Od 1923 r. przywódcaLewicowej Opozycji w ZSRR, po śmierciLenina toczył spór zJózefem Stalinem o władzę w kraju i dalsze kierunki rozwoju Związku Radzieckiego. W listopadzie 1927 usunięty z WKP(b) i zKominternu, w styczniu 1928 r.zesłany doAłma-Aty, rok później – pozbawiony obywatelstwa ZSRR ideportowany z kraju. Przebywał na emigracji w Turcji, Francji, Norwegii i w Meksyku, pozostając aktywnym krytykiem stalinizmu z pozycjimarksistowskich. Założyciel, redaktor i autorBiuletynu Opozycji (1929–1940). W 1938 r. założyłIV Międzynarodówkę; oparty na jego myśli politycznejtrockizm stał się najpoważniejszym odłamem marksizmu krytycznym wobec ZSRR. Zamordowany na emigracji na rozkaz Stalina przezRamona Mercadera, agentaINONKWD.
Urodził się jako Lew Bronstein w 1879 roku (jak wspominał sam Trocki w metryce urodzin występuje rok 1878, co miało umożliwić mu wcześniejsze pójście do szkoły) w Janowce kołoChersonia, na terenie dzisiejszejUkrainy. Był piątym z ośmiorga (czworo zmarło w dzieciństwie) dzieci średniozamożnego żydowskiego chłopa Dawida Bronsteina (1847–1922) oraz jego żony Anny Lwownoj Żiwotowskoj (zm. 1910). W rodzinnym domu Bronsteinów nie posługiwano sięjidysz, alemieszanką języków rosyjskiego i ukraińskiego; Bronsteinowie byli również zdeklarowanymiateistami[1]. Rodzina zamieszkiwała w lepiance ze słomianym dachem[2] i utrzymywała się z pracy na wydzierżawionym polu[3]. Przez pierwsze dziewięć lat życia Trocki nie opuszczał w ogóle rodzinnej Janowki[4]. Jako dziecko widział warunki pracy zatrudnianych przez ojca robotników rolnych, co według niego, razem z ateizmem rodziców, miało istotny wpływ na ukształtowanie się jego przyszłego światopoglądu[5], chociaż sam w dzieciństwie nie doświadczył niedostatku będącego udziałem milionów chłopów w carskiej Rosji[6]. Bronsteinom zależało na edukacji swoich dzieci; dziewięcioletni Lew przez krótki czas uczył się w lokalnej żydowskiej szkole, a następnie trafił do Szkoły Realnej św. Piotra i św. Pawła wOdessie, jednej z lepszych szkół w południowej Rosji, gdzie zawsze należał do wyróżniających się uczniów[7].
Ukończył z wyróżnieniem szkołę realną im. św. Pawła w Odessie, planował studiować matematykę. W 1896 Lew Bronstein musiał przenieść się doMikołajowa, by zgodnie z zasadami nauki młodzieży żydowskiej ukończyć ostatni rok przed wstąpieniem na uniwersytet. Mieszkając u znajomych rodziców, których dwaj synowie sympatyzowali zruchem narodnickim, tylko początkowo był całkowicie obojętny na politykę, planując studia matematyczne na Uniwersytecie Noworosyjskim w Odessie[8]. Jak sam wspominał, któregoś dnia dał się jednak wciągnąć w dyskusję i w rezultacie sam dołączył do radykalnego ruchu[9]. Zaczął uczęszczać na spotkania rewolucyjnych kółek (których nie znał z Odessy) i kosztem nauki brać udział w debatach zmarksistami, których w tym okresie ostro atakował, a ponadto, ku przerażeniu rodziców, zamieszkał z grupą przyjaciół i socjalistą Szwigowskim w samowystarczalnej komunie[10]. Wkrótce porzucił narodnictwo (do czego przyczyniła się jego późniejsza żona Aleksandra Sokołowska) i współtworzył oparty na ideach marksizmu Południoworosyjski Związek Robotniczy, używając pseudonimu Lwow. Był jednym z liderów organizacji, choć przyznawał się do swojego niewielkiego jeszcze poziomu wiedzy politycznej[11]. Grupa działała do 1898, kiedy Trocki i 200 innych członków grupy zostali aresztowani. Uznany za prowodyra i ideowego przywódcę organizacji, Trocki został umieszczony w skrajnie niehigienicznych warunkach w izolowanej celi i dopiero za opłatą przeniesiony w zdrowsze miejsce, do więzienia w Odessie[12]. Łącznie przez dwa lata oczekiwał na proces sądowy, który w końcu się nie odbył; niemniej podejrzani otrzymali wyroki kilkuletniego zesłania administracyjnego[13]. W więzieniu Trocki na własną rękę poszerzał wiedzę filozoficzną, jak również ożenił się z Aleksandrą Sokołowską[14].
Na zesłaniu w Wiercholeńsku i Ust-Kut koło Irkucka[15] Trocki zarabiał jako dziennikarz gazetyPrzegląd Wschodni, używając pseudonimu Antid Oto[15], gdzie pisał głównie o literaturze i starał się poruszać tematykę społeczną[16]. Jego niezwykła płodność pisarska oraz coraz solidniejszy światopogląd marksistowski sprawiły, że został dostrzeżony przez Krzyżanowskiego, agenta Lenina, który ułatwił mu ucieczkę z Syberii[17]. Próbę ucieczki z zesłania Trocki planował już wcześniej, po lekturze otrzymanej nielegalnie książki LeninaCo robić?. Jego żona, mimo faktu, że urodziła niedawno drugą córkę, zgodziła się pomóc mu w wydostaniu się z Wiercholeńska[17].
Ostatecznie Trocki uciekł z Syberii pod fałszywym nazwiskiem, prawdopodobnie zapożyczonym od strażnika więziennego w Odessie[18]. Koleją Transsyberyjską zIrkucka dotarł doSamary, skąd udał się doCharkowa,Kijowa iPołtawy, jednak rozczarowany postawą tamtejszych kółek socjalistycznych zdecydował się na powrót do Samary[17], a stamtąd na polecenie Lenina wyjechał za granicę, by spotkać się z zespołem redakcyjnym pisma „Iskra”[17]. Na jesieni 1902 roku poprzezZurych iParyż dostał się doLondynu gdzie kontynuował współpracę z Leninem oraz poznał jego żonęNadieżdę Krupską[19]. W trakcie pobytu w Londynie utrzymywał kontakt głównie z rosyjskimi emigrantami. Na emigracji poznał i zaprzyjaźnił się z liderem umiarkowanychmienszewików,Julijem Martowem czyWierą Zasulicz. Jegoangielski niewiele się poprawił od czasów nauki w Rosji. Uczestniczył w spotkaniach z socjalistamibrytyjskimi, które odbywały się w kościołach. Poglądy brytyjskiego socjalizmu nie spodobały się Trockiemu ze względu na ich religijny,chrześcijański charakter. Większe zainteresowanie wykazywałniemieckim ruchem socjalistycznym, gdzie trwała walka między ortodoksyjnymi marksistami arewizjonistami[20].
Jako działacz polityczny odwiedził m.in.Brukselę,Liège i Paryż, gdzie wygłaszał referaty. W Paryżu pozostał na jakiś czas korzystając z gościnności tamtejszych rosyjskich studentów. Paryż zrobił na nim o wiele większe wrażenie aniżeli Londyn[21]. Z większym zainteresowaniem przyjął też tezy lokalnych socjalistów, uczestnicząc w wykładach wygłaszanych przezJeana Jaurèsa i brał udział w manifestacjach przeciwkoAlexandre Millerandowi. W 1902, podczas swojego wykładu dla młodych zwolenników socjaldemokracji w Paryżu, Trocki poznał rosyjską emigrantkęNatalię Siedową, studiującą we Francji historię sztuki. Nawiązał z nią romans; Siedowa była jego partnerką do końca życia, chociaż nigdy nie uzyskał formalnego rozwodu z pierwszą żoną[22]. Z Paryża często wyjeżdżał do Niemiec iSzwajcarii, gdzie nawiązał kontakt z rosyjskimi radykalnymi działaczami studenckimi, propagującmaterializm dialektyczny. W Niemczech, na jednym z wykładów, poznał sędziwego filozofaKuno Fischera, którego poglądy nie wywarły jednak na nim większego wrażenia[23].
Lenin planował włączenie młodego redaktora w prace kolegium redakcyjnego pisma, będąc przekonanym, że Trocki poprze jego iJulija Martowa w narastającym sporze ideowym zGieorgijem Plechanowem. Plechanow nie zgodził się jednak na nadanie Trockiemu statusu stałego członka kolegium, a jedynie umożliwił mu uczestnictwo w jego pracach z głosem doradczym[24]. Kiedy doszło do przeniesienia redakcji "Iskier" doGenewy, sam również przeniósł się do tego miasta[25]. Jako członek redakcji "Iskier", Trocki współorganizował II kongresSocjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji w Londynie. Uczestniczył w dyskusji pomiędzy zwolennikami pozycji politycznej "Iskier" a „ekonomistami”, a następnie w dyskusji o pozycjiBundu w rosyjskim ruchu socjalistycznym. Trocki w debatach na ogół jednoznacznie popierał Lenina. Nieoczekiwanie jednak w czasie dyskusji nad regulaminem partyjnym Trocki poparł Martowa i grupę działaczy, która opowiadała się za mniej sformalizowanym regulaminem partyjnym i mniejszymi wymaganiami wobec członków. Komentując później swoje zachowanie w czasie zjazdu, Trocki twierdził, że pragnął przeciwstawić się budowie monolitycznej partii, która szybko mogłaby stracić wszelką wewnętrzną demokrację[26]. Po rozłamie z Leninem przez pewien czas mieszkał wMonachium[27].
W 1905 r. powrócił sekretnie doRosji, by wziąć aktywny udział wrewolucji. W Rosji mieszkał pod fałszywym nazwiskiem "Wikentjew", a pośród rewolucjonistów znany był pod pseudonimem "Piotr Piotrowicz". Nawiązał kontakt z miejscowymi mienszewikami i tzw. bolszewikami-pojednawcami (zwolennikami zakończenia rozłamu w rosyjskiej socjaldemokracji)[28]. Przez pewien czas, w obawie przed aresztowaniem, ukrywał się wFinlandii[29]. Po powrocie z Finlandii został ostatnim przewodniczącymPetersburskiej Rady Delegatów Robotniczych(inne języki), wzywał do obaleniacaratu poprzez strajk generalny. Aresztowany w grudniu 1905 r. podczas ostatniego posiedzenia Rady, skazany nadożywotnią katorgę w kolonii karnej w Obdorsku[30]. W 1907 r., korzystając z pomocy fińskichnacjonalistów, uciekł za granicę[31].
Działalność w latach poprzedzających I wojnę światową
Wziął udział w socjaldemokratycznym zjeździe partyjnym w Londynie w roku 1907. W zjeździe udział wzięli brytyjscyliberałowie, którzy przyznali rewolucjonistom nieznaczną pomoc finansową. W trakcie trwania zjazdu zaprzyjaźnił się z pisarzemMaksimem Gorkim, który był fanem jego prac. Po zjeździe oprowadził Gorkiego po Londynie. Kolejną z osób, do których zbliżył się w wyniku zjazdu, byłaRóża Luksemburg (poznał ją jeszcze w 1904 roku). Ona poparła część tez Trockiego i skrytykowała Lenina, będącego wtedy w konflikcie z Trockim[32]. Po zakończeniu zjazdu udał się na kontynent, doWiednia. Pobyt wAustro-Węgrzech otworzył go na międzynarodowy ruch socjalistyczny – poznał wtedy działaczy takich jakKarl Kautsky,Victor Adler czyRudolf Hilferding. Trocki stał się dość popularny w kręgachniemieckojęzycznych socjalistów (niemieckich i austriackich), a tłumaczenia jego artykułów wydawało pismo „Neue Zeit”. Hilferding wielokrotnie wyrażał się pozytywnie o pracy Trockiego i utrzymywał z nim dobre kontakty, otwierając mu przy tym drogę do wielu działaczyaustromarksizmu (Otto Bauer,Karl Renner). Trocki miał z nimi dobre relacje, mimo to był krytycznie nastawiony do ich nierewolucyjnych poglądów, uważając je za zbyt odbiegające od tezKarola Marksa[33].
W 1908 roku rozpoczął pracę w wiedeńskim biurze „Prawdy”. Gazeta Trockiego była nielegalnie przerzucana do Rosji przezMorze Czarne lubGalicję. Najważniejszymi współpracownikami Trockiego na łamach pisma byliAdolf Joffe iWiktor Kopp (obydwaj byli w późniejszym czasie radzieckimi dyplomatami). Dzięki Joffemu, Trocki poznał zagadnieniapsychoanalizy, która od tamtej pory stała się jego zainteresowaniem[34]. Od 1909 roku pozostawał w coraz gorszych relacjach z austriackimi marksistami, po tym jak skrytykował ich za rzekomyszowinizm. Spowodowane to było w dużej mierze kontaktami Trockiego z socjalistamiserbskimi, niechętnymi Austro-Węgrom[35]. Lata 1912–1913 spędził naBałkanach. WBułgarii opowiedział się przeciwko represjom tamtejszego rządu na mniejszościTurków, wRumunii z kolei zaprzyjaźnił się zChrystianem Rakowskim z Socjalistycznej Partii Rumunii[36]. Często odwiedzał Berlin. Tam, oprócz Róży Luksemburg, poznałKarla Liebknechta i Kautsky’ego, którzy pozytywnie wypowiadali się o rosyjskiej rewolucji 1905 roku[37].
Wkrótce po wybuchuI wojny światowej przeniósł się zZurychu doParyża, gdzie podjął pracę w redakcji rosyjskojęzycznego dziennika „Nasze Słowo”. W maju 1915 roku dołączyła do niego rodzina[38]. Zdecydowanie występował przeciwko wojnie i postawie kierownictwaDrugiej Międzynarodówki i większości socjalistów europejskich, którzy przeszli na pozycje patriotyczne i popierali władze swoich krajów w konflikcie. Podczaskonferencji socjalistów w Zimmerwaldzie we wrześniu 1915 roku odegrał istotną rolę, m.in. był autorem tekstu deklaracji końcowej. We wrześniu 1916 roku władze francuskie, na prośbę sojuszniczej Rosji, zamknęły redakcję „Naszego Słowa” i postanowiły wydalić Trockiego z kraju[39]. Próbując uniknąć wydalenia do Rosji, Trocki trafił doHiszpanii[40] i stamtąd doNowego Jorku (w styczniu 1917)[41]. W Nowym Jorku kontynuował działalność polityczną, odczytując w języku niemieckim i wygłaszając w języku rosyjskim serię przemów o charakterze antywojennym[42]. W Nowym Jorku schronili się także inni rosyjscy rewolucjoniści, w tymNikołaj Bucharin, który nawiązał z Trockim kontakt[43]. Wraz z Bucharinem pracował w rosyjskojęzycznym piśmie „Nowyj Mir”[44].
Po wybuchurewolucji lutowej wrócił do Rosji, z trwającym miesiąc przystankiem w obozie dla jeńców wojennych (który sam określił jakoobóz koncentracyjny) w Amherst wKanadzie. Trocki został aresztowany i umiejscowiony w obozie przez rząd Wielkiej Brytanii prawdopodobnie za działalność antywojenną, którą prowadził w Stanach Zjednoczonych[45].
W Piotrogrodzie Trocki natychmiast podjął intensywną działalność polityczną, ostro krytykując kolejne rządy i występując w obroniePiotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich. Należał wówczas do tzw. frakcjimiędzydzielnicowców (ros.miezrajoncy), odrębnej od frakcji bolszewickiej i mienszewickiej SDPRR. Porozruchach lipcowych 23 lipca trafił do więzienia ze sfabrykowanymi[46] zarzutami o szpiegostwo na rzecz Niemiec. Więzienie opuścił 4 września. Przystąpił do bolszewików we wrześniu 1917 roku, by od razu znaleźć się w Komitecie Centralnym SDPRR(b). W miesiącach poprzedzającychRewolucję Październikową Trocki był jednym z jej „kół napędowych” – zręcznym mówcą, bardzo popularnym wśród robotników i żołnierzy, a także organizatorem politycznym o rosnących wpływach[47].
23 września został wybrany na przewodniczącegoPiotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich. W październiku odegrał kluczową rolę w przygotowaniu i przeprowadzeniu zbrojnego przewrotu, jako przewodniczący Komitetu Wojskowo-Rewolucyjnego[a] i w zakresie polityczno-agitacyjnym (w decydującym okresie przemawiał na wielu wiecach i zebraniach). Był wówczas jednym z kilku czołowych przywódców bolszewickich[48].
Porewolucji październikowej zawiązał w partii bolszewickiej własną frakcję. Jako ludowy komisarz spraw zagranicznych postulował hasło „Ani wojny, ani pokoju”, odrzucając zarówno postulaty zawarcia pokoju z Niemcami, jak i kontynuowania wojny[49]. Wraz z dalszymi porażkamiRosji Radzieckiej na froncie negocjowałbrzeski traktat pokojowy. Jako uczestnik delegacji w Brześciu wbrew dyrektywie Lenina, poinformował władze niemieckie o tym, że rząd Rosji Radzieckiej nie podpisze z Niemcami traktatu pokojowego na stawianych przez nich warunkach. Jednocześnie jednak zakończy działania zbrojne i zdemobilizuje wojsko. Lew Trocki uważał, że decyzja taka doprowadzi do radykalizacji środowisk robotniczych Europy Zachodniej[50]. Następnie był komisarzem spraw wojskowych i morskich oraz głównym organizatoremArmii Czerwonej. W sierpniu 1918 sformował swój osobistypociąg pancerny. 4 września jako komisarz wojny i marynarki wojennej stanął na czele Rewolucyjnej Rady Wojennej (ros.Riewwojensowiet) RFSRR, dowodzącej siłami zbrojnymi[51].
20 listopada 1919 odznaczonyOrderem Czerwonego Sztandaru[52]. Podczaswojny polsko-bolszewickiej wydał wSmoleńsku odezwę propagandową zatytułowanąCzego chcą [polscy panowie]? Rzecz o napadzie polskiej burżuazji na Rosję rewolucyjną[53]. Inna ulotka, adresowana do „legionistów i żołnierzy polskich”, zawierała na odwrocie tłumaczenie rozkazu Trockiego do wojskFrontu Zachodniego i Południowo-Zachodniego Armii Czerwonej z 10 maja 1920, w którym wzywał do oszczędzania jeńców i do przekierowania zemsty na rząd polski, szlachtę i burżuazję jako siłykontrrewolucyjne[54]. W marcu 1921 roku Trocki był jednym z głównych przywódców rosyjskich decydujących o siłowym stłumieniupowstania w Kronsztadzie i biorących w tym udział[55].
W 1920 roku po raz kolejny Trocki sprzeciwił się ówczesnemu kierownictwu, wystąpił z pomysłem reorganizacji Rosji, według którego związki zawodowe miały zostać zmienione w organy państwa zarządzające produkcją[49]. Koncepcję Trockiego dotyczącą związków, skrytykował Lenin, doprowadziło to do tarć frakcyjnych wewnątrz partii. X Zjazdpartii komunistycznej z 1921 roku odrzucił koncepcję Trockiego oraz zakazał polityki frakcyjności[56]. Trocki początkowo dostosował się do uchwały Zjazdu, choć w 1923 roku, gdy Lenin był już chory, jego frakcja przyjęła rolę opozycji wewnątrz partii. Idee zwolenników Trockiego zebrane zostały w dzieleNowy kurs. W tym czasie frakcja trockistów przyjęła postulat nie tylko krytyki elementów polityki partii – jak to dotychczas miało miejsce – lecz zasadniczą krytykę kształtu partii.Nowym Kursem Trockiego miało być reformowanie partii – zdemokratyzowanie partii, aktywizacja członków, wprowadzenie krytyki czy walka z biurokracją[57].
Polski plakat propagandowyWolność bolszewicka, przedstawiający Lwa Trockiego – lipiec 1920Trocki w styczniu 1924 roku
Po śmierci Lenina (1924) pozostawał w ostrym konflikcie zJózefem Stalinem spowodowanym walką o sukcesję po Leninie i walką z rozrastającą się wZSRR biurokracją. Dostrzegał degenerację ideową, do jakiej dochodziło w partii bolszewickiej, upadek wewnątrzpartyjnej dyskusji i rosnącą rozbieżność między ideałami socjalistycznymi a dążeniami wielu nowo wstępujących członków. W licznych artykułach prasowych i książcePlatforma Lewicowej Opozycji domagał się walki z tymi problemami, których uosobieniem dla niego był Stalin. Wokół haseł Trockiego uformowała się nieformalnafrakcja w WKP(b), określana jakoLewicowa Opozycja. Poniósł jednak klęskę. W 1925 r. musiał odejść z komisariatu wojny (zastąpiony na krótko przezMichaiła Frunzego, a po jego śmierci[b] przez stalinowcaKlimienta Woroszyłowa), w 1926 usunięto go z Biura Politycznego, a w listopadzie 1927, po próbie zorganizowania bloku wraz zZinowjewem iKamieniewem i demonstracjach zwolenników w dniu 7 listopada 1927, został usunięty z WKP(b). Kilka miesięcy później znalazł się na wygnaniu wAłma-Acie. Jego zwolennicy i sprzymierzeńcy zostali wydaleni z WKP(b) i poddani przezOGPU policyjnym prześladowaniom[c]. W 1929 roku Trocki został wydalony z terenów ZSRR oraz pozbawiony obywatelstwa[58].
Z zagranicy toczył walkę ze Stalinem. Stworzył "Biuletyn Opozycji" jako stałe wydawnictwoperiodyczne relacjonujące i komentujące wydarzenia w ZSRR. Krytykował dyktaturę Stalina jako zdradę ideałów rewolucji i wynaturzenie istoty państwa radzieckiego. Komentował również bieżące wydarzenia w polityce międzynarodowej, analizując m.in. przebiegrewolucji hiszpańskiej, rozwójfaszyzmu,narodowego socjalizmu i upadek demokracji w Europie Środkowej. Stopniowo utwierdzał się w przekonaniu o postępującej degeneracji ideowejKominternu i niemożności oddolnego wpływu na stanowisko jego władz. Po usunięciu z Międzynarodówki wszystkich trockistów oraz podejrzewanych o trockizm, Trocki uznał, że III Międzynarodówka całkowicie wpadła w ręce Stalina i radzieckiej biurokracji, stając się narzędziem imperialistycznej polityki ZSRR[61]. Trocki uważał również, że to błędna polityka Kominternu w sprawie poszczególnych partii komunistycznych w krajach europejskich przyczyniła się do dojścia do władzyAdolfa Hitlera oraz do klęski ruchu rewolucyjnego wChinach[62].
W 1935 roku uczestniczył w spotkaniu tych partii, które zostały wykluczone z Kominternu bądź nie chciały w nim uczestniczyć ze względu na powiązania ze stalinizmem. Trzy partie uczestniczące w spotkaniu poparły projekt utworzenia nowej międzynarodówki i podpisały tzw. Deklarację Czterech (czwartą była, symbolicznie, rosyjska Lewicowa Opozycja)[63]. Szacuje się, że organizacje te miały w momencie spotkania pokaźną bazę społeczną, liczącą do kilkuset tysięcy robotników łącznie w różnych krajach Europy[64]. W 1935 roku Trocki napisałList otwarty na rzecz Czwartej Międzynarodówki, w którym przypominał o Deklaracji Czterech i, w związku z dalszą degeneracją Kominternu, wzywał do dalszych prac nad nową organizacją[65]. W 1936 roku, w czerwcu, w Paryżu odbyło się tajne spotkanie (w dokumentach ze względów bezpieczeństwa jako miejsce obrad podanoGenewę), na którym powołano Ruch na rzecz Czwartej Międzynarodówki. Miał on kontynuować akcję informowania partii komunistycznych i sympatyzujących z nimi robotników o prawdziwym obliczu stalinowskiego ZSRR. W odwecie w ZSRR podjęta została kampania wymazywania Trockiego z historii ZSRR, posuwająca się do niszczenia dokumentów, usuwania wzmianek o Trockim z kolejnych wydań książek iretuszowania Trockiego z archiwalnych zdjęć przywódców radzieckich[55]. Doszło do kolejnej fali represji przeciw podejrzewanym o trockizm[66]. Nakazywano nawet usuwanie zdjęć Trockiego z książek w prywatnych zbiorach, grożąc represjami za niewykonanie nakazu[55].
W 1938 utworzyłIV Międzynarodówkę[67][68]. Istotnym utrudnieniem w działaniu nowo powołanej organizacji stał się spór pomiędzy Trockim aMaxem Shachtmanem i jego zwolennikami w amerykańskiej Socjalistycznej Partii Robotników[69]. Shachtman dokonał własnej analizy zmian w ZSRR i w dużej mierze odszedł od ich trockistowskiej interpretacji zawartej wZdradzonej rewolucji orazProgramie przejściowym. Jego poglądy, zakładające faktyczny powrót kapitalizmu w Rosji, acz w nietypowej, zniekształconej formie wywołały zdecydowany sprzeciw Trockiego, który argumentował, że dopóki nie ma w Rosji prywatnej własności środków produkcji, nie ma mowy o kapitalizmie[70]. Chociaż Trocki pragnął mimo różnic zatrzymać Shachtmana i jego zwolenników w organizacji, widząc ich zgodę w wielu innych kwestiach, Amerykanie nie byli zainteresowani współpracą i odeszli z grupy na początku roku 1940[71].
16 lutego 1938 roku zmarł syn Trockiego,Lew Siedow, po operacji w klinice w Paryżu[72] w niejasnych okolicznościach, prawdopodobnie skrytobójczo zamordowany przez agentaINO NKWD. W podobny sposób zginęła właściwie cała rodzina Trockiego, oprócz jego partnerki życiowej, Natalii Siedowej, i wnuka.
W maju 1940 roku zorganizował specjalną konferencję Międzynarodówki, poświęconą problemowi jedności trockistów w obliczu wojny. Na tę okoliczność Trocki opublikował manifest wzywający do zjednoczenia sił, który przeszedł jednak w dużej mierze bez echa[73]. Trocki doprowadził też do usunięcia resztek zwolenników Shachtmana z zarządu Międzynarodówki i powołania nowego Międzynarodowego Komitetu Wykonawczego zJeanem van Heijenoortem na czele[74].
Przez cały okres emigracyjny był tropiony przez radzieckich tajnych agentów, którzy starali się śledzić każdy jego krok i donosić o nim Stalinowi. Już po jego wyjeździe z ZSRR w okresie pobytu w Turcji śledzili go agenci NKWD pochodzenia litewskiego znani w USA (w której do 1961 byli radzieckimi szpiegami) jako Jack i Robert Soble, Trocki podejrzewając spisek zerwał z nimi kontakt w 1932 roku. Trocki nie zdawał sobie sprawy, ilu z jego sekretarzy, pomocników itp. miało związki z NKWD. Co najmniej trzykrotnie radzieckie służby bezpieczeństwa usiłowały pozbawić go życia – pozorując pożar jego willi na wyspiePrinkipo (Büyükada), a następnie domu pod Paryżem oraz organizując zmasowany atak z użyciembroni maszynowej na jego dom w Meksyku w kwietniu 1940[75].
Grób Trockiego wCoyoacánCzekan, którym Mercader zaatakował Trockiego
20 sierpnia 1940 został zamordowany na rozkaz Stalina w miejscu swego zamieszkania – w willi wCoyoacán (w mieścieMeksyk) przez agenta NKWDRamóna Mercadera. Mercader uderzył z zaskoczeniaczekanem w tył głowy Trockiego, który pracował wówczas przy biurku nad biografią Stalina[76]. Zamachowca aresztowano. Trocki, ciężko ranny w głowę, zmarł w szpitalu 26 godzin po zamachu. Jego pogrzeb w Meksyku zgromadził 300 tysięcy osób. Zamachowiec został skazany na karę 20 lat pozbawienia wolności. Rezydencję Trockiego przekształcono w muzeum. Trocki nie został zrehabilitowany w ZSRR, jak wielu innych działaczy zamordowanych z rozkazu Stalina. Niemniej w latach 80. XX w. wydano pamiątkowy znaczek z jego postacią, a w 1987 zniesiono zakaz publikacji i posiadania jego książek.
Miał czworo dzieci: z pierwszą żoną Aleksandrą Sokołowską dwie córki – Zinaidę (w 1933 popełniła samobójstwo w Berlinie) i Ninę (w 1928 zmarła na gruźlicę w ZSRR), a z drugiego związku zNatalią Siedową dwóch synów –Lwa Siedowa (1906-1938) i Siergieja Siedowa (ur. 1908, w 1937 stracony w ZSRR). W 1937 meksykańska malarkaFrida Kahlo udostępniła Trockiemu i Siedowej swój dom wCoyoacán. Trocki wdał się z Kahlo w romans. Po zerwaniu relacji, Siedowa wybaczyła mu zdradę[77].
Trocki uznał, że rewolucja może się udać jedynie w skali globalnej. Działania rewolucji w jednym kraju miały stać się czynnikiem wpływającym na rewolucje w innych państwach[78][79]. Odrzucał teorię „socjalizmu w jednym kraju”[80][81]. Uważał, że warunkiem zwycięstwa komunizmu jest pomoc ekonomiczna i militarna, której będą udzielać sobie radzieckieStany Zjednoczone Europy[82], dlatego też rewolucja miała być rozszerzana przez ZSRR na sąsiadujące z nim państwa[83]. Polityka ta wcześniej określana była jakoeksport rewolucji, choć Trocki jako opozycjonista odrzucał to pojęcie[84].
Uważał, że ZSRR zdominowany został przez biurokratów[85]. Deklarował, że budowa uprzemysłowienia państwa na zasadach takich jak współzawodnictwo, bodźce materialne, działanie prawa wartości – stanowi odejście od idei rewolucji październikowej[86].
Niektóre wzmianki o przyszłym doskonaleniu natury ludzkiej w pismach Trockiego są wyrazem poglądów dziś określanych mianemtranshumanizmu. Jak pisał w książceLiteratura i rewolucja: „Rodzaj ludzki nie po to przestał padać na kolana przed Bogiem, królami i kapitałem, by później pokornie podporządkować się mrocznym prawom dziedziczności i ślepej selekcji seksualnej”[87].
Śmierć Trockiego jest tematem filmu Josepha LoseyaZabójstwo Trockiego (L’Assassinat de Trotsky), w którym tytułową rolę zagrałRichard Burton, zaś w Ramona Mercadera wcielił sięAlain Delon.
O śmierci Trockiego opowiadahumoreska Davida IvesaVariations on the death of Trotsky.
Trocki pojawia się na obrazach meksykańskiego malarza i komunistyDiego Rivery.
Po krótkotrwałym romansie zFridą Kahlo Trocki otrzymał od niej „Autoportret dedykowany Lwu Trockiemu”, na którym widoczna jest dedykacja: „Lwu Trockiemu, z całą moją miłością, dedykuję ten obraz, dnia 7 listopada 1937 r. Frida Kahlo w Saint Angel, Meksyk”[90].
Trocki jest wspomniany w piosence zespołuThe Stranglers – „No More Heroes”
W Polsce istnieje grupa muzyczna pod nazwąTrocki – zespół jest silnie związany z ruchami anarchistycznym i ekologicznym, charakteryzuje się radykalnymi tekstami poruszającymi kwestie szeroko pojętej wolności oraz problemów świata w dobie globalizacji.
↑Z wyjątkiem tych, którzy wyparli się poglądów składając publiczną samokrytykę i uzyskując w ten sposób iluzję możliwości dalszego publicznego działania w ramach partii bolszewickiej. Wszyscy bez wyjątku stali się ofiaramiterroru policyjnego lat 30.
↑W umiędzynarodowionejtraktatowo strefie cieśnin tureckich.
↑Dyplomacja sowiecka traktowała zgodę na pobyt Trockiego jako akt wrogi wobec ZSRR. Premier NorwegiiTrygve Lie zgodził się udzielić Trockiemuazylu politycznego.
↑LewL.TrockiLewL.,Czego chcą oni? (Rzecz o napadzie polskiej burżuazji na Rosję rewolucyjną), Smoleńsk: Wydawnictwo Czerwonoarmistów Polaków, 1920. Brak numerów stron w książce
↑UrszulaU.ŁugowskaUrszulaU.,AugustA.GrabskiAugustA.,Trockizm. Doktryna i ruch polityczny, Warszawa: TRIO, 2003, s. 98,ISBN 83-88542-51-6,OCLC830560780.
↑Izaak Deutscher:Stalin. A political biography. Londyn 1949. Ostatnie zdania Trockiego zapisane w biografii Stalina tuż przed zamachem:Wyjaśnienie historyczne nie jest usprawiedliwieniem.Neron był również produktem swej epoki. Jednak gdy zginął jego posągi zostały obalone, a jego imię wymazane zewsząd. Zemsta historii jest straszniejsza, niż zemsta najpotężniejszego sekretarza generalnego. Śmiem twierdzić, że jest to pocieszenie... tamże.
PawełP.SydorPawełP.,Państwo i prawo w koncepcji rewolucji permanentnej Lwa Trockiego. Marksistowska wizja dziejów w warunkach kraju zacofanego, Kraków: Księgarnia Akademicka, 2016.
LewL.TrockiLewL.,Moje życie, Gdańsk: Wydawnictwo Tower Press, 2001.
.jpg)
.svg)
