Lipidy (gr. λίπος, tłuszcz) – szeroka grupa występujących w naturzezwiązków chemicznych. Zalicza się do nichtłuszcze,woski,sterole (w tymcholesterol[1]), rozpuszczalne w tłuszczachwitaminy (A, D, E, K),monoacyloglicerole,diacyloglicerole,fosfolipidy i wiele innych substancji. Główne biologiczne funkcje lipidów to magazynowanieenergii, tworzeniebłon biologicznych i udział w przesyłaniu sygnałów. Chociaż człowiek i zwierzęta mają różnorodne szlaki metaboliczne zdolne do syntezy i rozkładu lipidów, niektóre kluczowe z nich nie mogą powstawać w ten sposób i muszą być dostarczane z dietą.
Kwasy tłuszczowe są to związki zbudowane z łańcucha węglowodorowego zakończonego polarną i hydrofilowągrupą karboksylową, w przeciwieństwie do hydrofobowej i niepolarnej (a więc i nierozpuszczalnej w wodzie) pozostałej części cząsteczki. Struktura taka stanowi fundament w przypadku wielu lipidów, jest elementem budulcowym służącym do tworzenia bardziej skomplikowanych związków. Łańcuch zawiera zwykle od 4 (resztakwasu masłowego) do 24 (resztakwasu lignocerynowego)atomówwęgla[3], może być nasycony lub nie. Może się także łączyć z grupą zawierającątlen,chlorowiec,azot isiarkę. Obecność wiązania podwójnego pociąga za sobą występowanieizomerii geometrycznej cis-trans, co wpływa bardzo na strukturę i właściwości cząsteczki. Konfiguracja cis oznacza bowiem zgięcie łańcucha, czego efekt nasila się wraz ze wzrostem ilości takich wiązań w łańcuchu. Ma to zasadnicze znaczenie dla funkcji błony biologicznej[4]. Większość występujących w naturze nienasyconych kwasów tłuszczowych ma właśnie tę konfigurację, choć ich izomery trans spotyka się w niektórych naturalnych i częściowo uwodornionych tłuszczach i olejach[5].
Kwasy tłuszczowe i ich pochodne syntetyzowane są jako zwykle długie reszty acylowe dzięki stopniowemu wydłużeniu łańcucha węglowego przez przyłączanie jednostek dwuwęglowych. W procesie tym, zwanymlipogenezą, uczestnicząacetylo-CoA,malonylo-CoA, a takżemetylomalonylo-CoA[6][7].
Glicerolipidy to zwykle mono-, di- i tri-podstawioneglicerole[9]. Najbardziej znane z nich totriacyloglicerole (trójglicerydy). Są one zbudowane zglicerolu, którego wszystkie 3 grupy hydroksylowe zestryfikowane zostały przez reszty kwasów tłuszczowych, zazwyczaj nie różniących się od siebie. Funkcjonują zwykle jako magazyn energii i stanowią większość tłuszczu gromadzonego przez zwierzęta wtkance tłuszczowej. Mobilizacja tych rezerw polega między innymi na hydrolizie trójglicerydów do glicerolu i kwasów tłuszczowych[10].
Glicerofosfolipidy, zwane także po prostufosfolipidami, to wszechobecne związki kluczowe dla istnienia dwuwarstwy lipidowej komórek, grające także rolę w metabolizmie i przesyłaniu sygnałów.Tkanka nerwowa, włączając w tomózg, zawiera względnie duże ilości glicerofosfolipidów, a zmiany w ich składzie wiążą się z różnorodnymichorobami neurologicznymi[13]. Grupę tę można podzielić na kilka różnych klas na podstawie budowy polarnej części cząsteczki przyłączonej do węglasn-3 w przypadkuorganizmów eukariotycznych ieubakterii, natomiast do węglasn -1 uarcheobakterii[14].
W błonie biologicznej znajdują się choćbyfosfatydylocholina (PC, GPCho, szerzej znana jakolecytyna),fosfatydyloetanolamina (PE, GPEtn) ifosfatydyloseryna (PS, GPSer). Oprócz tworzenia błon biologicznych i miejsc wiązania białek wewnątrz-, jak i zewnątrzkomórkowych niektóre glicerofosfolipidy eukariotyczne, jakfosfatydyloinozytol ikwas fosfatydowy, są prekursorami przekaźników drugorzędowych lub samymi przekaźnikami pochodzącymi z błon[16]. Zazwyczaj jedna lub dwie z grup hydroksylowych glicerolu są zestryfikowanego grupami acylowymi pochodzącymi od długołańcuchowych kwasów tłuszczowych. Jednakże w cząsteczkachplazmalogenów uległy one połączeniu z grupami alkilowymi lub 1Z-nienasyconymi grupami alkenylowymi. Archeobakterie wytwarzają pochodne dialkilowe[17].
Sfingolipidy to złożona rodzina związków[18], które łączy rdzeń (u zwierząt zazwyczajsfingozyna) syntetyzowanyde novo z aminokwasuseryny i długołańcuchowego acylo-CoA. Pochodne tego rodzaju obejmująceramidy,fosfosfingolipidy,glikosfingolipidy i inne substancje. Ceramidy powstają poprzez przyłączenie reszty kwasu tłuszczowego do grupy aminowej rdzenia wiązaniem amidowym. Acyl ten liczy sobie zwykle od 16 do 26 atomów węgla i jest nasycony lub zawiera jedno wiązanie podwójne węgiel-węgiel[19]
Głównymi fosfosfingolipidami ssaków sąsfingomieliny[20], podczas gdy uowadów spotyka się ceramidowe pochodne fosfoetanoloaminy[21].Grzyby zaś mają fitoceramidowe połączenia fosfoinozytoli zawierające też grupy pochodzące odmannozy[22]. Glikosfingolipidy to zróżnicowana grupa cząsteczek, w których jedna lub więcej grup cukrowych przyłączają się do rdzenia dzięki wiązaniu glikozydowemu. Związki te mogą być proste lub złożone. Przykład stanowiącerebrozydy igangliozydy.
Sacharolipidy to związki, w których reszty kwasów tłuszczowych łączą się bezpośrednio z cukrem, tworząc strukturę zgodną z dwuwarstwą lipidową. Zamiast glicerolu występuje w nichmonosacharyd, zwykle mamy tu do czynienia zacylowanąglukozaminą tworzącąlipid A, składniklipopolisacharydu bakterii Gram-ujemnych. Typowe lipidy A todisacharydy glukozaminy, do których przyłączać się może nawet 7 reszt acylowych. Najmniejszym lipopolisacharydem niezbędnym dla wzrostu bakteriiEscherichia coli jest Kdo2-Lipid A, sześciokrotnie acylowany disacharyd glukozaminy glikozylowany przez dwie reszty kwasu 3-deoksy-D-mannooktulozowego (Kdo)[29].
Poliketydy to związki powstające w wyniku enzymatycznejpolimeryzacji.Enzymem takim jest na przykład PKS (polyketide synthase).Monomer stanowią podjednostki pochodzące z kwasów karboksylowych, jak reszty acetylowe i propionylowe. Do tej grupy należy wielemetabolitów wtórnych i innych naturalnych substancji spotykanych uzwierząt,roślin,grzybów. Różnią się one znacznie budową[30][31]. W ich cząsteczce występuje pierścień poddany dodatkowym modyfikacjom, jakglikozylacja,metylacja,hydroksylacja,oksydacja i inne procesy. Wśród poliketydów lub ich pochodnych spotyka się substancje o działaniu przeciwbakteryjnym, przeciwpasożytniczym i przeciwnowotworowym, jakerytromycyna,tetracykliny,awermektyny iepotilony[32].
Prenole syntetyzowane są z pięciowęglowych prekursorów (difosforan izopentenylu idifosforan dimetyloallilu). Szlak biegnie przezkwas mewalonowy[33]. Proste izoprenoidy (liniowe alkohole, difosforany itp.) tworzone są przez dołączanie kolejnych grup pięciowęglowych (jednostka izoprenowa). Klasyfikuje się je na podstawie ich ilości. Związki liczące więcej, niż 40 atomów węgla określa się już jakopoliterpeny.
Grupą spełniających ważne funkcje izoprenoidów sąkarotenoidy. Działają jakoprzeciwutleniacze. Są wśród nich prekursorywitaminy A[34]. Inna biologicznie istotna grupa cząsteczek zawierachinony ihydrochinony zawierające izoprenoidowy łańcuch dołączony do pierścienia chinonowego o nieizoprenowym pochodzeniu[35]. Zalicza się tuwitaminę E,K,ubichinon. Prokarionty syntetyzują poliprenole (baktoprenole), w których ostatnia jednostka izoprenowa przyłączona do tlenu pozostaje nienasycona, podczas gdy w zwierzęcychdolicholach jest ona uwodorniona[36].
Komórka eukariotyczna maorganella spełniające różne funkcje otoczone błonami. W komórkach zwierzęcychbłona komórkowa oddziela wnętrze komórki od środowiska zewnętrznego. Zarównobłona komórkowa, jak ibłony plazmatyczne organelli tworzone są głównie przez glicerofosfolipidy. Jak już wspomniano, są toamfipatyczne związki zbudowane z dwóch łańcuchów ("ogonków") kwasów tłuszczowych (region hydrofobowy) przyłączonych wiązaniami estrowymi doglicerolu łączącego się przez ostatnią grupę hydroksylową z fosforanem (region hydrofilowy), również za pomocą wiązania estrowego. Oprócz nich w błonach spotyka sięsfingomieliny isterole, główniecholesterol[37]. Uroślin iglonówgalaktozylodiacyloglicerole[38] isulfodiacylglycerol[11], niemające grupy fosforanowej, są ważnymi składnikami błonchloroplastów i pokrewnychorganelli. Występują najliczniej z wszystkich lipidów w tkankach prowadzącychfotosyntezę u roślin wyższych, glonów i niektórych bakterii.
Błona biologiczna to forma dwuwarstwy lipidowej. Tworzenie tej ostatniej jest procesem uprzywilejowanym energetycznie, gdy opisane wyżejglicerofosfolipidy znajdą się w środowisku wodnym[39]. Wtedy polarne główki lipidów ułożą się w kierunku polarnego wodnego środowiska, natomiast hydrofobowe ogonki będą się zbierać razem, by zminimalizować kontakt z wodą. W rezultacie utworzy się pęcherzyk. Zależnie odstężenia krytycznego lipidów mogą powstać micele, liposomy, a nawet dwuwarstwa. Obserwuje się także inne agregaty, co stanowi część polimorfizmu amfifilowych właściwości lipidów. Ich właściwości fazowe to pole badańbiofizyki i przedmiot badań akademickich[40][41].Micele i dwuwarstwy tworzą się w polarnym medium w procesie znanym jakoefekt hydrofobowy[42].
Triacyloglicerole, magazynowane wtkance tłuszczowej, są główną formą przechowywania energii u zwierząt.Adipocyty (komórki tłuszczowe) funkcjonują, by stale syntetyzować, magazynować i rozkładać triacyloglicerole. Lizę kontroluje w tym wypadku aktywacja lipazy hormonozależnej[43]. Kompletne utlenienie kwasów tłuszczowych zapewnia dużą ilość energii, około 9 kcal/g], dla porównania jest to 4 kcal/g w przypadku węglowodanów i białek. Migrująceptaki, zmuszone do pokonywania długich dystansów bez pobierania pożywienia, zużywają wtedy energię zmagazynowaną w postaci triacylogliceroli[44].
W ostatnich latach okazało się, że lipidy pełnią ważną rolę w przekazywaniu sygnałów przez komórki[45]. Może ono przebiegać poprzez aktywację receptora związanego z białkiem G lub receptora jądrowego. Jako cząsteczki sygnalne (w tym wypadku drugie przekaźniki) zidentyfikowano kilka różnych kategorii lipidów. Przekaźnictwo lipidowe może zajść poprzez aktywacjęreceptorów sprzężonych z białkiem G lubreceptorów jądrowych, a elementy różnych innych kategorii lipidów zostały zidentyfikowane jako cząsteczki przekaźnikowe i informatory II rzędu[46]. Obejmują onesfingozyno-1-fosforan, sfingolipid pochodzący odceramidu spełniający rolę regulacyjną w mobilizacji wapnia[47], wzroście komórki i apoptozie[48]. Z koleidiacyloglicerol (DAG) i fosforanyfosfatydyloinozytolu (PIPs) grają rolę w zależnej od wapnia aktywacjikinazy białkowej C[49].Prostaglandyny, grupa pochodnych kwasów dwudziestowęglowych, angażują się w procesy związane z zapaleniem i odpornością[50]. Natomiast hormony steroidowe, jakestrogeny,testosteron ikortyzol, odpowiadają za liczne funkcje związane z reprodukcja, metabolizmem i ciśnieniem krwi.Oksysterole, na przykład25-hydroksycholesterol, to agonisty receptorów X w wątrobie[51].
Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach (A, D, E, K) – zbudowane m.in. na bazieizoprenu – stanowią niezwykle ważne składniki odżywcze magazynowane w wątrobie i tkance tłuszczowej, pełniące różnorodne funkcje.Karnityna uczestniczy w transporcie reszt kwasów tłuszczowych do mitochondriów, gdzie poddaje się je beta-oksydacji[52]. Poliprenole i ich ufosforylowane pochodne pełnią ważne funkcje w transporcie przezbłonowymoligosacharydów. Uczestniczą w pozacytoplazmatycznych reakcjach glikozylacji, w pozakomórkowej biosynteziepolisacharydów (np.peptydoglikan tworzony przez bakterie), a także w eukariotycznej N-glikozylacji białek[53][54].Kardiolipiny to podgrupa glicerofosfolipidów zawierających cztery łańcuchy kwasów tłuszczowych i trzy grupy pochodzące zglicerolu. Występują obficie w wewnętrznej błonie mitochondrialnej[55]. Sądzi się, że aktywują enzymy biorące udział w fosforylacji oksydacyjnej[56].
Najważniejszymi lipidami spożywczymi w przypadku człowieka i innych zwierząt są zwierzęce lub roślinne triacyloglicerole, sterole i fosfolipidy błonowe. Ich metabolizm obejmuje zarówno syntezę, jak i degradację lipidów charakterystycznych dla konkretnychtkanek.
U zwierząt w przypadku nadmiaruwęglowodanów mogą być one przekształcane w triacyloglicerole. Obejmuje to tworzenie kwasów tłuszczowych zacetylo-CoA i ich estryfikację (patrzlipogeneza)[57]. Reszty kwasów tłuszczowych tworzysyntaza kwasów tłuszczowych, która przyłącza do wydłużającego się łańcucha kolejne dwuwęglowe jednostki i redukuje je, przekształcając grupę ketonową w hydroksylową, następnie dehydratuje i ponownie redukuje, po czym powtarza cały cykl. Odpowiedzialne za procesenzymy podzielić można na dwie grupy. U zwierząt i grzybów wszystkie reakcje przeprowadza jeden wielofunkcyjnyenzym[58], podczas gdy uroślin iprokariontów każdy krok przeprowadza oddzielna cząsteczkaenzymu[59][60]. Stworzone reszty mogą być następnie przekształcane do triacylogliceroli i umieszczane w lipoproteinach wydzielanych przezwątrobę.
Synteza kwasów tłuszczowych o nienasyconych łańcuchach węglowych wymaga reakcji katalizowanej przezdesaturazę wprowadzającą wiązanie podwójne pomiędzy atomami węgla łańcucha. Dla przykładu u ludzi odwodornienie resztykwasu stearynowego prowadzi do resztykwasu oleinowego. Podwójnie (kwas linolowy) i potrójnie (kwas linolenowy) nienasycone reszty nie powstają w tkankach ssaków, dlatego też te kluczowe związki muszą być dostarczane w pożywieniu[61]. Przyczyną jest brak desaturazy wprowadzającej wiązanie podwójne dalej, niż przy dziewiątym atomie węgla.
Beta-oksydacja to szlak metaboliczny, w którym łańcuchy kwasów tłuszczowych ulegają rozkładowi do reszt acetylowych w acetylo-CoA. Proces zachodzi w mitochondriach iperoksysomach. Zwracają uwagę podobieństwa, ale i różnice w stosunku do odwróconej syntezy długołańcuchowych acylo-CoA. Usunięcie dwuwęglowego fragmentu obejmuje bowiem sekwencję dehydrogenacji, przyłączenia cząsteczki wody, utlenienia grupy hydroksylowej do karbonylowej z utworzeniem pochodnej beta-ketokwasu, a w końcu jego podział poprzez tiolizę na dwie pochodne acylowe koenzymu A. Powstały w ten sposób acetylo-CoA służy do wytworzenia energii w postaciATP, utleniając się do dwutlenku węgla w cykle kwasów trójkarboksylowych. Pobrane z niego równoważniki redukcyjne wędrują poprzez łańcuch oddechowy w wewnętrznej błonie mitochondrium, aż zostanie utworzona cząsteczka wody. Ze spalenia 1 mola palmitynianu może powstać 106 moli ATP[68]. Kwasy tłuszczowe nienasycone lub mające nieparzystą liczbę atomów węgla wymagają dodatkowych reakcji rozkładu.
Większość lipidów w pokarmie przybiera formę triacylogliceroli, cholesterolu i fosfolipidów. Ich minimalna zawartość w diecie jest niezbędna dla ułatwienia absorpcji witamin rozpuszczalnych w tłuszczach (retinolu, kalcyferolu, tokoferoli i filochinonu) oraz karotenoidów[69]. Ludzie i inne ssaki muszą dostarczać sobie z pożywieniem niezbędne kwasy tłuszczowe, jakkwas linolowy (omega-6) ilinolenowy (omega-3). Nie syntezują ich bowiem samodzielnie[61] Większość olejów roślinnych stanowi bogate źródło kwasu linolowego (krokosz barwierski,słonecznik,kukurydza). Alpha-linolenian znajduje się w zielonych liściach roślin i w wybranych nasionach, orzeszkach i strąkach (szczególnielen,rzepak,orzech włoski isoja)[70]. Olej rybi obfituje zwłaszcza w długołańcuchowe kwasy omega-3, jakkwas eikozapentaenowy (EPA) idokozaheksaenowy (DHA)[71]. Korzyściom dla zdrowia wynikającym ze spożycia kwasów omega-3 poświęcono wiele badań naukowych. Wpływają one pozytywnie na rozwój niemowlęcia, pomagają w przypadku chorób nowotworowych, sercowo-naczyniowych i umysłowych, jakdepresja,demencja,ADHD[72][73]. Dla porównania uważa się obecnie, że spożycie tłuszczu wykazującego obecność częściowo uwodornionych kwasów tłuszczowych z wiązaniami trans stanowi czynnik ryzyka choroby sercowo-naczyniowej[74][75][76].
Kilka badań sugeruje, że dzienne spożycie tłuszczu wiąże się ze zwiększonym ryzykiem otyłości[77][78] i cukrzycy[79][80]. Jednakże wiele bardzo dużych badań, w tymWomen's Health Initiative Dietary Modification Trial, ośmioletnie badanie 49 000 kobiet,Nurses' Health Study iHealth Professionals Follow-up Study, nie wykazały takich powiązań[81][82][83]. Żadne z badań nie wykazuje związku pomiędzy ilością pobieranych z pożywieniem kalorii w postaci tłuszczu a ryzykiem raka, chorób serca czy wzrostem masy. TheNutrition Source, strona utrzymywana przez Department of Nutrition przyHarvard School of Public Health, podsumowuje obecny pogląd na wpływ tłuszczu następującymi słowami: „Szczegółowe badania, z których wiele przeprowadzono w Harvardzie, ukazują, że całkowita ilość tłuszczu w diecie w rzeczywistości nie wiąże się z masą ciała ani chorobą”[84].
↑Michelle A: Human Biology and Health. Hopkins J, McLaughlin CW, Johnson S, Warner MQ, LaHart D, Wright JD.. Englewood Cliffs, New Jersey, USA: Prentice Hall, 1993.ISBN 0-13-981176-1.OCLC32308337. Brak numerów stron w książce
↑Fahy E, Subramaniam S, Brown HA,et al.. A comprehensive classification system for lipids. „Journal of Lipid Research”. 5 (46), s. 839–61, 2005.DOI:10.1194/jlr.E400004-JLR200.PMID:15722563. (ang.).
↑Advanced Nutrition and Human Metabolism. Belmont, CA: West Pub. Co, 1995, s. 98.ISBN 0-314-04467-1. (ang.).
↑Hunter JE.. Dietary trans fatty acids: review of recent human studies and food industry responses. „Lipids”. 11 (41), s. 967–992, 2006.DOI:10.1007/s11745-006-5049-y.PMID:17263298. (ang.).
↑Biochemistry of Lipids, Lipoproteins and Membranes. Amsterdam: Elsevier, 2002.ISBN 0-444-51139-3.OCLC51001207. (ang.). Brak numerów stron w książce
↑Lipodomics and Bioactive Lipids: Mass Spectrometry Based Lipid Analysis, Volume 432 (Methods in Enzymology). Boston: Academic Press, 2007.ISBN 0-12-373895-4.OCLC166624879. (ang.). Brak numerów stron w książce
↑Fezza F, De Simone C, Amadio D, Maccarrone M.. Fatty acid amide hydrolase: a gate-keeper of the endocannabinoid system. „Subcellular Biochemistry”, s. 101–32, 2008.DOI:10.1007/978-1-4020-8831-5_4.PMID:18751909. (ang.).
↑Coleman RA, Lee DP.. Enzymes of triacylglycerol synthesis and their regulation. „Progress in Lipid Research”, s. 134–76, 2004.DOI:10.1016/S0163-7827(03)00051-1. (ang.).
↑Ivanova PT, Milne SB, Byrne MO, Xiang Y, Brown HA.. Glycerophospholipid identification and quantitation by electrospray ionization mass spectrometry. „Methods in Enzymology”, s. 21–57, 2007.DOI:10.1016/S0076-6879(07)32002-8.PMID:17954212. (ang.).
↑Wiegandt H.. Insect glycolipids. „Biochimica et Biophysica Acta”. 2 (1123), s. 117–26, 1992.PMID:1739742. (ang.).
↑Guan X, Wenk MR.. Biochemistry of inositol lipids. „Frontiers in Bioscience”, s. 3239–51, 2008.DOI:10.2741/2923.PMID:18508430. (ang.).
↑Bach D, Wachtel E.. Phospholipid/cholesterol model membranes: formation of cholesterol crystallites. „Biochim Biophys Acta”, s. 187–97, 2003.DOI:10.1016/S0005-2736(03)00017-8. (ang.).
↑abRaetz CR, Garrett TA, Reynolds CM, Shaw WA, Moore JD, Smith DC Jr, Ribeiro AA, Murphy RC,Ulevitch RJ, Fearns C, Reichart D, Glass CK, Benner C, Subramaniam S, Harkewicz R, Bowers-Gentry RC, Buczynski MW, Cooper JA, Deems RA, Dennis EA.. Kdo2-Lipid A ofEscherichia coli, a defined endotoxin that activates macrophages via TLR-4. „Journal of Lipid Research”, s. 1097–111, 2006.DOI:10.1194/jlr.M600027-JLR200.PMID:16479018. (ang.).
↑Caffrey P, Aparicio JF, Malpartida F, Zotchev SB. Biosynthetic engineering of polyene macrolides towards generation of improved antifungal and antiparasitic agents. „Current Topics in Medicinal Chemistry”. 8 (8), s. 639–53, 2008.DOI:10.2174/156802608784221479.PMID:18473889. (ang.).
↑Brunmark A, Cadenas E.. Redox and addition chemistry of quinoid compounds and its biological implications. „Free Radical Biology & Medicine”. 4 (7), s. 435–77, 1989.DOI:10.1016/0891-5849(89)90126-3.PMID:2691341.
↑van Meer G, Voelker DR, Feigenson GW.. Membrane lipids: where they are and how they behave. „Nature Reviews. Molecular Cell Biology”. 2 (9), s. 112–24, 2008.DOI:10.1038/nrm2330.PMID:18216768.
↑Eyster KM.. The membrane and lipids as integral participants in signal transduction. „Advances in Physiology Education”, s. 5–16, 2007.DOI:10.1152/advan.00088.2006.PMID:17327576.
↑Hinkovska-Galcheva V, VanWay SM, Shanley TP, Kunkel RG.. The role of sphingosine-1-phosphate and ceramide-1-phosphate in calcium homeostasis. „Current Opinion in Investigational Drugs”. 11 (9), s. 1192–205, 2008.PMID:18951299.
↑Saddoughi SA, Song P, Ogretmen B.. Roles of bioactive sphingolipids in cancer biology and therapeutics. „Subcellular Biochemistry”, s. 413–40, 2008.DOI:10.1007/978-1-4020-8831-5_16.PMID:18751921.
↑Indiveri C, Tonazzi A, Palmieri F. Characterization of the unidirectional transport of carnitine catalyzed by the reconstituted carnitine carrier from rat liver mitochondria. „Biochim. Biophys. Acta”. 1 (1069), s. 110–6, 1991.DOI:10.1016/0005-2736(91)90110-T.PMID:1932043.
↑Parodi AJ, Leloir LF. The role of lipid intermediates in the glycosylation of proteins in the eucaryotic cell. „Biochim. Biophys. Acta”. 1 (559), s. 1–37, 1979.DOI:10.1016/0304-4157(79)90006-6.PMID:375981.
↑abKuzuyama T, Seto H.. Diversity of the biosynthesis of the isoprene units. „Natural Product Reports”. 2 (20), s. 171–83, 2003.DOI:10.1039/b109860h.PMID:12735695.
↑Lichtenthaler H.. The 1-Dideoxy-D-xylulose-5-phosphate pathway of isoprenoid biosynthesis in plants. „Annual Review of Plant Physiology and Plant Molecular Biology”, s. 47–65, 1999.DOI:10.1146/annurev.arplant.50.1.47.PMID:15012203.
↑Lees N, Skaggs B, Kirsch D, Bard M.. Cloning of the late genes in the ergosterol biosynthetic pathway ofSaccharomyces cerevisiae—a review. „Lipids”. 3 (30), s. 221–26, 1995.DOI:10.1007/BF02537824.PMID:7791529.
↑Riediger ND, Othman RA, Suh M, Moghadasian MH.. A systemic review of the roles of n-3 fatty acids in health and disease. „Journal of the American Dietetic Association”. 4 (109), s. 668–79, 2009.DOI:10.1016/j.jada.2008.12.022.PMID:19328262.
↑Galli C, Risé P.. Fish consumption, omega 3 fatty acids and cardiovascular disease. The science and the clinical trials. „Nutrition and Health (Berkhamsted, Hertfordshire)”. 1 (20), s. 11–20, 2009.PMID:19326716.
↑Micha R, Mozaffarian D.. Trans fatty acids: effects on cardiometabolic health and implications for policy. „Prostaglandins, Leukotrienes, and Essential Fatty Acids”. 3–5 (79), s. 147–52, 2008.DOI:10.1016/j.plefa.2008.09.008.PMID:18996687.
↑Dalainas I, Ioannou HP.. The role of trans fatty acids in atherosclerosis, cardiovascular disease and infant development. „International Angiology: a Journal of the International Union of Angiology”. 2 (27), s. 146–56, 2008.PMID:18427401.
↑Mozaffarian D, Willett WC.. Trans fatty acids and cardiovascular risk: a unique cardiometabolic imprint?. „Current Atherosclerosis Reports”. 6 (9), s. 486–93, 2007.DOI:10.1007/s11883-007-0065-9.PMID:18377789.
↑Astrup A, Dyerberg J, Selleck M, Stender S.. Nutrition transition and its relationship to the development of obesity and related chronic diseases. „Obesity Review”, s. 48–52, 2008.DOI:10.1111/j.1467-789X.2007.00438.x.PMID:18307699.
↑Astrup A.. The role of dietary fat in obesity. „Seminars in Vascular Medicine”. 1 (5), s. 40–47, 2005.DOI:10.1055/s-2005-871740.
↑Ma Y.et al. Low-carbohydrate and high-fat intake among adult patients with poorly controlled type 2 diabetes mellitus. „Nutrition”, s. 1129–1136, 2006.DOI:10.1016/j.nut.2006.08.006.
↑Beresford SA, Johnson KC, Ritenbaugh C,et al.. Low-fat dietary pattern and risk of colorectal cancer: the Women's Health Initiative Randomized Controlled Dietary Modification Trial. „JAMA: the Journal of the American Medical Association”. 6 (295), s. 643–654, 2006.DOI:10.1001/jama.295.6.643.PMID:16467233.
↑Howard BV, Van Horn L, Hsia J,et al.. Low-fat dietary pattern and risk of cardiovascular disease: the Women's Health Initiative Randomized Controlled Dietary Modification Trial. „JAMA : the Journal of the American Medical Association”. 6 (295), s. 655–66, 2006.DOI:10.1001/jama.295.6.655.PMID:16467234.
