczne badania nad inteligencjąpiłsudczykowską, notując jej związki z wolnomularzami. Pierwszy artykuł z tej problematyki, napisany na sugestię przyjaciela Janusza Wojska, ogłosił w „Kwartalniku Historycznym” dzięki poparciuBogusława Leśnodorskiego w 1967[29].
Pomimo zwolnienia przez pewien czas uniemożliwiano mu powrót na studia doktoranckie wPAN, a do 1979 roku nie pozwalano podjąć pracy naukowej. W tym okresie Ludwik Hass utrzymywał się z honorariów za artykuły pisane pod pseudonimem do „Więzi” oraz za publikowane w „Kwartalniku Historycznym” rozprawki naukowe, które zgodnie z prawem mógł już publikować pod własnym nazwiskiem. Współpracował też dzięki poparciuStanisława Kalabińskiego z Pracownią Dziejów Klasy Robotniczej Instytutu Historii PAN. Dopiero w 1971 roku obronił w IH PAN pracę doktorską pt.Wybory warszawskie 1918–1926, przygotowaną pod kierunkiem Henryka Jabłońskiego i opublikowaną rok później[7]. Następnie w latach 70. zbierał materiały archiwalne i relacje ustne w emigracyjnym środowisku wolnomularskim w Paryżu korzystając z kilkumiesięcznych stypendiów tamtejszejloży „Kopernik”[30][6].
Ludwik Hass jest autorem kilkuset rozpraw, przyczynków i recenzji naukowych oraz kilkunastu książek poświęconychruchowi iklasie robotniczej oraz masonerii na ziemiach polskich i w Rosji.
Jego podejście do problematyki wolnomularstwa byłosocjologiczne ipolitologiczne[30]. Systematyzując wiedzę na temat organizacji, którą ukazywał według słów Tadeusza Cegielskiego jako „szeroki ruch społeczny realizujący określoną ideologię”, dokumentując jej losy i rzeczywisty zasięg jej wpływów, przyczynił się do osłabienia wytworzonych wokół niej mitów[34]. Jak zwykł mówić, „największą tajemnicą masonerii jest to, że nie ma ona żadnej tajemnicy”[30]. Uważał wolnomularstwo za wytwórburżuazji i odmawiał mu uniwersalnego wymiaru metafizycznego[35].
W ocenie Witolda Jedlickiego z 1963 był oryginalnym myślicielem marksistowskim, który chętnie posługiwał się paradoksem i odczytywał klasyków w zaskakujący sposób, zaś w wystąpieniach publicznych odznaczał się bezkompromisową zażartością i łamaniem konwenansów[36]. Niestosowanie się do norm kulturowych uznawał za taktykę zwalczania ustroju stalinowskiego[19].
PPS Lewica 1926–1931. Materiały źródłowe,Książka i Wiedza, Warszawa 1963, ss. 544.
(z Marianem Lechem)Dzieje Zakładów Naprawczych Taboru Kolejowego im. Ho Chi Minha w Pruszkowie,Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1969, ss. 233.
Wybory warszawskie 1918–1926. Postawy polityczne mieszkańców Warszawy w świetle wyników głosowania do ciał przedstawicielskich, PWN, Warszawa 1972, ss. 194.
Sekta farmazonii warszawskiej. Pierwsze stulecie wolnomularstwa w Warszawie (1721–1821),PIW, Warszawa 1980, ss. 675. Seria: Biblioteka Wiedzy o Warszawie.ISBN 83-06-00239-3
Postawy polityczne i aktywność klasy robotniczej (1918–1939),Akademia Nauk Społecznych PZPR, Warszawa 1988, ss. 375. Seria: Tradycje i Wartości Polskiego Ruchu Robotniczego, 12.
Trockizm. Od Lewej Opozycji do Czwartej Międzynarodówki, Wydział Propagandy Rady NaczelnejZrzeszenia Studentów Polskich, Warszawa 1989, ss. 92. Seria: Biblioteka BIS, 24. (do użytku wewnątrzorganizacyjnego)
wydanie II rozszerzone:Masoneria polska XX wieku. Losy, loże, ludzie, Kopia, Warszawa 1996, ss. 295[38],ISBN 83-86290-16-1
Loża i polityka. Masoneria rosyjska 1822–1921, t. 1:Wolnomularstwo rosyjskie w podziemiu 1822–1921,Bellona, Warszawa 1996, 1998, ss. 299.ISBN 83-85408-35-5,ISBN 83-11-08569-2
Loża i polityka. Masoneria rosyjska 1822–1921, t. 2:Wolnomularstwo rosyjskie na obczyźnie i powrót w strony rodzinne, 1918–1995, Bellona, Warszawa 1998.ISBN 83-11-08772-5,ISBN 83-85408-62-2
Inteligencji polskiej dole i niedole. XIX i XX wiek, Mazowiecka Wyższa Szkoła Humanistyczno-Pedagogiczna i Stowarzyszenie Mazowiecki Ośrodek Badań Naukowych im. St. Herbsta, Łowicz 1999, ss. 437.ISBN 83-87222-12-7
Świat wolnomularski (lata trzydzieste – lata dziewięćdziesiąte XX wieku). Konkrety: geografia, liczebność, odłamy, nurty, ponadpaństwowe porozumienia i organizacje, t. 1:Trudne czasy 1932–1945, Mazowiecka Wyższa Szkoła Humanistyczno-Pedagogiczna, Łowicz 2004, ss. 302.ISBN 83-87222-28-3
Świat wolnomularski (lata trzydzieste – lata dziewięćdziesiąte XX wieku). Konkrety: geografia, liczebność, odłamy, nurty, ponadpaństwowe porozumienia i organizacje, t. 2:1945 – lata dziewięćdziesiąte XX w.,Neriton,Instytut Historii PAN, Mazowiecka Wyższa Szkoła Humanistyczno-Pedagogiczna, Warszawa 2006, ss. 507.ISBN 83-89729-77-6
Jedną z najważniejszych prac Ludwika Hassa jest trzyczęściowa monografia odtwarzająca dzieje masonerii w Europie Środkowo-Wschodniej. Składają się na nią tytuły:
Robotniczy Pruszków w latach 1918–1920, [w:]Odgłosy Rewolucji Październikowej na Mazowszu i Podlasiu, red.Stanisław Herbst, Książka i Wiedza, Warszawa 1970, s. 155–181.
Wpływy ugrupowań politycznych wśród ludności woj. warszawskiego w latach 1919–1922 (w świetle wyborów sejmowych), „Rocznik Mazowiecki” 4 (1972), s. 94–155.
Ruch robotniczy na tle życia politycznego Polski międzywojennej, [w:]Studia z najnowszych dziejów ruchu robotniczego na Białostocczyźnie, red.Władysław Góra, PWN, Warszawa 1982, s. 9–28.
Białystok jako centrum przemysłu i ośrodek ruchu robotniczego do wybuchu I wojny światowej, „Prace Białostockiego Towarzystwa Naukowego” 29 (1985), s. 113–127.
Dmowski i Kierenski o sprawach polskich wiosną 1915, „Dzieje Najnowsze” 23.4 (1991), s. 67–70.
Trockizm w Polsce (do 1945 r.) [w:]Oblicza lewicy. Losy idei i ludzi, red.Jolanta Itrich,Jan Kancewicz,Irena Koberdowa, Towarzystwo Naukowe im. Adama Próchnika, Warszawa 1992, s. 185–241.
↑Nie zachowały się dowody na to, że Hass został aresztowany lub skazany za działalność trockistowską[3].
↑Związany z prawicą antykomunistyczną Kossecki był współpracownikiem Hassa i otrzymał od niego kopięListu, która wpadła następnie podczas rewizji w jego domu w ręce SB. Modzelewski uważał Kosseckiego za agenta, któremu Hass przekazywał informacje o opozycji[3].
↑Tomasz Wituch, Bogdan Stolarczyk,Studenci Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego 1945–2000, Wydawnictwo Arkadiusz Wingert, Kraków 2010, s. 643
↑Tezy listu są oparte na tekście programu IV Międzynarodówki trockistowskiej uchwalonego w 1957 roku. Tekst tego programu („Program Rewolucji Politycznej IV Międzynarodówki” Internationale d'Edition, Paris) znajduje się w aktach sprawy Kuronia i Modzelewskiego z 1965 roku (Archiwum Sądu Wojewódzkiego w Warszawie, Nr IV – K 186/65). Skład sędziowski uznał wówczas zarzut ich działania z polecenia IV Międzynarodówki w latach 1964–1965 za w pełni udowodniony.
BartłomiejB.StarnawskiBartłomiejB.,“Here I Stand, I Cannot Do Otherwise”: Around An Open Letter to the Party and the Notion of Revisionism in Discourse About the Political Opposition in 1960s Poland, [w:]KatarzynaK.Chmielewska,AgnieszkaA.Mrozik,GrzegorzG.Wołowiec (red.),Reassessing Communism: Concepts, Culture, and Society in Poland, 1944–1989, Budapeszt: Central European University Press, 2021, s. 227–271,ISBN 978-963-386-378-7.
PawełP.SzelegieniecPawełP.,The Rise and Fall of the Revolutionary Left in 'People's Poland': Kuroń, Modzelewski and the Struggle for Workers' Socialism under Post-Stalinism (1956–89), „Historical Materialism”, 29 (2), 2021, s. 143–187,DOI: 10.1163/1569206X-00001559,ISSN1465-4466.
