Miasto na prawach powiatu pełni funkcję centrum administracyjnego, kulturalnego, edukacyjnego, naukowego, gospodarczego, usługowego i turystycznego. Kraków jest drugim co do wielkości, poWarszawie, rynkiem nowoczesnej powierzchni biurowej[23] (ponad milion metrów kwadratowych powierzchni biurowej)[24], a także jednym z kluczowychwęzłów kolejowych w Polsce.
Miasto ma rozciągłość południkową 18 km i równoleżnikową 31 km[25]. W granicach administracyjnych Krakowa przecinają siępołudnik 20°E zrównoleżnikiem 50°N (jedyny przypadek przecięcia o pełnych dziesiątkach stopni w Polsce)[26][27][28].
Zachodnia część Krakowa stanowi tzw. Obszar Krakowski i podlega polskiej sieci ekologicznej, a część obszaru miasta usytuowana jest w zasięgukorytarza ekologicznego rzeki Wisły. Rzeki, ich doliny oraz zbiorniki wodne to jedne z najciekawszych z przyrodniczego punktu widzenia miejsc w Krakowie. W południowej części stoków wzgórz wapiennych oferują one warunki do rozwoju roślinności ciepłolubnejmuraw izarośli kserotermicznych.[potrzebny przypis]
Łąki Nowohuckie – teren o powierzchni około 57 ha. Użytek ten został uchwalony w 2003 r. przezRadę Miasta Krakowa, położony jest w pobliżuPlacu Centralnego. Utworzony został w celu ochrony półnaturalnych zbiorowisk roślinnych (łąk podmokłych) wdolinie Wisły.
Dolina Prądnika – teren o powierzchni ok. 14,15 ha (14,145) utworzony uchwałąRady Miasta Krakowa nr LX/782/08 z dnia 17 grudnia 2008 r.[37] Położony jest wzdłuż rzekiPrądnik (Białuchy) od ul. Górnickiego do granic miasta Krakowa. Głównym celem powołania użytku jest zachowanie naturalniemeandrującego koryta rzeki Prądnik, wraz z siedliskiem m.in. 19 gatunków ssaków (m.in.borowca wielkiego,bobra iwydry) oraz 51 gatunków ptaków (m.in.pliszki górskiej – jedyne stwierdzone miejsce występowania w Krakowie).Budynek Sukiennic od strony kościoła Mariackiego
Rozlewisko potoku Rzewnego – teren o powierzchni 2,77 ha, utworzony został uchwałąRady Miasta Krakowa z dnia 19 grudnia 2007 r. Powstał dla ochrony trzech rodzajów siedlisk: leśnego (las mieszany iols), łąkowego i szuwarowego. Obszar ten stanowi ostoję wielu gatunków ptaków, wśród których liczną grupę stanowią ptaki drapieżne i sowy. Znajduje się pomiędzy cmentarzem wBorku Fałęckim aul. Jeleniogórską i obejmuje część doliny niewielkiego potokuRzewnego.
Położenie geograficzne utrudnia wentylację miasta, przez co często spowija je smog, szczególnie w sezonie grzewczym. Kraków znajduje się w czołówce rankingu europejskich miast z najbardziej zanieczyszczonym powietrzem. Krakowskie powietrze zanieczyszczone jest przede wszystkim pyłemPM10 iPM2,5 oraz toksycznymbenzo(a)pirenem. Skutkiem zanieczyszczenia pyłem, poza oczywistymi konsekwencjami zdrowotnymi, jest zauważalne zmniejszenie przejrzystości powietrza w mieście[39].
Źródłem zanieczyszczeń są przede wszystkim piece na paliwa stałe (34%) i napływ pyłu spoza miasta (36%), ale także przemysł lokalny (17%) oraz samochody (13%)[40]. Piece grzewcze odpowiadają także za 68 proc. emisji rakotwórczegobenzo(a)pirenu, którego – jak wynika z wyliczeń Krakowskiego Alarmu Smogowego – wdychana przez krakowian ilość w ciągu roku jest taka sama, jak w przypadku wypalenia ok. 2500 papierosów[41].
Kopiec Kościuszki i krakowskie Błonia, w tleLas Wolski
Z badań przeprowadzonych przez naukowcówCollegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego orazColumbia University wNowym Jorku wynika, że mieszkanki Krakowa, które w okresie ciąży były eksponowane naPM2.5 powyżej 35 µg/m³, rodziły dzieci z masą urodzeniową niższą średnio o 128 gramów, mniejszą długością ciała oraz mniejszym o przeciętnie 0,3 cm obwodem główki. W zimie, mieszkańcom Krakowa zaleca się skracanie czasu przebywania na otwartym powietrzu oraz odradza się wysiłku fizycznego, na przykład biegania[42]. Równocześnie Kraków w 2015 r. zanotował najkorzystniejsze parametry trwania życia spośród polskichpodregionów[43].Miasto zwiększyło budżet na walkę ze smogiem, uchwalono także przepis zakazujący spalania węgla w piecach grzewczych. Zakaz miał wejść w życie w 2018 r., jednak w sierpniu 2014 r. został uchylony przezWojewódzki Sąd Administracyjny w Krakowie. Kolejną próbę wprowadzenia zakazu podjęto w styczniu 2016. Według przyjętej wtedy uchwały od 1 września 2019 r. na terenie Krakowa nie można palić m.in. węglem oraz drewnem[44].
Za pełny tytuł miasta przedstawia sięStołeczne Królewskie Miasto Kraków. Kraków jest depozytariuszem[45] polskiego godła. Jako jedyne miasto w Polsce ma prawo używać w herbie godła Państwa Polskiego. Taka możliwość, według symboliki heraldycznej, przysługuje jedynie miastom i regionom stołecznym[46].
Autorem pierwszego źródła piśmiennego, w którym w 966 r. pojawia się Kraków jestIbrahim ibn Jakub. W dokumentachłacińskich w 973 r. występuje w formieCracoua.
JęzykoznawcaJerzy Nalepa twierdzi, że rdzeńkrak oznacza odgałęzienie rzeczne[47].
Według legendy zapisanej w końcu XII wieku przezWincentego Kadłubka nazwa Krakowa pochodzi od imienia księciaKraka, natomiast w legendach czeskich występuje postać księciaKroka.
Do historycznej funkcji Krakowa odnosi się jego pełna nazwa[48] –Stołeczne Królewskie Miasto Kraków usankcjonowana prawnie przez Radę Ministrów, jak i wcześniej przez naczelne władze państwowe II Rzeczypospolitej, które używały tej nazwy w swoich aktach prawnych[49][50]. Również nazwy skróconej, tj.: st. król. miasto Kraków, st.kr. miasto Kraków albo stoł. król. miasto Kraków. Niektóre z tych aktów prawnych obowiązują do dzisiaj[51][52]. Na arenie międzynarodowej Kraków postrzegany jest jako „duchowe i naukowe serce Polski”[53].
Kraków jest jednym z najstarszych miast Polski, z wieloma wartościowymi obiektami architektonicznymi. Działa w nim wiele instytucji i placówek kulturalnych gromadzących bezcenne zabytki. W przeszłości miasto należało doLigi Hanzeatyckiej zrzeszającej najważniejsze ośrodki handlowe wEuropie.
Pierwszą udokumentowaną wzmianką o Krakowie jest relacja kordobańskiego kupca Ibrahima ibn Jakuba z 965 r., w której wspomina o otoczonym lasami bogatym grodzie, leżącym na skrzyżowaniu szlaków handlowych[56].
Najstarszy ośrodek osadniczy znajdował się m.in. na obronnymWawelu i był jednym zgrodów wplemiennym państwieWiślan. Ziemie Wiślan mogły przez pewien czas, w ostatniej ćwierci IX w., znajdować się pod władaniemPaństwa Wielkomorawskiego, nie ma jednak na to bezpośrednich dowodów. Przypuszczalnie w X w. (najprawdopodobniej w latach ok. 960 – ok. 986) Kraków wszedł w zależność odCzech, jednakże teza o przynależności grodu do Czech jest też podważana[57]. Około 990 r. gród znalazł się w granicachpaństwa piastowskiego, stając się z czasem jedną zgłównych siedzib królestwa (łac.sedes regni principalis)[58]; próby dokładnego ustalenia czasu wcielenia do państwaPiastów oscylują pomiędzy 987 a 989. Pierwsza wiarygodna pisemna wzmianka o Krakowie pochodzi z dokumentuDagome iudex z ok. 992 r. Nad Wisłą obok Wawelu, niewielkim wzgórzu z jurajskiegowapienia, według legendy stała niegdyśświątynia pogańska, na miejscu której zbudowano następniekościół romański pw. św. Michała Archanioła. Co najmniej od 1000 r. w Krakowie znajdowała się siedzibabiskupstwa, a za panowaniaKazimierza Odnowiciela Kraków stał się główną siedzibą książęcą.
W 1320 r. w katedrze wawelskiejkoronowano Władysława Łokietka, kończąc symbolicznie okres rozbicia dzielnicowego. Odtąd, aż do 1734 r., Kraków był miejscem koronacji królów Polski.
W XIV wieku naprzedmieściach Krakowa powstały dwa kolejne miasta: na południuKazimierz (1335) i na północyKleparz (1366).
Jako stolica jednego z mocarstw europejskich w XV i XVI wieku, Kraków rozwijał się pod względem architektonicznym, handlowym, rzemieślniczym, kulturalnym i naukowym. Kompleks zamkowy na Wawelu przebudowano i rozbudowano w stylurenesansowym. Odnowiono powstały w 1364 r.uniwersytet. Zbudowany został równieżBarbakan razem z okręgiemmurów miejskich.
Od 1596 r. rozpoczął się proces przenoszenia dworu królewskiegoZygmunta III Wazy z Krakowa doWarszawy, zakończony ok. 1611 r. Warszawa uzyskiwała tytuł miasta rezydencjalnego Jego Królewskiej Mości, jednak Kraków do ostatniego rozbioru Polski pozostawał formalną stolicą Rzeczypospolitej[62][63].Katedra na Wawelu pozostała miejscem koronacji i pochówków królów Polski, zaś Kraków – stołecznym i królewskim miastem, w którym funkcjonowały pozostałe instytucje stołeczne takie jak np. skarbiec koronny. Nawet w czasach późniejszychwezyrtureckiKara Mustafa, pisał w korespondencji do związanego zWilanowemJana III Sobieskiego: „zniszczę Twój Kraków...”.
Wraz z upadkiem Rzeczypospolitej rozpoczął się upadek Krakowa. Zniszczenia wojenne mocno nadszarpnęły pozycję miasta i zahamowały jego rozwój. Po raz pierwszy Kraków zostałzniszczony przez obce wojska w 1655 r., podczas „potopu szwedzkiego” (przedmieścia ucierpiały jednak mocno już w 1587, podczas próby zdobycia miasta przez arcyksięciaMaksymiliana III Habsburga). W latach 1656–1657 nastąpiło kolejneoblężenie miasta, tym razem bronionego przez Szwedów.
15 czerwca 1794 r. do Krakowa wkroczyły wojska pruskie. Prusacy obsadziliWawel i założyli tam składy wojskowe. Zrabowanoklejnoty i insygnia koronacyjne zeskarbca koronnego, które przewieziono doBerlina, a następnie częściowo włączono do skarbca pruskiego oraz przetopione lub spieniężone na potrzeby wojenne. Prusacy opuścili Kraków w 1795 r.[64]
Kraków,ziemia krakowska,Małopolska i inne krainy historyczne Polski na tle współczesnych granic administracyjnych
14 października 1809 r., na mocytraktatu z Schönbrunn, Kraków i Podgórze zostały przyłączone doKsięstwa Warszawskiego jako stolica departamentu. W 1813 r. został siedzibą rządu Księstwa Warszawskiego[65]. W latach 1815–1846 stanowił stolicę niewielkiego powierzchniowo, formalnie niepodległego państwa –Rzeczypospolitej Krakowskiej. W tym okresie rozpoczęła się gruntowna modernizacja i przebudowa miasta, które wciąż tkwiło w średniowiecznym układzieurbanistycznym. Zburzono większość murów miejskich, zasypano fosę, na miejscu której powstał park –Planty. Popowstaniu krakowskim, zorganizowanym przeciwko dominacji austriackiej, ale i faktycznie przeciwko trzem zaborcom naraz (czyli tzw. „państw opiekuńczych” Rzeczypospolitej Krakowskiej), miasto zostało w 1846 r. zaanektowane przez Austrię, w której granicach pozostawało do 1918 r. Nazwę Rzeczpospolita Krakowska zastąpiono nową:Wielkie Księstwo Krakowskie. Odtąd cesarz austriacki używał tytułu Wielki Książę Krakowa.
W 1850 r.wielki pożar zniszczył ok. 10% powierzchni miasta.
Wedługaustriackiego spisu ludności z 1900 r. w 2099 budynkach w Krakowie na obszarze 832 hektarów mieszkały 91 323 osoby, z czego 64 209 (70,3%) byłokatolikami, 25 670 (28,1%) wyznawcamijudaizmu, 727 (0,8%)grekokatolikami, a 717 (0,8%) innej religii lub wyznania, 78 563 (86%) było polsko-, 6576 (7,2%) niemiecko-, 219 (0,2%) rusko-, a 1092 (1,2%) innojęzycznymi[66].
Anglojęzyczny plakat zachęcający zagranicznych turystów do odwiedzenia Krakowa i okolic, 1931Nowy ratusz (Magistrat) d. miastaPodgórza, które do 1915 r. było samodzielnym miastem
W początku nowego stulecia zaszły w Krakowie poważne zmiany – również w infrastrukturze technicznej miasta. 14 lutego 1901 r. – za prezydenturyJózefa Friedleina – otwarto miejskiewodociągi wówczas imieniaFranciszka Józefa. Zbiornik na wodę zbudowano u podnóżakopca Kościuszki, 49 m nad poziomemRynku. Woda spływała do miasta rurą o średnicy 70 cm i wypełniałasieć wodociągową o długości 66 kilometrów. Początkowo, w liczącym 80 tys. mieszkańców Krakowie, przypadał statystycznie w ciągu doby jeden litr wody wodociągowej na osobę[67].
12 lipca 1903 r. Kraków nawiedziła powódź – największa od 1813. StanWisły w mieście osiągnął 4 m 52 cm. Zagrożony zerwaniem byłmost Podgórski, woda zagroziła też gazowni miejskiej. OdPodgórza, przez tereny Zawiśla,Zwierzyniec,Błonia krakowskie, aż do Nowej Wsi iŁobzowa powstało ogromne rozlewisko z połączonych wód Wisły,Wilgi iRudawy. W zalanych dzielnicach komunikacja odbywała się łodziami itratwami. Pod wpływem tej klęski żywiołowej postanowiono przeprowadzićregulację Rudawy w połączeniu z wytyczeniem jej nowego koryta. Projekt został zrealizowany w latach 1903–1910. Nowe ujście Rudawy zostało umieszczone pod kątem prostym do Wisły, skutkiem czego odcięta została część zabudowańklasztoru Norbertanek. Zburzono też ostatni w Krakowiemłyn. Znacznym zmianom uległo również bezpośrednie otoczenie klasztoru – powstał nasyp igrobla z nową drogą oraz wysoki most. Przemiany te spowodowały liczne protesty miłośników zabytków[68]. Kolejnej dużej powodzi miasto doświadczyło w 1925 r.[69] W latach 1910–1915 ogłoszono i częściowo wprowadzonoplan regulacyjny Wielkiego Krakowa, w ramach którego włączono w granice administracyjne Krakowa znajdujące się w jego otoczeniu miasta, osady i wsie.
W 1915 r. połączono z KrakowemPodgórze, miasto założone w 1784 r. na przeciwległym brzegu Wisły.
6 sierpnia 1914 r. wyruszyła z Krakowa I Kompania Kadrowa z Józefem Piłsudskim na czele. Było to pierwsze polskie wojsko od czasów rozbiorów Polski a de facto kolejny zryw powstańczy[70] w dziejach Rzeczypospolitej. I Kompania przekroczyła granicę Kongresówki z zamiarem wyzwolenia pozostałej części Rzeczypospolitej. Udział mieszkańców Krakowa w przygotowaniu[70] tego zrywu był decydujący. Niedługo później w Krakowie formowano i z Krakowa na front walki z Rosjanami wyruszały formacje legionowe takie jak w 1914 r.3 Pułk Piechoty Legionów.
W początku 1918 r. wzmogły się w Krakowie nastroje niepodległościowe, czego wyrazem była manifestacja 20 stycznia. Sytuację pogorszyło ogłoszenie 11 lutego postanowieńtraktatu brzeskiego. Demonstracje rozpoczęły się 12 lutego od zdemolowania konsulatu pruskiego, a 18 lutego odbyła się wielka manifestacja protestacyjna naRynku Głównym. Strajk podjęli kolejarze, którzy zatrzymali w okolicachChrzanowa pociąg z wojskiem skierowanym do miasta przez zaniepokojone władze austriackie. Na ogrodzeniu parceli na rogu Rynku Głównego iul. św. Jana oraz na drzewach wzdłuż linii A–B pojawiły się plakaty z napisami godzącymi w zaborcę, które zdjęto dopiero pod groźbą użycia broni. 12 października, w odpowiedzi na manifestRady Regencyjnej, krakowska Rada Miejska odbyła uroczyste posiedzenie, podczas którego w pełni poparła jego treść. 15 października delegaci polscy w wiedeńskim parlamencie złożyli deklarację, iż odtąd uważają się za obywateli wolnej i zjednoczonej Polski. Wydział Krajowy zwołał następnie w Krakowie posłów sejmowych i do Rady Państwa, którzy 28 października powzięli uchwałę głoszącą, że ziemie polskie w obrębie byłej monarchii austriackiej należą już do Państwa Polskiego, oraz że dla ziem tych tworzy sięKomisję Likwidacyjną[71].
28 października 1918 r. powstała w Krakowie Polska Komisja Likwidacyjna zWincentym Witosem na czele i przejęła pełnię władzy w mieście. Kraków, w wynikumasowej akcji rozbrajania żołnierzy austriackich stał się pierwszym (obokTarnowa) wolnym od władzy zaborczej miastem Rzeczypospolitej. 31 października po południu pojawiły się w mieście afisze informujące krakowian o tym radosnym fakcie[71].
Najstarsza część przedwojennego gmachuBiblioteki Jagiellońskiej (1931-39), utworzonej w 1364 r.Kopiec Piłsudskiego – największy z pięciu istniejących do dziś krakowskich kopców, usypany w latach 1934–1937
W dwudziestoleciu międzywojennym, tuż po odzyskaniu niepodległości, polskie władze centralne uznały wawelski zamek za gmach reprezentacyjny Rzeczypospolitej, oddany do użytkuNaczelnika Państwa, a następnie dlaPrezydenta RP – uchwałąSejmu Rzeczypospolitej Polskiej z 1921 r., zespół urbanistyczny naWawelu stał się jedną z oficjalnych Rezydencji Prezydenta Polski. Do dzisiaj zachował się apartament Prezydenta RPIgnacego Mościckiego.
Jesienią 1923 r., w wyniku pogarszającej się sytuacji ekonomicznej i konfliktów społecznych, doszło w Krakowie do krwawych starć ulicznych. 5 listopada proklamowanostrajk generalny. 6 listopada pod budynkiem Kasy Chorych (Dom Robotniczy) przyul. Dunajewskiego o godz. 9 doszło do pierwszych starć z policją (rannych zostało 20 policjantów). Później uzbrojony tłum zaatakował kordon policyjny i wojskowy, spychając funkcjonariuszy kuul. Szewskiej. Doszło do otoczenia i rozbrojeniakompanii wojska. Uzbrojeni w zdobytą broń demonstranci i bojówkarze ruszyliul. Szczepańską naRynek i obsadziliPlanty. W godzinach przedpołudniowych doszło już do regularnych walk z użyciem broni palnej. Ostrzelany zostałszwadronułanów wysłany w rejon ul. Dunajewskiego. Z okien domów i zza filarówSukiennic ostrzelano inny szwadron, stojący na Rynku obokOdwachu. Wojskowa komenda miasta wysłała do walki trzysamochody pancerne. Jeden z nich, pozbawiony wsparcia piechoty, został zdobyty przez demonstrantów. Koło południa strzały zaczęły cichnąć. Cała zachodnia część miasta znalazła się pod kontrolą strajkujących. W budynku Kasy Chorych przetrzymywano jako jeńców rozbrojonych i rannych żołnierzy. W warunkach chaosu i braku informacji władze poleciły wojsku i policji zaprzestania ognia i wycofania się z ulic. Przystąpiono do negocjacji. Strajkujący unieruchomili gazownię i elektrownię, w wyniku czego już o godz. 17 miasto zaczęło pogrążać się w zupełnych ciemnościach. Walki w Krakowie, zwanepowstaniem krakowskim spowodowały śmierć 14 oficerów i żołnierzy; rannych zostało 101 wojskowych i 38 policjantów. Po stronie demonstrantów padło również 14 zabitych. Zginęły też 4 przypadkowe osoby cywilne, a kilkadziesiąt zostało rannych. Ponadto zabito 61 koni, a 70 raniono[72].
W marcu 1936 r. podczas tłumienia strajku wPolskich Zakładach Gumowych „Semperit” i późniejszych demonstracji ulicznych zginęło 8 osób, a 46 osób, w tym 26 policjantów, zostało rannych[73].
Dwujęzyczne obwieszczenie o karze śmierci za zamachy na niemieckie dzieło odbudowy. Kraków 1944.
Wojska niemieckie zajęły miasto 6 dni po rozpoczęciuII wojny światowej. O świcie i po południu 1 września 1939 r. w nalocie na krakowskielotnisko Rakowice-Czyżyny uczestniczyło łącznie 150 samolotówLuftwaffe[74]. Pierwszym polskim lotnikiem, który zginął w walce był pilot krakowskiego dywizjonu, kpt. pilotMieczysław Medwecki. Lotnik, który wystartował wraz z nim ppor. pil.Władysław Gnyś zestrzelił w rejonie Olkusza dwa niemieckie samoloty, które wracały z ataku bombowego na Kraków. Były to pierwsze polskie zwycięstwa powietrzne podczas II wojny światowej. W pierwszym dniu wojny, piloci krakowskiegoII Pułku Lotniczego zestrzelili w sumie pięć niemieckich samolotów[75].
W czasieokupacji niemieckiej (1939–1945) Kraków funkcjonował jako stolicaGeneralnego Gubernatorstwa. W marcu 1941 okupant niemiecki zamknął wgetcie krakowskim około 60 tys. osób uznanych zaŻydów według rasistowskichustaw norymberskich (25% wszystkich mieszkańców Krakowa). Więźniowie getta zostali zamordowani w trakcie akcji likwidacyjnej (13–14 marca 1943) i w obozach koncentracyjnych wPłaszowie,Bełżcu iAuschwitz. Po tej akcji eksterminacyjnej po II wojnie światowej ocalało jedynie około tysiąca krakowskich Żydów[76].
Zagrabiono i wywieziono doNiemiec wiele dzieł sztuki, z których duża część nie powróciła do kraju[77]. Kraków odniósł niewielkie straty podczas bombardowania miasta przez lotnictwoArmii Czerwonej.
W 1939 r. powstała w Krakowie pierwsza w Polsce organizacja konspiracyjna podczas II wojny światowej,Organizacja Orła Białego[78]. Oprócz Krakowskiego Okręgu Armii Krajowej, działała m.in. organizacja harcerska „Szare Szeregi”[79][80], której naczelnictwo mieściło się w Krakowie po upadku powstania warszawskiego[81]. Działalność prowadziły inne, liczne ugrupowania konspiracyjne[82][83]. Istotną rolę w okupowanym mieście odgrywało też konspiracyjne życie kulturalne i oświatowe. Przy ul. Łobzowskiej 6, w sklepie księgarsko-papierniczym, prowadzonym przez Spółdzielnię Księgarską „Czytelnik”, mieścił się punkt spotkań literatów, gdzie zaopatrywano się w podziemną prasę i publikacje. Tam też udzielano materialnego wsparcia pisarzom i artystom krakowskim, wykorzystując dochody sklepu. Okręgowa komórkaTajnej Organizacji Nauczycielskiej miała siedzibę przypl. Nowym, w lokalu Spółdzielni Księgarskiej „Szkolnica”. Zajmowano się tam dystrybucją podręczników do tajnego nauczania (punkt odbioru dla nauczycieli mieścił się przy pl. Nowym 7 i w sklepie drogeryjnym przyul. Siennej 7), a także wydawaniem w postaci powielanych skryptów wyczerpanych już podręczników dla klas gimnazjalnych (gotowe skrypty przenoszono do sklepu przyul. Szewskiej 13, gdzie był zorganizowany punkt rozdziału). Mieścił się tam też punkt kierowania kandydatów na tajne komplety uniwersyteckie. Było to także miejsce spotkań krakowskich literatów, takich jak np.Kazimierz Czachowski,Tadeusz Kudliński,Tadeusz Seweryn,Jan Wiktor,Wojciech Żukrowski; bywał tam też prof.Stanisław Pigoń. Na podstawie zachowanych materiałów Okręgowego Biura Szkolnego w Krakowie, sama tylko „Szkolnica” przekazała w okresie okupacji ok. 30 tys. egzemplarzy książek i podręczników dla tajnej oświaty. Ważną formą pomocy było też wysyłanie paczek żywnościowych do obozów jenieckich oraz opieka nad wysiedlonymi z Warszawy po upadku powstania nauczycielami. Jednym z głównych dostawców uratowanych przed zniszczeniem podręczników była księgarniaStefana Kamińskiego przyul. św. Jana 3. Wykupywał on z rąk niemieckich całe księgozbiory z likwidowanych księgarń i bibliotek. Było to kolejne miejsce konspiracyjnych spotkań ludzi podziemnej kultury i oświaty[84].
Kraków miał się stać miastem niemieckim nie tylko z nazwy i składu narodowościowego ludności, ale także z wyglądu zewnętrznego[85]. W tym celu okupant planował zniszczenie polskiego dorobku kulturowego i wyeksponowanie własnej tradycji historycznej. Urbanistyczne „porządkowanie” miasta Niemcy zaczęli od wyburzeń w rejonieWawelu – ówczesnej siedziby gubernatora drHansa Franka. W latach 1940–1941 rozebrano np. kamienicę czynszową zw. „Dębno” u zbieguul. Grodzkiej iul. Podzamcze. NaKazimierzu zburzono też kilka kamienic, aby odsłonić widok nakościół Bożego Ciała. Pewne zmiany wprowadzono i na samym Wawelu (np. nowy wjazd i brama). Szczególnym zainteresowaniem niemieckich budowniczych cieszyła się jednak zachodnia dzielnica miasta. Spektakularnym osiągnięciem urbanistyki germańskiej miała być reprezentacyjna dzielnica rządowa (Regierungsviertel). Planowano wzniesienie naBłoniach monumentalnego kompleksu gmachów rządowych, nad którym w dalszej perspektywie miały dominować pomniki chwały niemieckiego oręża. W 1941 r. Hans Frank polecił zniwelować kopceKościuszki iPiłsudskiego, aby na ich miejscu mogły stanąć owe monumenty, ale do realizacji tego planu nie doszło. Okupanci nie zdążyli również rozbudować ratusza, ani też przebudowaćRynku Głównego w duchu germańskim. Pozostały tylko plany i szkice[86]. W mieście panowały nastroje powstańcze[87]. Przeprowadzano akcje sabotażowe i likwidacyjne[88][89] np. zamach na wyższych oficerów SSKoppego orazKrügera, który jest pierwszym w Polsce okupowanej przez hitlerowską Rzeszę Niemiecką zamachem na niemieckiego dygnitarza i nieudanyzamach na Hansa Franka[90][91]. Dopowstania w Krakowie przygotowywało się polskie Podziemie[92]. Między innymi, polskie zgrupowania partyzanckie skoncentrowane wokół Krakowa[93]. Dowództwo Armii Krajowej nie zdecydowało się jednak ostatecznie na ogłoszenie powstania w Krakowie zarówno z uwagi na niewielką liczbę uzbrojenia Polaków w samym mieście i niemożność znaczącego ich dozbrojenia przez tę częśćKrakowskiego Okręgu AK, który działał poza miastem[94], jak również w wyniku znacznego rozbicia struktur AK w Krakowie w czasie wielkiej łapanki (tzw. „czarna niedziela”), w obrębie której w ciągu jednego dnia aresztowano i wywieziono do obozu koncentracyjnego w Płaszowie 15 tys. krakowian[87][95].
18 stycznia 1945r. wojska1. Frontu Ukraińskiego pod dowództwem marszałkaIwana Koniewazajęły miasto. Kraków jako jedno z niewielu miast polskich nie odniosło podczas wojny większych strat substancji materialnej, zaś w 1946 r. był trzecim najludniejszym miastem w Polsce po Łodzi i Warszawie[96].
W okresie powojennym postępował silny rozwój terytorialny i ludnościowy miasta. W 1951 r. przyłączono do KrakowaNową Hutę, która według pierwotnych planów miała stanowić oddzielne miasto[98]. Od 1 stycznia 1957 do 31 maja 1975 r. miasto Kraków stanowiło oddzielne samodzielnewojewództwo. W 1957 r. miasto zostało odznaczoneOrderem Odrodzenia Polski, a w 1966 r.Orderem Budowniczych Polski Ludowej[99].
Pierwszy szczytGrupy Wyszehradzkiej na terenie Rzeczypospolitej Polskiej odbył się w 1991 r. w Krakowie, czyli tuż po jej powstaniu, a przyjęte wówczas podczas tego spotkania tezy, zapisano w postaci tzw. Deklaracji Krakowskiej. Następny szczyt Grupy Wyszehradzkiej w Polsce odbył się również w Krakowie w 1993 r.[100]
Wizyta Prezydenta USAGeorge’a W. Busha w Polsce 30–31 maja 2003 r. Na Wawelu prezydent Bush przemawiał na temat inicjatywy przeciwko rozprzestrzenianiu broni masowego rażenia (PSI) oraz na temat rozszerzeniapolskiego zaangażowania w Iraku[101][102].
11 maja 2007 r. rozpoczął się Prezydencki Szczyt Energetyczny z udziałem Prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego oraz Prezydentów państw Europy Środkowej i Wschodniej[104].
W czerwcu 2007 r. Kraków obchodził 750. rocznicęlokacji miasta.
W 2008 r. odbył się w Krakowie Światowy Kongres Górniczy[105]
W 2009 r. odbył się w Krakowie szczyt ministrów obrony państwNATO[106], pierwsze tego rodzaju spotkanie na terenie Polski.
18 kwietnia 2010 r. wkościele Mariackim odbyła się uroczystośćpogrzebowa zmarłego tragicznie prezydenta PolskiLecha Kaczyńskiego wraz z jego żonąMarią, których trumny następnie pochowano w jednej z krypt katedry na Wawelu.
17 stycznia 2011 r. w Zamku Królewskim na Wawelu, Prezydent Rzeczypospolitej PolskiejBronisław Komorowski wręczył Ordery Orła Białego twórcom kultury, w tym noblistceWisławie Szymborskiej[107].
2–4 października 2011 r. w Krakowie gościł europejski szczyt gospodarczy pn. Forum Rynku Wewnętrznego (Single Market Forum – SIMFO)[108][109].
7–9 października 2013 r. odbyło się w Krakowie spotkanie prezydentów Polski,Ukrainy oraz prezydentów państw należących dogrupy Arraiolos[113].
W lutym 2014 r. odbywał się w Krakowie Weimarski Szczyt Gospodarczy[114].
25 maja 2014 r. odbyło się w Krakowiereferendum lokalne, w którym mieszkańcy odrzucili dużą większością głosów pomysł ubiegania się o organizacjęZimowych Igrzysk Olimpijskich w 2022 r., opowiadając się jednocześnie za budową ścieżek rowerowych, metra oraz stworzeniem systemu monitoringu wizyjnego.
W 2018 r. Kraków (wraz zKatowicami) pełnił funkcję gospodarza Kongresu Sieci Miast Kreatywnych UNESCO[116].
26–27 kwietnia 2018 r. odbył się w Krakowie IV Europejski Kongres Samorządów[117]
W czerwcu 2019 r. Kraków gościł uczestników 15 Kongresu Organizacji Miast Światowego Dziedzictwa (OWHC). I uzyskał miejsce w Radzie Dyrektorów oraz Prezydenturę w tej organizacji[118][119].
We wrześniu 2020 r. odbyła się w Krakowie Konferencja Giełd Trójmorza[120][121].
W kwietniu 2022 r.Agencja ONZ ds. Uchodźców (UNHCR), otworzyła w "Tauron Arenie Kraków" centrum wsparcia finansowego dla uchodźców z Ukrainy[125]. Zapowiedziano utworzenie w Krakowie przedstawicielstwa UNHCR[126].
Samorządność miejskiego Krakowa sięga początkówlokacji miasta w 1257 r., choć pierwsze oficjalne wzmianki o radzie miejskiej pochodzą z 1264. Zgodnie ze współczesnym ustrojem kraju Kraków jestmiastem na prawach powiatu. Samorządowym organem władzy w Krakowie, sprawującym także funkcje kontrolne, złożonym z radnych pochodzących z wyboru, działającym na podstawie przepisów o samorządzie gminnym oraz o samorządzie powiatowym jestRada Miasta Krakowa. Mieszkańcy wybierają do Rady Miasta 43radnych na pięcioletnią kadencję. Pracami Rady kieruje wybierany spośród jej członków przewodniczący.
Urząd Miasta Krakowa, czyli krakowski magistrat, realizuje ustawowe powinności Gminy Miejskiej Kraków, czyli tak zwane zadania własne i zadania zlecone przez rząd. Magistrat podlega bezpośrednio pod Prezydenta Krakowa.
W XIV w. w Krakowie były 22 ulice, w 1866 r. w mieście i na przedmieściach – 113, w 1880 – 135, w 1909 – 161, a w 1926 – 457 ulic.
Od 27 marca 1991 r. Kraków podzielony jest na 18dzielnic samorządowych oznaczonychcyframi rzymskimi. W roku 2002Rada Miasta Krakowa uchwaliła formalne przydzielenie krakowskim dzielnicom nazw, obok cyfr (np.Dzielnica I Stare Miasto). Nazwy te obowiązywały dotąd potocznie.
W Krakowie nazwy dzielnic pochodzą w większości od nazw miast, wsi,jurydyk, folwarków, osad itp., tworzących kiedyś oddzielnejednostki osadnicze, a na przestrzeni wieków włączanych w granice administracyjne miasta.
W ujęciu lokalnym Kraków i sąsiadujące miejscowości tworząaglomerację krakowską.W ujęciu regionalnym mówi się o Krakowskim Obszarze Metropolitalnym (KOM), natomiast w ujęciu ponadregionalnym Kraków jest biegunem wzrostu oddziałującym na sąsiadujące województwa –śląskie,świętokrzyskie orazpodkarpackie[159].
16 kwietnia 1997 r. Rada Stołecznego Królewskiego Miasta Krakowa podjęła Uchwałę o współpracy partnerskiej z czeczeńską stolicąGroznym. W związku zdziałaniami wojennymi, prowadzonymi na terenieCzeczenii, umowa ta nie została nigdy parafowana przez władze Groznego. Na terenie Krakowa znajdowały się niektóre instytucje tej nieuznawanej Republiki orazCzeczeński Ośrodek Informacyjny (siedziba przyRynku Głównym), traktowany przez zainteresowanych jako swoista Ambasada Czeczenii w Polsce.
W końcu grudnia 2009 r. liczba zarejestrowanych bezrobotnych w Krakowie obejmowała ok. 16 tys. mieszkańców, co stanowistopę bezrobocia na poziomie 4,2% do aktywnych zawodowo[164]. We wrześniu 2019 r. wskaźnik bezrobocia rejestrowanego w Krakowie wynosił 2,1%[165].
Według raportu inwestycyjnego Konferencji ds. Handlu i RozwojuONZ (UNCTAD) z 2011 r. Kraków jest najlepszym miejscem na świecie do lokowania centrów usług dla biznesu[166].W kwietniu 2012 r. Kraków znalazł się w gronie 120 najatrakcyjniejszych miast świata (tzw. lista hot spots dotycząca konkurencyjności biznesowej) w ujęciu jednostki badawczej Economist Intelligence Unit wykonującej badania na zlecenie bankuCiti Handlowy[167][168]. Brytyjskithink tankGlobalization and World Cities (GaWC), badający wzajemne stosunki pomiędzy miastami świata w kontekścieglobalizacji, uznał natomiast Kraków za miasto 11. kategorii („High Sufficiency”), plasując go w rankingu polskich miast za Warszawą (kategoria 3. – „Alpha”) oraz Wrocławiem (kategoria 9. – "Gamma"), Katowicami i Poznaniem (kategoria 10. – „Gamma-”)[169].
Na przestrzeni dziejów Kraków zawsze był i jest lokalnym, regionalnym i ponadregionalnym biegunem wzrostu społeczno-gospodarczego[170].
Na „Liście 500 Największych Firm w Polsce”, publikowanej przez tygodnik „Polityka” w 2012 znajdowało się 21 przedsiębiorstw z siedzibą w Krakowie, w tym 3 z pierwszej dwudziestki:Tesco Polska,BP Polska iGrupa Philip Morris Polska (znajdujących się odpowiednio na 12, 13 i 17. miejscu). W Krakowie działa sieć usług bankowych. Siedem banków ulokowało w niej swoje centrale, a czterdzieści innych otworzyło w Krakowie oddziały[potrzebny przypis]. Miejskie spółki komunalne zostały włączone do spółki akcyjnejKrakowski Holding Komunalny.
Agencja ratingowaS&P Global Ratings potwierdziła w grudniu 2012 r.ocenę wiarygodności kredytowej Krakowa na poziomie A – z perspektywą stabilną. Jest to najwyższa możliwa w tej chwili do uzyskania ocena ratingowa Krakowa równa ocenie kraju. Analitycy zapowiadają, że podniesienie ratinguPolski mogłoby skutkować także podniesieniem noty dla Krakowa. Równie wysoką oceną spośród innych ocenionych przez agencję miast w Polsce uzyskały jedynie Katowice[171].
Kraków zaliczono do Top 10 Dużych Miast Europejskich – Przyjaznych dla biznesu, w rankingu 2018/19 raportu „Financial Timesa” European Cities & Regions of the Future[172].
Branża usług biznesowych rozwija się w Krakowie od lat 90. XX wieku. W 1993 r. powstała polska spółka informatycznaComarch, w 1996 r. firmaPriceWaterhouse zaczęła świadczyć usługi BPO dla koncernuBP, a w 1998 r. na tereniekrakowskiej specjalnej strefy ekonomicznej rozpoczęło działalność centrum badawczo-rozwojowe firmyMotorola[176]. W 2003 r. w mieście powstało pierwsze centrum usług wspólnych, Airline Accounting Center (od 2013 pod nazwąLufthansa Global Business Services)[176].
W latach 2010–2016 średni roczny wzrost zatrudnienia w sektorze usług biznesowych w Krakowie wynosił ok. 20%[177]. Wiele firm rozpoczynało działalność w mieście od prostych procesów takich jak księgowość, wsparcie IT czy telefoniczna obsługa klienta. Obecnie aglomeracja krakowska uznawana jest za rynek dojrzały, tj. stopień zaawansowania świadczonych usług jest w wielu firmach taki sam, jak wStanach Zjednoczonych i Europie Zachodniej[178].
W 2009 r. w raporcie „Top 50 Emerging Global Outsourcing Cities” firmy doradczej Tholons Kraków znalazł się na 4. miejscu na świecie i pierwszym w Europie jako najbardziej atrakcyjna nowa lokalizacja dla prowadzenia działalności outsourcingowej[179]. W 2014 r. został uznany przez tę samą firmę za 9. najlepsze miejsce dla świadczenia tego rodzaju usług na świecie i 1. w Europie[180].
Na podstawie zbieranych od 2006 r. anonimowych danych o podróżach z urządzeń nawigacyjnych firmyTomTom, producent w 2010 r. obliczył, że wśród 59 miast Europy Kraków zajmuje 30. miejsce pod względem największego udziału głównych dróg (21,2%), na których prędkość poruszania bywa mniejsza niż 70% ograniczenia prędkości[181][182][183].
W 2024 r. Kraków zajął trzecie miejsce w Rankingu Miast Przyjaznych Kierowcom, opracowanym przezOponeo.pl iYanosika. Miasto wyróżnia się konkurencyjnymi cenamipaliw i najniższymi kosztamiubezpieczeń samochodowych, ale zmaga się z dużym natężeniem ruchu, co skutkuje najniższymi średnimi prędkościami jazdy. Mimo rozbudowanej infrastruktury parkingowej, krytykowana jest ograniczona liczbastacji ładowania pojazdów elektrycznych, co wskazuje na potrzebę dalszych inwestycji w zrównoważoną mobilność[184][185].
Kraków jest jednym z większych w Polsce węzłów kolejowych. Ma połączenia z większością miast w kraju, w tym szybkie połączenia składamiPendolino zWarszawą iGdańskiem (PKP Intercity), dodatkowo połączenia międzynarodowe zWiedniem,Pragą,Budapesztem orazLwowem. Połączenie z Pragą jest również realizowane przez firmęLeo Express – autobusem na odcinku Kraków –Katowice –Bogumin, a następnie pociągiem doPragi.
Dworcem jest równieżKraków Płaszów, położony w południowo-wschodniej części miasta.Nowa Huta pozbawiona jest kolejowych połączeń pasażerskich, choć działa duża stacja przeładunkowa.
Połączenia kolejowe wewnątrz aglomeracji krakowskiej obsługiwane są przezEZT. Trasę do Wieliczki i na lotnisko w Balicach obsługują pociągiKolei Małopolskich.
Pierwsza linia szynowegotramwaju konnego powstała w Krakowie w 1882 r., zastępując funkcjonującą od co najmniej kilkunastu lat linięomnibusową. W 1927 r. uruchomiono pierwszą linię autobusową. Obecnie autobusy miejskie są w większości własnościąMiejskiego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego S.A. w Krakowie, na dwunastu liniach kursują pojazdy należące do firmyMobilis. W Krakowie kursuje 28 stałych linii tramwajowych (w tym 3 nocne); obsługą autobusową objętych jest natomiast 70 linie miejskich dziennych, 68 podmiejskich, 21 nocnych (w tym 9 aglomeracyjnych), 13 przyspieszonych (w tym 6 aglomeracyjnych) i 10 dodatkowych (wspomagających)[187].
W 2008 r., otwarty został tunelKrakowskiego Szybkiego Tramwaju. Jest to pierwszy w Polsce tunel, w którym może poruszać się tramwaj. W 2009 r. w Krakowie na Wiśle uruchomionotramwaj wodny.
Kraków Airport im. Jana Pawła II (nazwa ta obowiązuje od 4 września 2007 r.) jest drugim pod względem ruchliwościlotniskiem w Polsce – w 2023 r. obsłużył ponad 9,4 mln pasażerów. Posiadające jedną 2550-metrowądrogę startową lotnisko jest ulokowane wBalicach, 11 km na zachód od centrum miasta i pozostaje współużytkowane jako wojskowabaza lotnicza.
Krakowski port lotniczy oferuje połączenia z 100 portami lotniczymi na świecie. Port ma dwa terminale:T4 międzynarodowy i krajowy oraz terminal „VIP” (dawniej „T2”).
Jako pierwsze lotnisko w Polsce uruchomiło połączenie kolejowe z centrum miasta. Po rozbudowie, pociągi Szybkiej Kolei Aglomeracyjnej zatrzymują się na stacji znajdującej się na tyłach hotelu i parkingu wielopoziomowego, naprzeciwko terminala międzynarodowego. Stacja kolejowa, parking oraz hotel, połączone są z terminalem-łącznikiem, w postaci zadaszonej kładki dla pieszych. Czas przejazdu kolejką pomiędzy lotniskiem a centrum miasta wynosi ok. 18 minut. Kraków Airport został uznany za najbardziej komfortowy i bezpieczny port lotniczy średniej wielkości w Europie – jako pierwsze lotnisko w Polsce otrzymał nagrodę Międzynarodowej Rady Portów Lotniczych (Airports Council International) w kategorii Best Airport by Size and Region dla europejskiego portu lotniczego, który obsługuje do 15 milionów pasażerów rocznie[188].
Lądowisko powstałe na byłym lotniskuKraków-Rakowice-Czyżyny przyMuzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie, pierwsze lotnisko Krakowa i jedno z najstarszych lotnisk wojskowych na świecie, czynne od 1912 do 1960 r., rozformowane i częściowo zabudowane osiedlem i ulicami, zostało wskrzeszone latem 2003 na potrzeby pikniku lotniczego przezMuzeum Lotnictwa Polskiego. Odbywający się pod koniec czerwcaMałopolski Piknik Lotniczy do 2019 stał się corocznym międzynarodowym festynem, podczas którego samoloty do 7500 kg iśmigłowce ponownie korzystają z betonowej drogi startowej na kierunku 26 o wymiarach 720 × 60 m.
Kraków jest znaczącym ośrodkiem medycznym w południowej Polsce z wielowiekowymi tradycjami.
W 2019 r. Kraków, jako jedyne miasto z Polski, znalazł się w rankingu stu najlepszych miast na świecie pod względem opieki szpitalnej, przygotowanym przez brytyjską firmę Medbelle, która zajmuje się dostarczaniem technologii medycznych[192].
I Klinika Kardiologii i Nadciśnienia Tętniczego, II Klinika Kardiologii, Klinika Endokrynologii, Klinika Hematologii
Klinika Dermatologii
Zespół Oddziałów Klinicznych Klinik Chirurgii Ogólnej, Naczyniowej, Endoskopowej, Medycyny Ratunkowej i Obrażeń Wielonarządowych
Klinika Psychiatrii Dorosłych, Klinika Psychiatrii Dzieci i Młodzieży
Klinika Endokrynologii Ginekologicznej, Klinika Ginekologii i Niepłodności, Klinika Ginekologii i Położnictwa Septycznego, Klinika Ginekologii Położnictwa i Onkologii, Klinika Neonatologii
Klinika Okulistyki i Onkologii Okulistycznej
Klinika Chirurgii Ogólnej i Gastroenterologicznej
Klinika Alergii i Immunologii, Klinika Pulmonologii
Klinika Chorób Wewnętrznych i Geriatrii, Klinika Gastroenterologii, Oddział Kliniczny Leczenia Bólu Opieki Paliatywnej i Farmakologii Klinicznej, Klinika Onkologii
Klinika Otolaryngologii
Klinika Gastroenterologii i Hepatologii, Klinika Chorób Zakaźnych
należy opisać rolę krakowskiego środowiska naukowego w Polsce, dane GUS (np. liczba profesorów) wskazują drugie miejsce po Warszawie. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się wdyskusji tej sekcji. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon{{Dopracować}} z tej sekcji.
Należy powiedzieć, że krakowski PAU był pierwszy przed PAN, które powołano za czasów PRL. Należy określić rolę badawczą Krakowa w Polsce!. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się wdyskusji tej sekcji. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon{{Dopracować}} z tej sekcji.
Krakowski Park Technologiczny Sp. z o.o. jest spółką zarządzającąspecjalną strefą ekonomiczną. Spółka została założona przez trzy największe uczelnie krakowskie:Politechnikę Krakowską,Akademię Górniczo-Hutniczą iUniwersytet Jagielloński. Wśród założycieli były także władze miasta i województwa. Krakowska strefa przeznaczona jest głównie dla firm z sektora zaawansowanych technologii (elektronika, informatyka, telekomunikacja, biotechnologie), jednak działają w niej również firmy z innych branż, które poszukiwały dogodnych warunków inwestycyjnych (np. poligrafia, motoryzacja, logistyka)[196]. Do najbardziej znanych firm z branży motoryzacyjnej, które zainwestowały na terenie strefy w podkrakowskichNiepołomicach należąMAN oraz Nidec Motors.
W 2000 r. Kraków jako pierwsze miasto z Polski oraz Europy Środkowo-Wschodniej (równocześnie zPragą) zostałEuropejską Stolicą Kultury. W drugiej dekadzie XXI wieku został również wyróżniony tytułem Europejskiego Miasta Sportu 2014[201] iMiasta Literatury UNESCO[202] W 2006 r. Kraków został wymieniony wśród 5 najbardziej popularnych miast Europy, w 2007 r. uzyskał miano „najmodniejszego miasta świata” według amerykańskiej agencji internetowejOrbitz, wyznaczającej trendy w światowej turystyce[203].
W 2019 r. Kraków odwiedziło ponad 14 mln turystów, to wzrost o 550 tys. w porównaniu z rokiem poprzednim. Goście wydali w mieście prawie 7,5 mld zł, to ponad miliard więcej niż w 2018 r. W gronie osób, które w tym roku odwiedziły Kraków, było prawie 10,8 mln turystów krajowych i 3,3 mln obcokrajowców (w tym 3,05 mln nocujących).
Najwięcej gości zagranicznych stanowili przyjezdni z: Wielkiej Brytanii (13,9%), Niemiec (14,2%), Włoch (11,5%), Francji (11,2%) i Hiszpanii (10,4%). Wśród głównych celów przyjazdów do Krakowa badani wskazali tradycyjnie zabytki (30,5%), wypoczynek (18,6%), rozrywkę (8,8%), wizytę u znajomych i krewnych (6,8%), tranzyt (6,7%) oraz cel biznesowy (6,1%).
Dla porównania w 2011 r. Kraków odwiedziło 8,6 mln osób, a wcześniej było to 8,1 mln (2010)[204], 7,3 mln (2009) oraz 7,4 mln (2008). Liczba turystów rośnie systematycznie od 2003 r., gdy miasto odwiedziło 5,5 mln osób.
W latach 2014 i 2015 Kraków zdobył nagrody Zoover Award, miasta europejskiego najlepszego dla turystów[205]. W latach 2015, 2017,2018,2019 r. według brytyjskich respondentów magazynu „Which”, Kraków został uznany najbardziej atrakcyjnym celem krótkich podróży (city breaks), wyprzedzając w zestawieniu Sewillę, Walencję, Berlin czy Amsterdam[206].
Ważną rolę w ostatnim dziesięcioleciu zaczyna odgrywać turystyka religijna, pielgrzymkowa i turystyka śladami kultury żydowskiej[207].
W 2018 r. Kraków został zamieszczony przez portal podróżniczyTripAdvisor na liście dziesięciu „najwspanialszych miast świata”[208].
W 2022 r. amerykański magazyn „Travel + Leisure”, w ramach World’s Best Awards, na podstawie ocen czytelników umieścił Kraków na dziewiątym miejscu najlepszych miast w Europie[209].
Dużym zainteresowaniem turystów cieszy się również województwo małopolskie, które odwiedza 14,5% ogółu turystów spędzających wakacje w Polsce, co daje mu drugie miejsce po województwie zachodniopomorskim[210].
Od kilku lat intensywnie rozwija się również w Krakowie turystyka biznesowa. W corocznym raporcie Polskiej Organizacji Turystycznej „Przemysł spotkań w Polsce” odnotowywany jest regularny wzrost liczby spotkań. W 2018 r. w Krakowie zarejestrowano 8156 spotkań biznesowych – kongresów, konferencji, wydarzeń korporacyjnych i targów, z czego 5215 to spotkania powyżej 50 uczestników. Udział kongresów i konferencji stanowił 58% wszystkich spotkań w mieście, wydarzeń korporacyjnych i motywacyjnych – 1951 (38%), a targów i wystaw – 171 (3%). W wydarzeniach biznesowych w Krakowie w 2018 r. uczestniczyło 1 114 243 osób. Cechą charakterystyczną Krakowa był również najwyższy, w porównaniu z innymi miastami, udział grup zagranicznych (24%). Trzeba podkreślić, że wśród uczestników kongresów i konferencji najwięcej osób zgromadziły imprezy o tematyce medycznej (ponad 129 tys. osób). Przeciętna długość imprez to 1,68 dnia, ale spotkania międzynarodowe trwały dłużej, średnio ponad 2 dni. Dla porównania w 2017 roku w mieście odnotowano 6014 spotkań, a w 2014 – 3976. W ICCA Statistics Report Country & City Rankings 2018, kluczowym dla branży raporcie, Kraków zajął 45. miejsce w skali świata, zaś 25. w Europie, będąc gospodarzem 53 spotkań stowarzyszeń. Jest to wzrost w porównaniu z 2017 r., kiedy to Kraków zajmował 54. miejsce w skali świata, a 27. pośród miast europejskich. Kongresy i konferencje przynoszą miastu coraz większe korzyści. Potwierdzają to badania wpływu ekonomicznego branży spotkań na gospodarkę Krakowa, które w grudniu 2018 r. przedstawili: Małopolska Organizacja Turystyczna, zespół ekspertów turystyki Krakowa z Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie oraz Miasto Kraków. Uczestnicy wydarzeń biznesowych wydali łącznie 1,4 miliarda złotych, zaś przemysł spotkań wygenerował blisko 2,2 miliarda złotych PKB, co stanowiło 3,38% PKB całej gospodarki Krakowa za 2018 r[211].
W 2016 r. Muzeum Narodowe, w wyniku zakupu przez Skarb Państwa, przejęło również zarząd nad kolekcją i budynkamiMuzeum Książąt Czartoryskich, należących do najcenniejszych polskich zbiorów sztuki. Muzeum Książąt Czartoryskich gromadziło od XIX wieku dzieła malarstwa europejskiego, rzemiosła artystycznego, grafiki, sztuki starożytnej oraz militaria. Najcenniejszym dziełem w jego zbiorach jestDama z gronostajemLeonarda da Vinci.
Szczególnie częste wykorzystanie krakowskich plenerów można zaobserwować w pierwszych latach XXI wieku w związku z rosnącym zainteresowaniem twórców zBollywood.
Na mocy decyzji podjętych nazjeździe gnieźnieńskim, od 1000 roku nieprzerwanie stolicadiecezji krakowskiej (jednej z pięciu w ówczesnej Polsce), a od 1925 r.archidiecezji imetropolii. Kraków jest miastem o największej w Polsce liczbie świątyń katolickich – w mieście znajdują się 182 kościoły. Głównym patronem miasta obranym przez mieszkańców i radę miejską w 1715 r. jest św. Józef Oblubieniec NMP[217]. Kraków był gospodarzemŚwiatowych Dni Młodzieży w 2016 r.
Judaizm – w Krakowie przed II wojną światową funkcjonowało co najmniej90 synagog[223], z czego obecnie czynne są 2, ale tylko wsynagodze Remu regularnie odbywają się nabożeństwa[224].
W Krakowie nadaje kilka rozgłośni radiowych. W budynku przyKopcu Kościuszki mieści się siedziba rozgłośniRMF FM,RMF Classic iRMF Maxx, a w budynku na al. Słowackiego – regionalnegoRadio Kraków. Działa również oddział radiaEska oraz kilka internetowych rozgłośni studenckich.
W 1869 r. wprowadzono wGalicji (a więc również w Krakowie) wychowanie fizyczne do szkół. W 1885 r. utworzone zostało krakowskieTowarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, a w 1892 r. jegoOddział Wioślarski[275]. W 1889 r. prof. drHenryk Jordan założył w KrakowiePark Zabaw i Gier, gdzie młodzież mogła swobodnie poznawać i uprawiać sport. Przełomowym okresem w historii krakowskiego sportu był 1906 r., kiedy powstały najstarsze obecnie kluby piłkarskie w Polsce:Cracovia i Towarzystwo SportoweWisła. W tym samym czasie powstał Klub SportowyJuvenia – początkowo również piłkarski, znany obecnie głównie zsekcji rugby. W 1919 r. powstał Wojskowy Klub Sportowy „Wawel Kraków”. Właśnie w Krakowie, jeszcze w czasie zaborów, powstałZwiązek Polskiej Piłki Nożnej dla Galicji (1911). Historia polskiej lekkoatletyki, rozpoczęła się w Krakowie, powołaniem w 1867 r. Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. W połowie 1919 r., rozpoczęto w tym mieście, tworzenie strukturPolskiego Związku Lekkiej Atletyki, oraz powstał komitet organizacyjnyPolskiego Związku Narciarskiego (obecną jego siedzibą jest Kraków).
W Krakowie, w 1919 r., powołano do życiaPolski Komitet Olimpijski, początkowo pod nazwą Polski Komitet Igrzysk Olimpijskich.
Krakowscy sportowcy odnoszą sukcesy na arenach krajowych i międzynarodowych, lecz wciąż potrzeba budowy odpowiednich obiektów sportowych, które pozwoliłyby na dalszy rozwój i krzewienie kultury fizycznej wśród młodzieży. W 2002 r. powstał w Krakowietor kajakarstwa górskiego – jeden z najnowocześniejszych europejskich obiektów tego typu (obiekt o charakterze olimpijskim). Organizowane są tam spływy kajakowe oraz pontonowe (rafting).
↑Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 8 listopada 2024 r. w sprawie rejestracji i oznaczania pojazdów, wymagań dla tablic rejestracyjnych oraz wzorów innych dokumentów związanych z rejestracją pojazdów (Dz.U. z 2024 r. poz. 1709).
↑(Dz.U. z 1921 r. nr 59, poz. 371) Ustawa z dnia 14 czerwca 1921 r. w przedmiocie zmiany postanowień ust. 2 § 42, ust. 1 § 48, § 54, ust. 2 § 62 i § 85 statutu gminnego dla st. król. miasta Krakowa.
↑Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 26 listopada 1930 r. o przyłączeniu do gminy st. kr. miasta Krakowa kilku parcel z gminy wiejskiej Wola Duchacka w powiecie krakowskim (Dz.U. z 1930 r. nr 89, poz. 698).
↑Franciszek Leśniak, Król i jego miasta w województwie krakowskim (od wieku XVI do pierwszej połowy XVIII), w: Dwór a kraj. Między centrum a peryferiami władzy, Kraków 2003, s. 148.
↑Polska Encyklopedia Szlachecka, t. I, Warszawa 1935, s. 42.
↑TomaszT.JaniakTomaszT.,DariuszD.StryniakDariuszD. (red.),Civitates Principales: wybrane ośrodki władzy w Polsce wczesnośredniowiecznej: katalog wystawy, Gniezno: Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, 1998,ISBN 83-906800-2-5. Brak numerów stron w książce
↑„Zamierzając przeto założyć miasto w Krakowie i zgromadzić tu ludzi z różnych stron świata, wpajamy mocno w uszy każdemu z osobna, tak współczesnym, jak i przyszłym, że my – Bolesław z bożej łaski, książę Krakowa iSandomierza, razem z dostojną matką naszą Grzymisławą, i szlachetną małżonką naszą Kunegundą, miasto to zakładamy na tym samym prawie, na jakim założone zostało miasto Wrocław, tak aby nie to co tam się dzieje, lecz co według prawa i wzoru miastaMagdeburga dziać się powinno, było zmienione, aby jeśli kiedyś byłaby co do tego jakaś wątpliwość, do pisanego prawa wątpiący się odwoływali”, [w:]Akt lokacji Krakowa, Archiwum Państwowe w Krakowie.
↑StanS.LewickiStanS.,Historja handlu w Polsce na tle przywilejów handlowych: (prawo składu), Warszawa 1920, s. 135.
↑Henryk Wisner, Rzeczpospolita Wazów. Czasy Zygmunta III i Władysława IV, t.1, Warszawa 2002, s. 47.
↑LeszekL.MazanLeszekL.,MieczysławM.CzumaMieczysławM.,Jacy? Tacy! Czyli 100 pytań i odpowiedzi o Krakowie, Kraków: Anabasis, 2002,ISBN 83-85931-09-0. Brak numerów stron w książce
↑Historia Warszawy [online], um.warszawa.pl [zarchiwizowane zadresu 2011-01-14].{{Cytuj}} Nieprawidłowe/puste pola: "archiwum".
↑Marek Żukow-Karczewski,Klejnoty i insygnia koronacyjne w dawnej Polsce (prawdy i legendy), „Życie Literackie”, 9 VIII 1987 r., nr 32 (1846), s. 5.
↑Podhorizer–Sandel E., O zagładzie Żydów w dystrykcie krakowskim, [w:] „Biuletyn ŻIH”, 1959, nr 30, s. 87–109; Agatstein–Dormontowa D., Żydzi w Krakowie w okresie okupacji niemieckiej; [w:] „Rocznik Krakowski”, t. XXXI, Kraków 1958.
↑abcdefghijkPieradzka, K. (1957).Rozkwit średniowiecznego Krakowa w XIV i XV wieku. [w] Kraków – Studia nad rozwojem miasta, pod red. J. Dąbrowskiego. Kraków 1957, Wydawnictwo Literackie, s. 143–187;Friedberg, M.,Kraków w dobie odrodzenia (wiek XVII i pierwsza poł. XVII). [w] Kraków – Studia nad rozwojem miasta, pod red. J. Dąbrowskiego. Kraków 1957, Wydawnictwo Literackie, s. 191–227;Rederowa, D.,Lata upadku (od połowy wieku XVII do roku 1775). [w] Kraków – Studia nad rozwojem miasta, pod red. J. Dąbrowskiego. Kraków 1957, Wydawnictwo Literackie, s. 231 i nast.
↑Parcele budowlane 69, 77, 156, 157, 158, 159 i 160 oraz parcelegruntowe 430, 441/1, 441/2, 443/1, 443/2, 443/3, 556/1, 556/2, 557, 559,560, 561 i 562.
↑abObwieszczenie Prezydyum c.k. Namiestnictwa we Lwowie z dnia 4 marca 191.1 L. 1706/pr., którem w porozumieniu z Wydziałem krajowym na zasadzie Art. XIII. ustawy z 19 grudnia 1910 Dz. u. kr. Nr. 243, wyznacza się termin, od którego wymienione w art. I. tej ustawy gminy, a mianowicie: Dąbie z Beszczem i. Głębinowem, oraz Ludwinów, tudzież obszar dworski Ludwinów, przejdą pod zarząd Bady miejskiej i Magistratu stoł. król. miasta Krakowa (Dziennik Ustaw i Rozporządzeń Krajowych dla Królestwa Galicyi i Lodomeryi wraz z Wielkiem Księstwem Krakowskiem. 1911, cz. IV, nr 49)
↑abcUchwała nr XV/68/85 Rady Narodowej miasta Krakowa z dnia 11 grudnia 1985 r. w sprawie zmiany granic miasta Krakowa (M.P. z 1985 r. nr 46, poz. 307)
↑Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 31 lipca 2012 r. w sprawie ustalenia granic niektórych gmin i miast oraz zmiany siedziby władz gminy (Dz.U. z 2012 r. poz. 873)
↑J. Dębski,Lokalne bieguny wzrostu w Polsce na przełomie XX i XXI wieku. Tom II, Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku, Białystok 2002, s. 169–172, 194–198. Szerzej zob. także: J. Dębski,Przedsiębiorczość prywatna w Polsce na przełomie XX i XXI wieku. Tom I, Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku, Białystok 2002.
↑J.Dębski,Lokalne bieguny wzrostu w Polsce na przełomie XX i XXI wieku. Tom II, Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku, Białystok 2002, s. 169–172, 194–198.
↑ScottS.SimpsonScottS.,4. Only Slavic Gods: Nativeness in Polish Rodzimowierstwo, [w:]KathrynK.Rountree (red.),Cosmopolitanism, Nationalism, and Modern Paganism, wyd. 1, Nowy Jork: Palgrave Macmillan US, 2017, s. 66,DOI: 10.1057/978-1-137-56200-5,ISBN 978-1-137-57040-6,LCCN2016960959(ang.).
↑Polish Rodzimowierstwo: Strategies for (Re)constructing a Movement, [w:]KaarinaK.AitamurtoKaarinaK.,ScottS.SimpsonScottS. (red.),Modern Pagan and Native Faith Movements in Central and Eastern Europe, Acumen Publishing, 2013, s. 117,ISBN 978-1-84465-662-2.
↑M.M.Orlewicz-MusiałM.M.,A.A.KurekA.A.,130 lat turystycznej działalności Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Krakowie (1885–2015), Kraków 2017,ISBN 978-83-62891-50-4. Brak numerów stron w książce
usunąć pozycje niewykorzystane jako źródła. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się wdyskusji tej sekcji. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon{{Dopracować}} z tej sekcji.
.jpg)
%2c_Krakow%2c_Poland.jpg)
-kamieniolom.jpg)
.jpg)
%2c_Podgorze%2cKrakow%2cPoland.JPG)
.jpg)
%2c_2023%2c_view_from_S_(2023)%2c_Nowa_Huta%2c_Krak%25C3%25B3w%2c_Poland.jpg)
%2c_Poland.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
%2c_1898-1901%2c_designed_by_arch._Teodor_Talowski%2c_3-11_Trynitarska_street%2c_Kazimierz%2c_Krakow%2c_Poland.jpg)
_Theater%2c_5_Jagiellonska_street%2c_Old_Town%2c_Krakow%2c_Poland.jpg)
.jpg)
.svg)
