Góra:Grand Hotel Lublinianka, Rynek, Trybunał Koronny Centrum: Panorama Starego Miasta ze wzgórza zamkowego Dół: Centrum Kultury, ulica Szambelańska, Centrum Spotkania Kultur
Położone naWyżynie Lubelskiej nadBystrzycą, na dwóch odmiennych obszarach. Część zachodnia ma urozmaiconą rzeźbę terenu. Występują tam liczne wąwozy, doliny i wzgórza. Część wschodnia jest płaska. Lublin jest ulokowany ok. 170 km odWarszawy, nieopodal granicy krain historycznych: Małopolski iRusi Czerwonej i ok. 100 km odprzejścia granicznego z Ukrainą.
Osada handlowa, położona na szlaku prowadzącym z okolicMorza Czarnego, istniała w tym miejscu od VI w. Od X do XV w. Lublin należał do jednostki administracyjnej, której centrum byłSandomierz. WI Rzeczypospolitej był ważnym ośrodkiem administracyjnym, handlowym i kulturalnym. Od połowy XVII w. i w XVIII w. miasto podupadło i zubożało. W wynikuIII rozbioru znalazło się wzaborze austriackim, następnie kolejno: wKsięstwie Warszawskim iKrólestwie Polskim. W 3. ćwierci XIX w. Lublin, włączonyKoleją Nadwiślańską do rosyjskiej sieci kolejowej, szybko rozrósł się i nabrał charakteru przemysłowego. Zmienił się także jego kształt urbanistyczny. Wpierwszej idrugiej wojnie światowej padł ofiarągospodarki rabunkowej iHolokaustu. W okresiePRL nastąpił gwałtowny rozwój Lublina. W tym czasie ludność wzrosła ponad trzykrotnie. Umocnił się akademicki charakter miasta. Zbudowano szereg zakładów przemysłowych, wzniesiono nowe dzielnice mieszkaniowe.
Położenie Wyżyny Lubelskiej na mapie Polski. Grubszą linią na wschód od Wyżyny zaznaczono granicę między Pozaalpejską Europą Środkową a Niziną Wschodnioeuropejską
Miasto zajmuje powierzchnię 147 km²[6]. Według regionalizacji A. Chałubińskiej i T. Wilgata[7] leży ono w czterechmezoregionach. Na zachód od doliny Bystrzycy znajdują sięPłaskowyż Nałęczowski iRównina Bełżycka, zaś na wschód – Równina Łuszczowska iWyniosłość Giełczewska[8]. Według J. Kondrackiego[9] Lublin leży na Płaskowyżu Nałęczowskim, Równinie Bełżyckiej,Płaskowyżu Świdnickim i Wyniosłości Giełczewskiej[10]. Według podziaługeomorfologicznego H. Maruszczaka miasto leży na styku trzech mezoregionów – na zachód od Bystrzycy są to: Płaskowyż Nałęczowski i Płaskowyż Bełżycki, a na wschód – Płaskowyż Łuszczowski[11].
Dolina Bystrzycy dzieli miasto na dwie odmienne krajobrazowo części. Część lewobrzeżną cechuje urozmaicona rzeźba terenu z licznymi głębokimi suchymi dolinami, którym towarzyszą nielicznewąwozy lessowe. Część prawobrzeżna jest bardziej płaska i mniej urozmaicona[11]. Na terenie miasta do Bystrzycy wpadają dwie cieki:Czerniejówka iCzechówka.
Wedługklasyfikacji Köppena-Geigera Lublin leży w strefieDfb – klimatu kontynentalnego wilgotnego[13]. Średnia rocznatemperatura powietrza wynosi od +7,0 do +8,0 °C. Najcieplejszymi miesiącami są lipiec i sierpień, ze średnią temperatur ok. +19 °C, najzimniejszym styczeń i luty, ze średnią ok. −5,0 °C. Okresy letni iwegetacyjny trwają dość długo (odpowiednio 100–110 i 210–220 dni). Średnia roczna sumaopadów wynosi ok. 540 mm. Czas zalegania pokrywy śnieżnej wynosi od 70 do 90 dni[14].
Na Płaskowyżu Łuszczowskim znajdują się tereny przemysłowe i mieszkaniowe. Układ przestrzenny ukształtował się pod wpływem przebiegu linii kolejowej oraz dróg wylotowych, które przebiegają wzdłuż dolin. Dzielnicami głównie przemysłowymi sąTatary,Wrotków iZadębie. Tereny głównie mieszkaniowe to dzielnice:Bronowice,Dziesiąta orazKośminek oraz osiedla:Majdan Tatarski i odosobnioneOsiedle Jagiellońskie naFelinie. Na południu znaczną część powierzchni zajmujelas Dąbrowa[16].
Na Płaskowyżu Bełżyckim dominują tereny rolnicze. Znajduje się tam też podmiejska zabudowa mieszkaniowa oraz lasy:Stary Gaj iLas Krężnicki[17].
W dolinach znajdują się tereny zielone, wykorzystywane w funkcji rekreacyjnej. Centralnym punktem jest ujście Czechówki do Bystrzycy. W pobliżu dolin skoncentrowane są budynki sportowe i ogródki działkowe. Na południu utworzono zbiornik retencyjny –Jezioro Zemborzyckie – pełniące też funkcje rekreacyjne[17].
Lublin,ziemia lubelska i inne krainy historyczne Polski na tle współczesnych granic administracyjnych
Początki ośrodka osadniczego sięgają VI w. Istniała wtedy osada naCzwartku, która rozprzestrzeniła się na sąsiednie wzgórza. W okresie wczesnopiastowskim wzniesionokościół św. Mikołaja oraz drewnianą budowlę obronną na Wzgórzu Zamkowym. Budowla ta w XII wieku stała się ośrodkiemkasztelanii. Lublin należał wtedy doziemi sandomierskiej, a szerzej – doMałopolski. Pierwsze wzmianki o Lublinie pochodzą z 1198. Miasto lokowano naprawie magdeburskim prawdopodobnie za czasówBolesława Wstydliwego około 1257, jednak nie zachował się akt lokacyjny. W XIII w. Lublin stał się głównym ośrodkiem rodzącej sięziemi lubelskiej, od XIV w. wchodzącej w składwojewództwa sandomierskiego.
Nazwa miasta pojawia się w źródłach z 1228, od razu we współczesnej formie. Może ona pochodzić odnazwy osobowejLubla. Byłaby ona utworzona odstaropolskiego imieniaLubomir z dodanym pieszczotliwym przyrostkiem-la[18]. Możliwe także, że zdrobniałe imięLubla złączyło się z przyrostkiem dzierżawczym-in.Zygmunt Sułowski przypuszcza, że nazwa miasta jest związana z imieniemLubel (Lubelnia). Analogicznie istnieją nazwy Wróblin, Wróbel. Zdaniem językoznawcy Macieja Malinowskiego Lublin dawniej nosił nazwęLubelin. Współczesna nazwa miałaby powstać w wyniku redukcji samogłoskie. Pierwotny rdzeń zachował za to przymiotniklubelski[19]. FormaLubelin została zanotowana w 1231[20]. Założycielem czy właścicielem Lublina w zamierzchłych czasach mógł być człowiek o imieniu Lubel bądź Lubla[21]. WedługKroniki Wincentego Kadłubka nazwa pochodzi od imienia założycielki, Julii, siostryJuliusza Cezara.
W XVI i XVII wieku był głównym ośrodkiemreformacji. Działała tam jedna z ważniejszych gminbraci polskich orazzbórkalwiński. W połowie XVII wieku Lublin uległ zniszczeniu w wyniku wojen oraz epidemii. Na fali ogólnopolskich konfliktów narodowościowych i gospodarczego zastoju upadłyjarmarki lubelskie. W 1630dżuma pochłonęła 5 tys. ofiar. Po 1650 z miasta wyemigrowała większość europejskich kupców. W 1655 Lublin splądrowały wojska rosyjsko-kozackie, a w 1656 miastozłupili Szwedzi. Dopełnili oni aktu zniszczeń lubelskiej zabudowy i zdziesiątkowali populację. 12 kwietnia 1656 miasto wyzwoliły wojska pod dowództwemhetmanaPawła Jana Sapiehy[29]. Kolejne lata przyczyniły się do dalszego upadku Lublina, głównie za sprawąwojny północnej. W 1703August II nadał miastu przywilej zrównujący je w prawach do Krakowa.
Zmiany terytorialne Lublina w XX wiekuGmach Główny Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, zał. 1918Lublin z lotu ptaka, lata 30.
W 1815 Lublin znalazł się wKrólestwie Kongresowym wzaborze rosyjskim. W 1837 został stolicąguberni. W 1873 liczba ludności miasta wynosiła 28,9 tys. W niecałe ćwierć wieku (do 1897) wzrosła do 50,2 tys. W 1877 zbudowano pierwszepołączenie kolejowe. Nastąpiły także widoczne przeobrażenia w stosunkach społecznych – powstała warstwa zamożnejburżuazji. Formował się kształt urbanistyczny miasta – rosły dysproporcje między bogatym śródmieściem a dzielnicami położonymi na peryferiach[30]. W czasieI wojny światowej w lecie 1915 zajęcie Lublina przezwojska armii niemieckie iaustro-węgierskie zakończyło rosyjskie rządy w mieście rozpoczynającokupację austriacką.
W nocy z 6 na 7 listopada 1918 utworzonorząd Ludowy Republiki Polskiej pod przewodnictwemIgnacego Daszyńskiego. W dniach 24 i 25 kwietnia 1919 roku w mieście doszło do pogromu antyżydowskiego. Zajścia rozpoczęli rekruci. Grabiono sklepy na rynku, rozbijano okna, bito Żydów na ulicach. Policja nie interweniowała[31].
W lipcu 1939 postanowiono, że w razie wybuchu wojny Lublin stanie się tymczasową siedzibąPrezydenta RP. Pierwszy atak lotniczy przeprowadzony przezlotnictwo niemieckie na miasto nastąpił 2 września rano. 5 września przeniesiono do miasta ministerstwa oraz skarb państwa. Tego samego dnia utworzona zostałaArmia „Lublin”. 9 wrześniaNiemcy kolejny raz zbombardowali miasto. Zginęło około 1000 osób[34]. Prezydent LublinaBolesław Liszkowski opuścił miasto 9 września 1939 i wyjechał doRumunii. 18 września wojska niemieckie wkroczyły do Lublina. Do lipca 1944 miasto znalazło się pod okupacją niemiecką jako częśćGeneralnego Gubernatorstwa.
W listopadzie 1939 rozpoczęły się masowe represje wobec polskiej inteligencji, nazwane późniejSonderaktion Lublin. Aresztowano kilkuset prawników, inżynierów, profesorów KUL, nauczycieli i duchownych, między innymi biskupówMariana Fulmana i bł.Władysława Gorala. Niemcy zamknęli KUL, szkoły i teatry, a także wstrzymali wydawanie polskiej prasy[35]. Między czerwcem a sierpniem 1940 w ramachAkcji AB aresztowano kilkuset przedstawicieli inteligencji. Około 500 z nichrozstrzelano w pobliskich Rurach Jezuickich. Hitlerowcy utworzyli więzieniegestapo na Zamku w Lublinie oraz katownię„Pod Zegarem”. Represje wymierzone wobec polskichŻydów miały miejsce od końca 1939. Utworzonoobóz koncentracyjny na Majdanku orazgetto dla ludności żydowskiej. PodczasZagłady w ramachAkcji Reinhard zginęło około 40 tys. lubelskich Żydów, którzy przed 1939 stanowili ponad 1/3 ludności miasta. Zniknęło całe tzw.miasto żydowskie i niemal całaWieniawa, zamieszkana głównie przez Żydów. Zlikwidowano cmentarze żydowskie.
W lipcu 1944 niżsi dowódcyArmii Krajowej podjęli decyzję rozpoczęcia walk w mieście. Radzieckie walki o Lublin rozpoczęły się 23 lipca 1944, a zakończyło 25 lipca 1944[36]. 2 sierpnia Lublin stał się siedzibąPolskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego.
22 lipca 1954 roku w mieście odbyły się centralne obchody 10-lecia Polski Ludowej. Z tej okazji Lublin został odznaczony Krzyżem Grunwaldu I Klasy[39].
Stare miasto w Lublinie, skrzyżowanie ulic Olejnej i Noworybnej
7 listopada 1968 roku odbyły się w Lublinie główne obchody 50-tej rocznicy odzyskania niepodległości w 1918 roku. Na uroczystej akademii przemówienie okolicznościowe wygłosił premier J. Cyrankiewicz[40].
Od 8 do 24 lipca 1980 falastrajków i protestów pracowniczych objęła ponad 150zakładów pracy na Lubelszczyźnie, z czego 91 w Lublinie. Strajki te są określane mianemLubelskiego Lipca 1980. Ich uczestnicy domagali się: cofnięcia podwyżek cen żywności, podwyżek płac, poprawy warunków pracy oraz (w kilku przypadkach) niezależności działaniazwiązków zawodowych. Protesty zostały zakończone pisemnymi porozumieniami strajkujących z władzami. Otworzyły one drogę do lepiej przygotowanych i przeprowadzonychstrajków sierpniowych na Wybrzeżu[41][42].
Dzisiejszy Lublin zajmuje obszar 147 km². Jest przeszło sześć razy większy niż w chwili uzyskania prawa miejskiego w 1317. Przydzielono mu wtedy „100łanów ziemi uprawnej i nieuprawnej według miary magdeburskiej” (czyli około 24 km²). Lublin jest wiodącym ośrodkiem po prawej stronie Wisły, największym ośrodkiem akademickim po prawej stronie Wisły oraz jednym z największych w Polsce[43]. Dziękiśrodkom Unii Europejskiej ma miejsce szereg inwestycji. Miasto jest członkiemUnii Metropolii Polskich.
Według spisu powszechnego 30 czerwca 2021 w Lublinie mieszkało 334 681 osób, co dawało mu 9. miejsce w Polsce[50]. 1 stycznia 2023 Lublin liczył 331 243 mieszkańców i był ósmym co do liczby ludnościmiastem w Polsce, wyprzedzając nieznacznieBydgoszcz (330 038 osób)[51]. 31 grudnia 2018 osóbzameldowanych na stałe było 321 619[52], a 31 grudnia 2020 zameldowanych ogółem było 338 586 osób[53]. Oprócz tego dużą grupę stanowią niezameldowani studenci. Według szacunków z 2016 liczba studentów wynosiła ok. 70 tys.[54] SamUniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej kształcił ponad 20 tysięcy studentów wszystkich lat[55]. Na koniec 2020 stopa bezrobocia w Lublinie wynosiła 5,8%[56].
Największą liczbę ludności Lublin odnotował w 1999- według danych GUS 359 154 mieszkańców. Od 1999 liczba osób zameldowanych w Lublinie na stałe spada. Główną przyczyną jestsuburbanizacja. Jednocześnie wzrosła ludność obszaru obejmującego 15 gmin wokół Lublina oraz sam Lublin. Doaglomeracji lubelskiej przeprowadzają się głównie mieszkańcy Lubelszczyzny i Polski południowo-wschodniej. Trend spadkowy, dotyczący liczby stałych mieszkańców miasta, wyhamował w drugiej dekadzie XXI w.[57]
Siedziba przedsiębiorstwa LubellaZakłady Herbapol Lublin
Pierwszy okrespolskiej transformacji ustrojowej minął w Lublinie bez większych problemów. Najtrudniejszy był koniec lat 90. Osłabł lubelski przemysł, wzrosło bezrobocie. Zmiany specjalizacji gospodarczych rozpoczęły się dopiero w 2011[59]. W kolejnych latach zmieniono zarządzanie miastem. W konsekwencji do 2018 zaczęło działać 80 nowych inwestorów, a zatrudnienie wzrosło do prawie 130 tysięcy. Był to rekordowy wynik[60]. Przy tym przemysł miał niewielki udział w strukturze zatrudnienia (18 tys.)[61].
W okresie PRLFabryka Samochodów Ciężarowych (FSC) produkowała samochody markiFSC Żuk orazFSC Lublin. W latach 90. fabrykę kupiłpołudniowokoreański koncernDaewoo. W ten sposób powstało Daewoo Motor Polska (DMP). Zła koniunktura na azjatyckich rynkach spowodowała problemy finansowe koncernu. Doprowadziło to do upadku zakładów w Lublinie. Większość pracowników została zwolniona. Fabrykę kupiła spółkaIntrall, jednak w 2007 sąd ogłosił jej upadłość. W 2009 spółkaDZT Tymińscy zakupiła prawa do produkcji samochodówHonker i Lublin oraz oddziały dawnych zakładów DMP[62]. Produkcja nowocześniejszego następcy dostawczego Lublina,Pasagona, rozpoczęła się w 2010, po przejęciu linii produkcyjnych dawnej FSC. W 2011 producent planował rozwinąć produkcję do 10 tysięcy samochodów rocznie. Planowano eksportować część samochodów[63]. Zatrudnienie w fabryce miało wynieść 350 osób[64].
W 2011 na terenie dawnej FSC przedsiębiorstwoUrsus S.A. wyprodukowało ciągniki markiUrsus[65][66]. Od 2011 spółka montuje w Lubliniechińskiepick-upy markiZX Grand Tiger[67]. Jest to pierwsza w Polsce i jedna z pierwszych w Europiehomologacji na samochód pochodzący z Chin. Uznaje się to za sukces inżynierów Ursusa, którzy w ciągu dziewięciu miesięcy dostosowali samochód do wymogówUnii Europejskiej[68][69].
Pod koniec lat 70. XX wieku został zaprojektowany i stworzony (przez pracowników UMCS) pierwszy w Polscekabel światłowodowy. Lubelską fabrykę światłowodów (także pierwszą w Polsce) utworzono w 1983[70].
W Lublinie działaLubelski Park Naukowo-Technologiczny, centrum naukowo-badawcze, będące miejscem spotkań dla instytucji naukowych z przedsiębiorstwami. W projekt ten włączyły się wszystkie lubelskie uczelnie, samorząd miasta i województwa. Celem są wspólne inwestycje w innowacyjne technologie. Budowa ruszyła w 2003 i została zakończona w 2012 roku.[potrzebny przypis]
Przy wsparciu środków unijnych powstał projekt Lubelskiej Wyżyny IT, współrealizowany przez urząd miasta, ośrodki akademickie i przedsiębiorców. Ma on na celu wsparcie rozwoju branżyhigh-tech w Lublinie[71][72].
Największym dostawcą energii w Lublinie jest elektrociepłownia znajdująca się na Wrotkowie, wchodząca w skład grupy kapitałowejPGE (Polskiej Grupy Energetycznej S.A.). Stanowi ona największe źródło energii elektrycznej i cieplnej na Lubelszczyźnie i posiada największyblok gazowo-parowy w Polsce[73]. Podstawowym paliwem produkcyjnym dla BGP jestgaz ziemny wysokometanowy[74]. Lublin jest także siedzibą główną przedsiębiorstwaPGE-Energia.
W mieście, zwłaszcza na obrzeżach wiele budynków należących do zabudowy jednorodzinnej jest wyposażonych wpanele fotowoltaiczne i inne niezależne instalacje odnawialnych źródeł energii.
W Lublinie swoją siedzibę ma także fabryka maszyn rolniczychSipma i producent drzwi,Pol-Skone. Działają tu ponadto przedsiębiorstwa farmaceutyczne (wytwórnia surowic i szczepionek BIOMED orazPolfa Lublin), chemiczne i spożywcze. Wśród tych ostatnich są m.in. dwie spółki giełdowe:Emperia Holding S.A. iPolmos Lublin S.A. (Stock Polska). Prężnie działa również wytwórnia makaronów i płatków śniadaniowychLubella oraz producent słodyczy,Solidarność. W Lublinie działa też producent preparatów ziołowych,Herbapol, jeden z największychbrowarów w Polsce,Perła, filiaIndykpolu (byłyLubdrob SA), oddział POCh Polskie Odczynniki Chemiczne, a takżeZakłady Tytoniowe w Lublinie.
Główną ulicą handlową Lublina jestKrakowskie Przedmieście. W latach 90. XX wieku powstało tam wiele butików i ekskluzywnych sklepów. Śródmieście i Stare Miasto to miejsca spotkań lublinian w kawiarniach, barach kawowych, restauracjach i pubach. W centrum miasta znajduje się centrum handlowo-rozrywkowe z kinem i centrum rozrywki.
W Lublinie działają sklepy największych sieci polskich i zagranicznych. Znajdują się tam ok. 20 centrów handlowych, kilkadziesiąt hipermarketów czy supermarketów i podobna liczba sklepów elektronicznych, perfumerii i drogerii. Ważnym punktem w mieście jestulica Zana, jedna z arterii komunikacyjnych Lublina, w dzielnicy Rury. Znajdują się tam siedziby przedsiębiorstw i instytucji, między innymiZUS, banki, przedsiębiorstwa ubezpieczeniowe, hipermarkety. Dynamiczny rozwój tej części miasta rozpoczął się w latach 90. XX wieku. Przy tej ulicy stoi biurowiecGray Office Park[75]. W bliskiej odległości od ul. Zana znajduje się także najwyższy budynek w LublinieMetropolitan Park.
Na terenieMiędzynarodowych Targów Lubelskich organizowane są imprezy targowe, popularne ze względu na bliskie sąsiedztwo wschodniej granicy. Odbywają się tam m.in. targi samochodowe, turystyczne, edukacyjne, ślubne i budowlane. W 2012 tereny wystawiennicze zostały kilkakrotnie rozbudowane.
Lublin staje się regionalnym centrum biurowym. W drugiej dekadzie XXI w. powstały tam duże obiekty biurowe, między innymi:Biurowiec Orion, park biurowo-mieszkaniowyCentrum Zana Office Park na terenie dawnej zajezdniHelenów. Lublin w 2017 r. przesunął się na 8. pozycję rynku biurowego w Polsce[76]. Według miejskich planów głównymi centrami powierzchni biurowych są: okolice dworca metropolitalnego (potencjał 150 tys. mkw powierzchni biurowych) i okolice ulic Kraśnickiej i Nałęczowskiej (park biurowy o powierzchni 80 tys. mkw). Postuluje się utworzenie dzielnicy biurowej w przy wjeździe od strony Warszawy, z dopuszczoną wysoką zabudową (do 200–250 metrów)[77].
W Lublinie funkcjonuje jeden hotel 5-gwiazdkowy, trzynaście hoteli 4- i 3-gwiazdkowych, dwa 2-gwiazdkowe, a także kilka dworów i zajazdów. Noclegi oferują także akademiki i osoby prywatne.
Infrastruktura komunikacyjna nad Bystrzycą w okolicymostu 700-lecia Lublina. Po prawej Arena Lublin
Do lat 60. XX w. z powodu małej liczby samochodów nie istniał konflikt między ruchempieszym i motoryzacyjnym. W 1964 spodziewano się liczby 50–100 samochodów na 1000 mieszkańców oraz projektowano do 70 miejsc parkingowych na 1000 mieszkańców[80]. Do lat 80. przeważała koncepcja segregacji ruchu pieszego i samochodowego w osiedlach mieszkaniowych, przy czym nie uwzględniano potrzeb osób z ograniczonymi możliwościami ruchowymi i w ciągach pieszych projektowano liczne utrudnienia (schody, wysokie krawężniki). W następnych dziesięcioleciach nie budowano odpowiedniej liczby miejsc parkingowych. W tej sytuacji na początku XXI wieku obserwowano zajmowanie chodników przez zaparkowane samochody i korzystanie przez pieszych z dróg zaprojektowanych dla samochodów[81].
W 2015 w lubelskim ratuszu powołano zespół odpowiedzialny za politykę pieszą[82]. Rok później opracowano projekt Lubelskich Standardów Pieszych, który zakłada priorytetowe traktowanie ruchu pieszego i planowanie infrastruktury z perspektywy pieszych[83]. Postuluje on m.in. planowanie tzw. miasta krótkich dróg, uprzywilejowanie pieszych w centrum miasta oraz rozwój stref o małym natężeniu ruchu, w których ruch pieszych byłby dopuszczony na całej szerokości ulic[84].
Pierwszedrogi rowerowe w Lublinie powstawały w latach 90. XX wieku[85]. W 1997 rada miasta wydała uchwałę ws. określenia zasad polityki komunikacyjnej, a w 2000 – „Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego”, które także uwzględniało transport rowerowy[86]. Jednak według SUiKZP program budowy sieci dróg rowerowych miał służyć głównie celom turystycznym i rekreacyjnym[87].
W latach 2010–2015 ukazało się pięć dokumentów strategicznych dotyczących polityki rowerowej (wydanych przez władze miasta albo sporządzonych na ich zlecenie), w tym uchwały rady miasta: „Polityka Rowerowa Miasta Lublin” i „Koncepcja rozwoju komunikacji rowerowej w mieście Lublin”[88]. W 2014 otwartoLubelski Rower Miejski, na który składało się 40 stacji rowerowych i 400 rowerów[89]. Dwa lata później system ten został ponad dwukrotnie powiększony[89]. Na wiosnę 2015 w Lublinie było ok. 130 km dróg rowerowych, ponad 25 km pasów rowerowych i 1,5 km ulic zkontrapasami lub kontraruchem[85]. Latem 2021 roku wAglomeracji Lubelskiej znajdowało się co najmniej 127 stacji rowerowychLubelskiego Roweru Miejskiego[90] i ponad 180 km dróg rowerowych. Zaś planowane jest jeszcze ponad kilkanaście kolejnych kilometrów[91].
Polityka rowerowa Lublina ma służyć rozwojowizrównoważonego transportu; jej celem jest osiągnięcie do 2025 przynajmniej 15% udziału ruchu rowerowego w ogólnej liczbie podróży[92]. W 2015 opublikowano „Społeczny audyt polityki rowerowej dla Lublina”, którego autorzy wskazali, że władze samorządowe nie wywiązują się z wykonywania istniejących, określonych szczegółowo zadań, a część działań związanych z polityką rowerową wykonuje strona społeczna[93].
Lublin posiadaobwodnicę, której odcinek północny i wschodni (zDąbrowicy doFelina) stanowi odcinek dróg ekspresowych S12, S17 i S19, a odcinek zachodni (z Dąbrowicy doKonopnicy) – odcinek drogi ekspresowej S19.
W Rankingu Miast Przyjaznych Kierowcom 2024, opracowanym przez portalOponeo.pl we współpracy z aplikacjąYanosik, Lublin uplasował się na siódmym miejscu w kategorii miast powyżej 300 tysięcy mieszkańców. Ranking ocenia komfort i warunki jazdy samochodem w polskich miastach, biorąc pod uwagę takie czynniki jak płynność ruchu, dostępność miejsc parkingowych, koszty eksploatacji pojazdu oraz bezpieczeństwo na drogach. Twórcy zestawienia podkreślają, że w Lublinie szczególnie dobrze wypada infrastruktura drogowa, co miało istotny wpływ na wysoką lokatę w ogólnopolskim rankingu[94][95][96].
Trolejbus z logo promocyjnym miasta przejeżdżający przez plac Łokietka
Transport zbiorowy w Lublinie na zlecenie Zarządu Transportu Miejskiego obsługuje komunalne Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne Lublin Sp. z o.o., podwykonawcy oraz podmioty zewnętrzne. Lublin jest jednym z3 miast w Polsce (obokGdyni iTychów), w których jeżdżątrolejbusy. W mieście istnieje 55 linii autobusowych (w tym 3 nocne) i 12 linii trolejbusowych[97]. Nośnikiem biletów okresowych w Lublinie jest Karta Biletu Elektronicznego[98].
Lublin jestwęzłem kolejowym. Przez miasto przebiega linia kolejowa łączącaWarszawę z granicą państwa wDorohusku, a dalej zKijowem. Dwie inne linie wybiegają z Lublina w kierunkach: południowym (m.in. doKraśnika i dalej –Przeworska) oraz północnym (doŁukowa). W 2012 został wybudowany tor łączący stację PKP Lublin Główny z Portem Lotniczym Lublin. Miasto posiada bezpośrednie połączenia kolejowe ze stolicą i większością większych miast w kraju, a także Kijowem.
Po zakończeniu remontów możliwe będzie zrealizowanie koncepcjiLubelskiej Kolei Aglomeracyjnej (Metropolitalnej),kolei aglomeracyjnej tworzonej we współpracy władz samorządowych[102]. W październiku 2020 podpisano umowę dotyczącą utworzenia koncepcji LKA. Wykonawcą jest firma Schuessler-Plan InżynierzySp. z o.o. Zgodnie z umową ma 495 dni na przygotowanie koncepcji[103].
W roku 2020 w dzielnicyZa Cukrownią rozpoczęła się budowaZintegrowanego Intermodalnego Dworca Metropolitalnego w Lublinie. Obejmuje ona proces modernizacjiDworca Głównego PKP oraz budowy nowegoDworca PKS, który ma zostać przeniesiony zAlei Tysiąclecia na ulicę Młyńską sąsiadującą z dworcem kolejowym. Ruszyła także budowa zajezdni autobusowej, parkingu podziemnego, mostu oraz deptaku na ul. Gazowej. Dzięki tym działaniom, okolica ta ma stać się węzłem komunikacyjnym regionu. Zmiany mają objąć ulice: Młyńską, Gazową, Krochmalną, Dworcową, 1-go Maja oraz Pocztową[104].
Decyzja o budowie pierwszego portu lotniczego pod Lublinem zapadła w 1934 roku. Znajdował się on wŚwidniku. Jego otwarcie miało miejsce 4 czerwca 1939. W 1944 wycofujący się Niemcy zniszczyli lotnisko i od tej pory przez prawie 70 lat, do 2012, Lublin nie widniał na mapie połączeń lotniczych[105].
Obecnie działającyport lotniczy Lublin jest także zlokalizowany w Świdniku, około 10 km od centrum Lublina. Jest on skomunikowany połączeniem kolejowym z dworcem PKPLublin Główny. W 2018 roku lotnisko obsłużyło ponad 450 tys. pasażerów, co czyniło je dziesiątym najbardziej ruchliwym portem lotniczym w całej Polsce[106]. Od początku istnienia do końca 2019 roku Lublin Airport obsłużył już ponad 2 693 000 pasażerów[107]. Pandemia koronawirusa ograniczyła działalność lotniska. Jego władze podjęły decyzję o rozwoju usług cargo i prywatnego lotnictwa biznesowego[108].
Około 12 km na południowy zachód od miasta leżylotnisko Lublin-Radawiec wRadawcu Dużym. W 1999 otwarto sanitarnelądowisko przy Al. Kraśnickiej, a w 2013 przy ul. Grenadierów również sanitarnelądowisko Lublin-SPZOZ MSW. Czynne jest również od 1991 lądowisko przy SPSK nr 4 przy ul. Jaczewskiego.
Według raportu Europolis – Rankingu Miast Zielonych za rok 2021, Lublin jest najbardziej „zielonym” miastem na prawach powiatu w całejPolsce. StolicaLubelszczyzny zwyciężyła w trzech z pięciu kategorii: transport publiczny, zdrowie publiczne oraz działania na rzecz poprawy jakości powietrza[112]. Tuż za nim uplasowały sięKatowice orazŁódź.
Budynek Instytutu Informatyki UMCSCentrum Kongresowe Uniwersytetu PrzyrodniczegoCollegium Anatomicum Uniwersytetu MedycznegoBudynek Katedry Biotechnologii KUL
Pierwsza szkoła wyższa w Lublinie powstała w XVII wieku. Było nią założone przyklasztorze ojców dominikanów i istniejące w latach 1644–1686Studium generale, mające prawo nadawania stopni lektora oraz bakałarza filozofii i teologii. Pierwszymrektorem (regensem) był o.Paweł Ruszel OP.
Pierwszą uczelnią założoną w XX wieku (1918) byłKatolicki Uniwersytet Lubelski. Uruchomienie tej uczelni przez ks.Idziego Radziszewskiego spowodowało ożywienie naukowe miasta, napływ studentów oraz wybitnych naukowców (głównie zeLwowa iKrakowa). Życie akademickie jeszcze bardziej dynamicznie zaczęło rozwijać się po II wojnie światowej, gdy jako przeciwwaga dla katolickiej uczelni – w 1944 powołany został do istnieniaUniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej. To właśnie z tej uczelni państwowej wyodrębniły się później kolejne lubelskie szkoły wyższe (Uniwersytet Medyczny iUniwersytet Przyrodniczy). Lata 90. XX wieku przyniosły bardzo dynamiczny rozwój uczelni prywatnych.
Pod koniec drugiej dekady XXI w. Lublin odnotował wysoki, jak na polskie ośrodki, odsetek umiędzynarodowienia szkolnictwa wyższego. Prawie 10% studentów byłocudzoziemcami. Dla porównania wWielkiej Brytanii czySzwajcarii wskaźnik ten przekracza 15%[113].
W Lublinie znajduje się co najmniej 60 publicznych i niepublicznych szkół podstawowych oraz 38 liceów ogólnokształcących. Największą pod względem liczby uczniów i pracowników szkołą podstawową jest Szkoła Podstawowa nr 51 im.Jana Pawła ll, która położona jest w dzielnicyCzuby Południowe. W roku szkolnym 2021/2022 uczęszczało do niej 1410 uczniów oraz pracowało w niej 240 osób, w tym 167nauczycieli[114].
Od 1822 istniejeTeatr Stary w Lublinie. Początkowo mieściły się w nim lubelska scena dramatyczna i operowa, a w XX wieku także kino[116]. W mieście funkcjonuje jedyna scena operowo-operetkowa po prawej stronie Wisły –Teatr Muzyczny. Działają takżeFilharmonia Lubelska im. H. Wieniawskiego, Lubelska Orkiestra Kameralna oraz Sala Koncertowa w Szkole Muzycznej im. Karola Lipińskiego. Funkcje teatru operowego pełni Teatr Muzyczny. Siedzibą planowanej Opery Lubelskiej ma zostaćCentrum Spotkania Kultur. W 2020 roku ma powstać w Pałacu Lubomirskich Muzeum Ziem Wschodnich[117].
Lublin ubiegał się o tytułEuropejskiej Stolicy Kultury 2016. W 2010, wraz z Warszawą, Katowicami, Gdańskiem i Wrocławiem, znalazł się na tzw. krótkiej liście[118]. W 2024 wywalczył tytuł Europejskiej Stolicy Kultury 2029, zwyciężywszy w konkurencji z Bielsko-Białą, Katowicami i Kołobrzegiem[119].
Lublin jest miejscem imprez kulturalnych, z których wiele nawiązuje do jego wielokulturowego dziedzictwa i odbywa się w otwartej przestrzeniStarego Miasta. Spośród największych wydarzeń, przyciągających tysiące uczestników i mających renomę międzynarodową wymienia się[gdzie?]:Carnaval Sztukmistrzów[120] – festiwal z pogranicza teatrów ulicznych i cyrku, którego nazwa została zainspirowana postaciąSztukmistrza z Lublina;Noc Kultury[121] – odbywający się wieczorem i nocą festiwal spektakli teatralnych, koncertów muzycznych, wystaw, happeningów i innych wydarzeń kulturalnych; Wschód Kultury – Inne Brzmienia Art’n’Music Festival[122] – prezentujący najciekawsze zjawiska muzyczne na styku gatunków, tradycji i wpływów kulturowych;Jarmark Jagielloński[123] – nawiązujące do tradycjiRzeczypospolitej Obojga Narodów wydarzenie handlowo-kulturalne, w czasie którego tradycyjnemu jarmarkowi towarzyszą występy i pokazy artystów, rzemieślników i wytwórców tradycyjnego rękodzieła z krajów Europy Środkowo-Wschodniej; Europejski Festiwal Smaku[124] – prezentujący bogactwo i dziedzictwo kulinarne Lubelszczyzny wpisane w szeroki kontekst kultury kulinarnej Europy i krajówPartnerstwa Wschodniego, podczas którego odbywają się koncerty, wystawy, pokazy i warsztaty[125].
Instytucje i wydarzenia kulturalne
Dawny klasztor wizytek, siedziba Centrum KulturyWnętrze sali modlitewnej w Chewra Nosim – synagodze-muzeumCerkiew greckokatolicka zTarnoszyna z dzwonnicą, Muzeum Wsi LubelskiejTeatr im. Juliusza Osterwy
Studio TVP3 Lublin ACK Chatka Żaka, siedziba Radia Centrum
Pierwsze plany uruchomienia rozgłośni radiowej w Lublinie pojawiły się jeszcze przedII wojną światową[126]. W 1927Tygodnik Ilustrowany opublikował artykuł, w którym, powołując się na „Wielki plan rozbudowy sieci radiofonicznej w Polsce”, wskazał Lublin jako jedną z 12 siedzib rozgłośni radiowych. Wizji nie udało się jednak zrealizować przed 1939 rokiem.
10 sierpnia 1944 w Lublinie na bocznicy kolejowej z wagonowej radiostacji „Pszczółka” emisję rozpoczęło odrodzonePolskie Radio. 22 listopada 1944 dekretemPKWN powołane zostało Przedsiębiorstwo Państwowe „Polskie Radio”, które nadawało z Lublina program w językach:polskim,francuskim,rosyjskim iangielskim. 1 marca 1945 zdecydowano o przeniesieniu nadawania audycji radiowych doWarszawy. Od tego czasu Lublin nie miał swojej rozgłośni. W 1957 rozpoczęła nadawanie rozgłośnia lokalna Polskiego Radia –Polskie Radio Lublin. W latach 50. XX wieku powstały także liczneradiowęzły zakładowe i studenckie. W 1964 Polskie Radio Lublin przeniosło się do nowej siedziby przy ul. Obrońców Pokoju 2, do nowoczesnych pomieszczeń emisyjnych. W latach 1981–1982 rozgłośnia zawiesiła nadawanie programu z uwagi nastan wojenny w Polsce. W latach 80. XX wieku wŚwidniku powstawały audycje opozycyjnegoRadia Solidarność.[potrzebny przypis]
W Lublinie w czasach historycznych żylikatolicy,protestanci,żydzi,prawosławni imuzułmanie. W roku 1625 ukończono budowęarchikatedry św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty. W 1930 powstała, założona przez rabinaMajera Szapirę,Jeszywas Chachmej Lublin. Przed ll wojną światową Lublin cieszył się dużą różnorodnością religijną. W 1939 z 125 000 ówczesnych mieszkańców miasta, aż 40 tys. stanowili żydzi (mieszkali oni głównie na obecnejWieniawie). Spory był również odsetek protestantów i prawosławnych. Obecnie Lublin jest zdominowany przezkatolicyzm. Zaś w mieście nadal znajdują sięświątynie większości popularnych religii, organizowane są także międzykulturowe festiwale o randze międzynarodowej.
W Lublinie znajdują się materialne pamiątki z różnych epok, począwszy od zarania polskiej państwowości, poprzezromanizm,gotyk,renesans (w okresie którego na szczególną uwagę zasługują zabytki w tzw.typie lubelskim) aż pobarok,klasycyzm,modernizm. Pamiątki te uzupełniają zbiory muzeów, oferta kulturalna teatrów i kin. Z uwagi na historycznie odległy rodowód miasta w Lublinie znajduje się szereg zabytków wpisanych dorejestru zabytków nieruchomych[130].
Wiersze poświęcone Lublinowi pisałJózef Czechowicz. Lubelski pisarz i redaktor,Marcin Wroński, ur. 1972 w Lublinie – absolwentKUL, autor m.in. kryminałów o komisarzu Maciejewskim, w których miejsce akcji stanowi przedwojenny Lublin. W powieści Sebastiana Bukaczewskiego „Onde estas?”, wydanej w 2012, której akcja toczy się współcześnie, jednym z narratorów i głównych bohaterów jest miasto Lublin.
Prezydent Miasta Lublin,Krzysztof ŻukNowy Ratusz – siedziba prezydenta i rady miastaLubelskie Centrum Konferencyjne i Urząd Marszałkowski Województwa Lubelskiego, widok z Centrum Spotkania Kultur
Funkcję prezydenta od 13 grudnia 2010 (powtórnie wybrany w 2014 i 2018) sprawujeKrzysztof Żuk (PO)[133]. W II turze wyborów prezydenckich w 2010 uzyskał 54,65% poparcia wyborców, w I turze wyborów w 2014 – 51,71%[134], a w I turze wyborów w 2018 – 62%[135].
Młodzieżowa Rada Miasta Lublin została powołana uchwałąRady Miasta Lublin z 25 maja 2006 roku[136]. Lubelski MRM działa na podobnych zasadach jak każdaMłodzieżowa Rada Miasta, na podstawie art. 5b ust. 1, 2 i 3, art. 40 ust. 1, art. 41 ust. 1 i art. 42ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym. Zadania MRML są bardzo rozbudowane i pozwalają na działanie na wielu obszarach. Rada bardzo aktywnie opiniuje działania Rady Miasta Lublin. Młodzieżowi radni wybierani są z okręgów wyborczych w szkołach ponadpodstawowych bądź zespołach szkół ponadpodstawowych. Rada ma własną stronę w BIP Urzędu Miasta Lublin[137].
Według spisu z grudnia 2017 roku najbardziej ludną dzielnicą sąRury położone w środkowo-zachodniej części miasta. Zaraz po nich pod tym względem sąCzuby Północne. Najmniej zamieszkaną dzielnicą sąAbramowice, położone w południowo-wschodniej części Lublina.
Herb Lublina powstał wraz z nadaniem praw miejskich w 1317. Pierwotnie przedstawiał on kozła, od XVI w. posługiwano się inną wersją – kozła wspartego na krzewie winorośli[139]. Według uchwały rady miasta z 8 lipca 2004 herbem Lublina jest „umieszczony w czerwonym polu zwrócony w prawo srebrny kozioł ze złotymi karbowanymi rogami i złotymi kopytami wspinający się z zielonej murawy na zielony krzak winny”[140].
Flaga Lublina jest prostokątem o proporcjach 5:8 podzielonym na trzy poziome pasy: biały (u góry, 2/5 wysokości), zielony (środkowy, 1/5 wysokości) i czerwony (u dołu, 2/5 wysokości). Flaga urzędowa zawiera umieszczony pośrodku herb Lublina.
Hejnał Lublina prawdopodobnie od XV wieku był grany z wieży Bramy Krakowskiej, następnie z balkonuNowego Ratusza. Od 1991 hejnał w wersji z 1685 jest grany codziennie o godzinie 12:00[141].
Honorowa odznaka "Miasto Ratownik" nadana przez Prezydenta UkrainyWołodymyra Zełenskiego
Współpraca międzynarodowa jest ważnym elementem strategii miasta[146]. Każdego roku realizowane są dziesiątki transgranicznych projektów i inicjatyw wymiany doświadczeń między samorządami, wydarzeń kulturalnych, oświatowych, sportowych, pozwalających na realną współpracę przedstawicieli miast, w tym uczelni wyższych, placówek oświatowych, instytucji kultury, organizacji pozarządowych i biznesu. Organizowany od 2012 rokuKongres Współpracy Transgranicznej (wcześniej Kongres Inicjatyw Europy Wschodniej) jest miejscem dorocznych spotkań praktyków współpracy rozwojowej i transgranicznej oraz stanowi platformę dialogu środowisk nauki, kultury, edukacji, władz samorządowych i państwowych oraz liderów organizacji pozarządowych[147]. Lublin jest członkiem międzynarodowych sieciEurocities[148],EUniverCities[149] oraz programu sieci miast międzykulturowych[150]Rady Europy. Lublin jest sygnatariuszemEuropejskiej karty równości kobiet i mężczyzn w życiu lokalnym[151].
Okręg wyborczy nr 6 do Sejmu RP obejmuje obszar Lublina i okolicznych powiatów. Wybiera się w nim 15 posłów. W wyborach do Senatu RPokręg wyborczy nr 16 pokrywa się z granicami Lublina, wybiera się w nim 1 senatora.
W Lublinie przez całe dorosłe życie mieszkałaJadwiga Szubartowicz, polska superstulatka i najstarsza Polka (1905–2017).
W 1999 w granicach Lublina znajdowało się 997,4 hazieleni normowanej (kolejno według powierzchni: ogródki działkowe, zieleń osiedlowa, parki, skwery i in.) oraz 7183 hazieleni nienormowanej (pola, lasy, łąki, sady i pastwiska). Wskaźnik zieleni normowanej na mieszkańca wynosił 28 m² (norma WHO dla Europy to 50 m²)[157]. Do lubelskich parków zalicza się m.in.Ogród Saski,Park Ludowy iOgród Botaniczny UMCS. Parki są także zlokalizowane w lessowych wąwozach w zachodniej części miasta (m.in.Park Jana Pawła II[158] (Czuby Południowe), Park w Wąwozie Rury (na granicy Rur i Czubów Północnych).
Lasy są skupione na południu miasta, pola i sady – na obrzeżach, a łąki i pastwiska – w dolinach[159]. Na terenie miasta znajdują się trzy lasy:Dąbrowa – największy w granicach Lublina, położony przy zbudowanym w 1974 sztucznym zbiorniku zwanymZalewem Zemborzyckim,Stary Gaj – położony na zachodzie miasta oraz Las Prawiedniki (Rudki) – wysunięty najdalej na południe. Ważnym miejscem z przyrodniczych powodów są równieżGórki Czechowskie, stanowiące zespółwąwozów imuraw kserotermicznych z rzadkimi gatunkami roślin.
Lubelski ratusz planuje zrewitalizowaćdolinę Bystrzycy[162]. W skład inwestycji wchodzi m.in. rewitalizacja parków: Ludowego,Bronowice iPodzamcze oraz utworzenie Parku Zawilcowa[163]. Ponadto rozważane do utworzenia są m.in.Park Rusałka (między ulicą Rusałka a Bernardyńską, gdzie dawniej już był park[164]) i Park Centralny (na terenach ogródków działkowych „Podzamcze”, związany z projektem odtworzeniaWielkiego Stawu Królewskiego; byłby połączony z parkiem Podzamcze, zaś jego powierzchnia przekroczyłaby 100 ha[164][165]).
W Lublinie znajduje się także siedziba Polskiego Związku Taekwondo orazOgólnoeuropejskiej Federacji Taekwondo. Lublin jest jedynym polskim miastem, w którym odbyła się olimpiada: szachowa kobiet w 1964. Lublin dwukrotnie gościł wyścig kolarskiTour de Pologne (2008 i 2009)[168].
W mieście od 2013 roku odbywa sięMaraton Lubelski[169], impreza opisywana przez większość lokalnych mediów[170].
W 2022 roku Lublin zajął czwarte miejsce w sportowym rankingu polskich miast[171]. Rok później zajął miejsce trzecie[172].
↑Anna Sochacka, Zjazdy polsko-litewskie w Lublinie i Parczewie w czasach Władysława Jagiełły, w: Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F, Historia Vol. 41/42 (1986/1987), s. 66–67.
↑Popularna encyklopedia powszechna. Ludwik Czopek (red. nacz.). T. 9: L, Ł. Kraków: Fogra Oficyna Wydawnicza, 1995, s. 215.ISBN 83-85719-19-9. Cytat:[…] w 1392 miasto otrzymało od Władysława Jagiełły prawo składu, w ciągu następnych lat rozwinęło się w wielki ośrodek handlowy obsługujący wymianę między Polską i Litwą […].
↑M. Pawlikowski,Sądownictwo grodzkie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012, tenże,Sądownictwo ziemskie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012.
↑Antoni Sozański,Wykład politycznej geografii, rządu i administracyi dawnej Polski przy końcu istnienia całego państwa (1648–1772), Kraków 1889, s. 5.
↑Magazin für die neue Historie und Geographie Angelegt, t. XVI, Halle, 1782, s. 13.
↑Karol de Perthées,Mappa szczegulna woiewodztwa lubelskiego 1786.
↑Delegatów na elekcje wysyłało 10 miast I RP. Pozostałe to: Kraków,Wilno,Lwów, Poznań, Warszawa,Kamieniec, Gdańsk, Toruń iElbląg. Polska Encyklopedia Szlachecka, t. I, Warszawa 1935, s. 42.
↑Andrzej Friszke „Państwo czy rewolucja. Polsce komuniści a odbudowanie państwa polskiego 1892–1920“ Wydawnictwo Krytyki Politycznej 2020,ISBN 978-83-66586-19-2, str. 367 i 368
Historia Lublina w zarysie 1317-1968 – praca zbiorowa pod redakcją Henryka Zinsa; Lublin 1972
Historia miasta Lublina: informator do wystawy stałej w Muzeum Historii Miasta Lublina – Jadwiga Chmielak, Grażyna Jakimińska, Marta Polańska; Lublin 2000
Materiały do historii miasta Lublina 1317-1792 – Jan Riabinin; Lublin 1938
Lublin: dzieje miasta. T. 2, XIX i XX wiek –Tadeusz Radzik; Lublin 2000
Lublin w dziejach najnowszych,WaldemarW.Kozyra, Lublin: Wyd. Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2002,ISBN 83-227-1949-3,OCLC55472660. Brak numerów stron w książce
Żydzi w Lublinie: materiały do dziejów społeczności żydowskiej Lublina – praca zbiorowa pod redakcją Tadeusza Radzika; Lublin 1995
Materiały źródłowe do dziejów Żydów, tom 3. W księgach grodzkich lubelskich z doby panowania Władysława IV i Jana Kazimierza Wazów 1633-1669 –Henryk Gmiterek, Lublin 2006,ISBN 83-227-2485-3.
Lublin. Pamięć i pamiątki. Przywileje królewskie miasta Lublina XIV–XVIII w. w zasobie Archiwum Państwowego w Lublinie – oprac. Justyna Kliszewska, Józef Kus; wydawca: Archiwum Państwowe; Lublin 1997
Hitlerowskie więzienie na Zamku w Lublinie 1939–1944 – praca zbiorowa pod redakcją Zygmunta Mańkowskiego; Lublin 1988,ISBN 83-222-0446-9.
DagmaraD.KociubaDagmaraD.,Lublin. Rozwój przestrzenny i funkcjonalny od średniowiecza do współczesności, Toruń: Adam Marszałek, 2011,ISBN 978-83-7780-203-8.
MariuszM.SaganMariuszM.,Lublin 2030 – wyzwania rozwojowe, [w:]Lublin 2030 – europejska metropolia?PiotrP.Maleszyk,MariuszM.Sagan (red.), Urząd Miasta Lublin, 2018,ISBN 978-83-949126-3-5.
MałgorzataM.SosnowskaMałgorzataM.,Problemy przestrzeni komunikacyjnych powojennych osiedli mieszkaniowych Lublina, „Teka Komisji Architektury, Urbanistyki i Studiów Krajobrazowych”, Polska Akademia Nauk, 2009.
.jpg)
.jpg)
.jpg)
_03.jpg)
.jpg)
.jpg)
_04.JPG)
.jpg)
_04.jpg)
_04.jpg)
_02.jpg)
.jpg)
