Królestwo Greko-Baktryjskie (alboKrólestwo Grecko-Baktryjskie,Królestwo Greków Baktryjskich) – państwohellenistyczne z ośrodkiem wBaktrii, istniejące od ok. 250 do ok. 130 p.n.e.
Źródła pisane do historii królestwa greko-baktryjskiego są bardzo skąpe. Jeśli chodzi o dzieła grecko-rzymskie, ograniczają się one do kilkunastu wzmianek, w szczególności uPolibiusza,Strabona iJustynusa. Ze stronyindyjskiej dysponujemy kilkoma fragmentami wastrologicznym dzieleJuga Purana,buddyjskim traktatemMilindapanha, odnoszącym się doindo-greckiego królaMenandra, oraz kilkoma przypadkowymi zdaniami uPatańdźaliego iKalidasy. Ponadto informacje na temat sytuacji w Baktrii w kilka lat po upadku królestwa zawiera relacjachińskiego dyplomatyZhang Qiana, zachowana wZapiskach historyka iKsiędze Hanów. Z uwagi na powyższe ubóstwo źródeł pisanych niezwykle ważną rolę w rekonstrukcji historii królestwa odgrywanumizmatyka. Większość królów greko-baktryjskich znamy jedynie z ich monet, a na podstawie analizy ich cech, oraz liczby i zasięgu występowania, rozstrzyga się takie kwestie jak kolejność panowania poszczególnych władców, okres ich rządów oraz ich zasięg. Do niedawnaarcheologia nie dostarczała zbyt wielu śladów istnienia królestwa greko-baktryjskiego. Zmieniło się to od czasu wykopalisk wAjchanom w dzisiejszymAfganistanie, gdzie w roku 1961 odkryto opuszczone hellenistyczne miasto. Musiały one jednak zostać przerwane w związku zradziecką interwencją w Afganistanie w 1979 roku. Należy przy tym zauważyć, że z natury rzeczy wykopaliska nie mogą dostarczyć precyzyjnych danych na temat historii politycznej, dając jedynie w swej masie obraz procesów kulturowych, ekonomicznych i społecznych[1].
Szczegółową rekonstrukcję historii państwa baktryjskiego uniemożliwia „niespotykane ubóstwo źródeł historycznych”[2], które sprawia, iż „prawie każdy z badaczy zajmujących się tą problematyką przedstawia hipotezy różniące się [...] od systemu stworzonego przez innych naukowców. Bardzo często różnice te dotyczą podstawowych kwestiichronologicznych lubgenealogicznych, dlatego też trudno jest zaprezentować szkicowy nawet obraz historii królestw greko-baktryjskiego i indo-greckiego, który byłby zgodny z wizją innych badaczy. Oczywiście, istnieje generalna zgoda co do najogólniejszych ram czasowych i roli kilku postaci spośród licznej grupy znanych, głównie dzięki monetom, królów”[3].
Założycielem królestwa greko-baktryjskiego byłDiodotos I (ok. 250 – ok. 238 p.n.e.),satrapa Baktrii z ramieniaSeleucydów. Według Justynusa ogłosił on się królem zakonsulatuLucjusza Manliusza Wulsona iMarka Atyliusza Regulusa, to jest w roku 256 p.n.e. Z drugiej strony wiąże on ten fakt z tak zwaną „wojną braterską”Seleukosa II (246 – 226 p.n.e.) zAntiochem Hieraksem, która toczyła się w latach 239–236 p.n.e., oraz secesjąPartii pod wodząArsakesa (ok. 238 – 217 – 214 p.n.e.). Możliwe że Justynus pomylił konsulat Marka Atyliusza Regulusa z konsulatemGajusza Atyliusza Regulusa, który był konsulem wraz z Wulsonem w 250 p.n.e. Z kolei monety Diodotosa wskazują na stopniową rezygnację z symbolów podległości Seleucydom, nie pojawia się jednak na nich Seleukos II, co sugeruje, że do zerwania pomiędzy nim a Seleucydami doszło jeszcze przed jego panowaniem. Podsumowując, wydaje się, że uniezależnianie się Diodotosa od Seleucydów było procesem stopniowym, zachodzącym pomiędzy 250 a 239 p.n.e., w szczególności bowiem jego monety wyraźnie wskazują, iż nie zdecydował on się na natychmiastowe przyjęcie wszystkich atrybutówsuwerenności[4].
Po śmierci Diodotosa I jego syn,Diodotos II (ok. 238 – ok. 230 p.n.e.), zawarł sojusz zPartami. Około roku 230 p.n.e. obalił go jednak niejakiEutydemos (ok. 230 – ok. 200 p.n.e.). W latach 208–206 p.n.e. walczył on z najazdemAntiocha III, który dążył do ponownego podporządkowania Baktrii Seleucydom. Ostatecznie Antioch uznał jednak tytuł królewski Eutydemosa w zamian za sojusz, który został przypieczętowany małżeństwem syna króla Baktrii,Demetriusza (ok. 200 – ok. 190 p.n.e.), z córką Seleucydy. Demetriusz I rozpoczął ekspansję królestwa greko-baktryjskiego w kierunku Indii, zajmującParopamisos iArachozję. Kontynuowali ją jego następcy,Agatokles (ok. 190 – ok. 180 p.n.e.) iPantaleon (ok. 190 – ok. 185 p.n.e.), którzy opanowaliGandharę i zachodniPendżab. To oni jako pierwsi zaczęli emitować monety nawiązujące do standardów indyjskich, zawierające obok napisówgreckich legendę w piśmiebrahmi, a za ich współrządów jednolite królestwo osiągnęło największy zasięg terytorialny[5].
Pojawiające się na monetach późniejszych władców motywy sugerujące rywalizację różnych rodów oraz niezbyt odległa w czasie wojna domowa, o której wzmiankuje Justynus, wskazują na rozpad królestwa i powstanie przynajmniej dwóch niezależnych organizmów, jednego z ośrodkiem w Baktrii, drugiego zaś, nazwanego przez późniejszych historykówkrólestwem indo-greckim, w Gandharze i Pendżabie. Około roku 170 p.n.e. władzę w Baktrii przejął uzurpatorEukratydes I (ok. 170 – ok. 145 p.n.e.), któremu udało się pokonaćDemetriusza II (ok. 175 – ok. 170 p.n.e.). Eukratydes dążył do rozciągnięcia swojej władzy na Indie, gdzie prawdopodobnie walczył z najpotężniejszym z tamtejszych greckich władców,Menandrem. Według Justynusa po powrocie z Indii został jednak zabity przez własnego syna, którym być może był ostatni król greko-baktryjski,Heliokles I (ok. 145 – ok. 130 p.n.e.)[6][7].
Według Strabona władzę nad Baktrią odebrały Grekom plemiona Asjów, Pasjanów,Tocharów i Sakaraulów. Z koleiPompejusz Trogus mówi o tym, że „Baktrię iSogdianę zdobyły plemionascytyjskie Sarauków i Azjów”[8]. Sakaraulów występujących u Strabona łatwo zidentyfikować z Sakaraukami Pompejusza Trogusa, tych zaś z kolei można utożsamić zSakami[9]. Z kolei Tocharów ze źródeł grecko-rzymskich identyfikuje się najczęściej zindoeuropejskim ludemYuezhi ze źródeł chińskich, który rozpoczął migrację z terytorium dzisiejszej prowincjiGansu po tym, jak w latach 176 i 174 p.n.e. zadali mu klęskęXiongnu. WedługZhang Qiana w latach 129–128 p.n.e. w Baktrii panowali Yuezhi, których król założył swoją stolicę nadAmu-Darią. Z kolei inna wzmianka u Pompejusza Trogusa pozwala sądzić, że Asjowie byli rodem rządzącym Yuezhi. Być może w tekście Strabona mamy do czynienia z błędem kopisty, i powinniśmy go czytać nie jako „Asjowie, Pasjonowie”, lecz „Asii, czyli Asiani”[9][10][11][12]. Wiemy, że Ajchanom zostało zdobyte ok. 145 p.n.e., nie znaleziono w nim bowiem żadnych monet następców Eukratydesa I, i prawdopodobnie był to rezultat pierwszego etapu najazdu koczowników. W przeciwieństwie do jego poprzedników monety Helioklesa można znaleźć tylko na terenie południowej i południowo-wschodniej Baktrii. Wszystko to wskazuje, że królestwo greko-baktryjskie upadło w wyniku najazdu koczowników po śmierci Eukratydesa I, i być może związanego z tym osłabienia państwa, przy czym początkowo najeźdźcy zajęli tereny na północ od Amu-Darii, to jest Sogdianę i wschodnią część równiny Baktrii, gdzie znajdowało się Ajchanom, a potem jej resztę[12]. W najeździe tym brali udział Sakowie i Yuezhi, przy czym, jak zauważają niektórzy autorzy, ludy te nigdy nie stanowiły spoistej grupy, stąd brak u greckich autorów jednej wspólnej nazwy na ich określenie, choć wymieniane są różne grupy lub plemiona. Cały proces podboju Baktrii przez koczowników miał jednak charakter stopniowy, i być może greccy władcy posiadali jakieś enklawy na północ odHindukuszu jeszcze w pierwszej połowie I wieku p.n.e., o czym świadczy choćby znalezienie w tzw. skarbie zKunduz monet wybijanych w systemie attyckim, charakterystycznym dla greckiej Baktrii, emitowanych przez władców uważanych wcześniej za panujących wyłącznie na terenie północnych Indii, takich jakLizjasz (ok. 120 – ok. 110 p.n.e.),Filoksenos (ok. 100 p.n.e.),Teofilos (ok. 90 p.n.e.) iArchebios (ok. 90 – ok. 80 p.n.e.)[13].
Specyficzną cechą królestwa greko-baktryjskiego było zjawisko koregencji. Prawdopodobnie już Diodotos I i II rządzili jednocześnie jako królowie, na co wskazują ich monety, a z okresu późniejszego zachował się np. kwit podatkowy, który obokAntymachosa I (ok. 185 – ok. 170 p.n.e.) wymienia także dwóch innych królów, innego Antymachosa (być może jest toAntymachos II Nikeforos, ok. 160 – ok. 155 p.n.e.) oraz nieznanego z innych źródeł Eumenesa. Dokument ten „zdaje się definitywnie kończyć dyskusję nad instytucją koregencji w królestwie greków baktryjskich, potwierdzając jej istnienie”[14]. W związku z tym należy stwierdzić, iż królestwo greko-baktryjskie i indo-greckie „nie było monolitycznym państwem dynastycznym jak państwa Seleucydów lubPtolemeuszy, ale takim, w którym spokrewnione lub niespokrewnione ze sobą rodziny, legalni sukcesorzy tak samo jak uzurpatorzy, zawsze gotowi do waśni, w jakiś sposób dostosowywali się do ich istnienia jako państwa rozczłonkowanego. [...] W żadnym okresie jego istnienia przez około dwa stulecia ani jeden król, ani jakakolwiek jedna dynastia, nie rządziła całym królestwem”[15]. Strabon pisze o tym, że Grecy baktryjscy dzielili swoje państwo nasatrapie. Ich istnienie potwierdza także używanie przez późniejszychIndo-Scytów iIndo-Partów tytułów „kshatrapa” lub „mahakshatrapa”, a także „strategos”. Mogli oni przejąć te terminy tylko od Greków wcześniej panujących w Indiach. Z kolei na dwóch inskrypcjach wdolinie Swatu wymienieni są urzędnicy o tytule „meridarchy”. Królestwo mogło być zatem podzielone na prowincje rządzone przez wicekrólów i satrapów, poniżej, być może tylko w odniesieniu do kolonii wojskowych lub ważnych z militarnego punktu widzenia prowincji nadgranicznych władzę sprawowali strategowie, a na najniższym szczeblu administracji znajdowali się meridarchowie.Milindapanha mówi także o istnieniu przybocznej rady królewskiej, przyrównywanej czasem do zespołufilioi – „przyjaciół” królewskich, istniejącego na dworze Seleucydów[16].
Królestwo Greko-Baktryjskie posiadało kwitnącą gospodarkę, o czym świadczy choćby sama jakość i liczba edycji monet. Należy przy tym zauważyć, iż obieg towarów i pieniędzy umieszczał Baktrię raczej w kręgu Indii iAzji Środkowej, niż ekonomii świata hellenistycznego. Prawdziwym źródłem bogactwa kraju był handel karawanowy[17]. Jest czymś prawdopodobnym, że to właśnie w okresie greckiego panowania w Baktrii zaczął funkcjonowaćjedwabny szlak[18]. Znaleziska w Ajchanom potwierdzają istnienie kwitnącej cywilizacji. W Baktrii odnaleziono także szereg mniejszych miast ufundowanych w okresie hellenistycznym, pełniących rolę przede wszystkim militarną. Wykopaliska pozwoliły także na stwierdzenie podejmowania projektów irygacyjnych na wielką skalę[19].
Grecy w Baktrii wywodzili się głównie zJonów osadzonych na tych terenach przezAchemenidów po upadku ichpowstania, oraz wojskowych osadnikówAleksandra Macedońskiego (336–323 p.n.e.) i Seleucydów. Ze względu na położenie Baktrii na rubieżach świata hellenistycznego ich liczba nie mogła być zbyt wielka, toteż wystawieni oni byli na silne oddziaływanie miejscowej,irańskiej kultury. Wykopaliska w Ajchanom świadczą zarówno o tym, że Grecy próbowali zachować swoją odrębność, jak i o uleganiu miejscowym wpływom. Z jednej strony zatem miasto spełniało wszelkie kryteria greckości, posiadającagorę,gimnazjon,teatr,akropol z zespołem pałacowym i archiwum, w którym przechowywano spisane po grecku dokumenty. Z drugiej jednak strony monumentalny pałac był rozplanowany na wzór irański, w mieście istniały także trzy świątynie, które swoją masywną strukturę zapożyczyły z wzorców irańskich i środkowoazjatyckich, i w których według wszelkiego prawdopodobieństwa nie czczono żadnego zbogów olimpijskich[20][21]. U zbiegu rzekWachsz iPandż odkryto świątynie, nazwaną następnie świątynią rzeki Oksos (czyli Amu-darii), której założenie jest wyraźnie orientalne, jednak w środku znaleziono wiele przykładów sztuki greckiej. Na podstawie wotywnego ołtarza z figurkąSylena wyryto po grecku napis: „Zgodnie z obietnicą poświęcił Oksosowi Atrokos”. W ten sposób „w greckiej formie Baktryjczyk o wyraźnie irańskim imieniu oddawał cześć lokalnemu bóstwu rzeki”[22]. W kulturze i religii ówczesnej Baktrii pojawiają się zatem elementysynkretyzmu.
Ze względu na swoją niewielką liczebność i niemożność dopływu nowych kolonistów z Zachodu przynajmniej od momentu powstania państwa Partów, Grecy w Baktrii musieli dopuścić do współrządów, przynajmniej w jakiejś ograniczonej formie, miejscową, baktryjską arystokrację. Świadczy o tym choćby opisbitwy nad rzeką Arios u Polibiusza, zgodnie z którym po stronie Eutydemosa I walczyła irańska konnica, jak i odnalezienie w arsenale Ajchanom pancerzy jeźdźca i konia, co sugeruje posiadanie przez królestwo oddziałów irańskichkatafraktów[23]. Należy tutaj także zauważyć, że w trakcie hellenistycznego okresu historii Baktriigrecki alfabet został zaadaptowany do zapisumiejscowego języka. Od panowaniaKaniszki (ok. 126 – ok. 146) tak zapisywany baktryjski stał się językiem oficjalnym państwaKuszanów[24].
↑Stanisław Kalita: Grecy w Baktrii i Indiach. Kraków: Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagiellonica”, 2009, s. 23–35, 41–42, 117–125.ISBN 978-83-88737-92-3.
↑Bobodżan Gafurow: Dzieje i kultura ludów Azji Centralnej. Warszawa: Państ. Instytut Wydawniczy, 1978, s. 124.
↑Stanisław Kalita: Grecy w Baktrii i Indiach. Kraków: Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagiellonica”, 2009, s. 35.ISBN 978-83-88737-92-3.
↑Stanisław Kalita: Grecy w Baktrii i Indiach. Kraków: Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagiellonica”, 2009, s. 55–71.ISBN 978-83-88737-92-3.
↑Stanisław Kalita: Grecy w Baktrii i Indiach. Kraków: Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagiellonica”, 2009, s. 36–38, 87–90, 127, 136–139, 231.ISBN 978-83-88737-92-3.
↑Stanisław Kalita: Grecy w Baktrii i Indiach. Kraków: Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagiellonica”, 2009, s. 38–40, 139–140.ISBN 978-83-88737-92-3.
↑Pompejusz Trogus,Historiae Philippicae, księga XLII, za:Bobodżan Gafurow: Dzieje i kultura ludów Azji Centralnej. Warszawa: Państ. Instytut Wydawniczy, 1978, s. 143.
↑abBobodżan Gafurow: Dzieje i kultura ludów Azji Centralnej. Warszawa: Państ. Instytut Wydawniczy, 1978, s. 143.
↑Stanisław Kalita: Grecy w Baktrii i Indiach. Kraków: Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagiellonica”, 2009, s. 42.ISBN 978-83-88737-92-3.
↑abOsmund Bopearachchi: HELIOCLES I. Encyclopædia Iranica. [dostęp 2010-07-28]. (ang.).
↑Stanisław Kalita: Grecy w Baktrii i Indiach. Kraków: Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagiellonica”, 2009, s. 43–45.ISBN 978-83-88737-92-3.
↑Stanisław Kalita: Grecy w Baktrii i Indiach. Kraków: Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagiellonica”, 2009, s. 135.ISBN 978-83-88737-92-3.
↑A.K. Narain: The Greeks of Bactria and India. W: A.E. Astin, F.W. Walbank, M.W. Frederiksen, R.M. Ogilvie (eds.): The Cambridge Ancient History, t. VIII: Rome and the Mediterranean to 133 B.C., 2nd ed. Cambridge: Cambridge University Press, 1989, s. 415.ISBN 0-521-23448-4.
↑Stanisław Kalita: Grecy w Baktrii i Indiach. Kraków: Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagiellonica”, 2009, s. 195–201.ISBN 978-83-88737-92-3.;A.K. Narain: The Greeks of Bactria and India. W: A.E. Astin, F.W. Walbank, M.W. Frederiksen, R.M. Ogilvie (eds.): The Cambridge Ancient History, t. VIII: Rome and the Mediterranean to 133 B.C., 2nd ed. Cambridge: Cambridge University Press, 1989, s. 416–417.ISBN 0-521-23448-4.
↑A.K. Narain: The Greeks of Bactria and India. W: A.E. Astin, F.W. Walbank, M.W. Frederiksen, R.M. Ogilvie (eds.): The Cambridge Ancient History, t. VIII: Rome and the Mediterranean to 133 B.C., 2nd ed. Cambridge: Cambridge University Press, 1989, s. 417.ISBN 0-521-23448-4.;Stanisław Kalita: Grecy w Baktrii i Indiach. Kraków: Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagiellonica”, 2009, s. 218–221.ISBN 978-83-88737-92-3.
↑Stanisław Kalita: Grecy w Baktrii i Indiach. Kraków: Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagiellonica”, 2009, s. 183–185, 211–212.ISBN 978-83-88737-92-3.;A.K. Narain: The Greeks of Bactria and India. W: A.E. Astin, F.W. Walbank, M.W. Frederiksen, R.M. Ogilvie (eds.): The Cambridge Ancient History, t. VIII: Rome and the Mediterranean to 133 B.C., 2nd ed. Cambridge: Cambridge University Press, 1989, s. 418–419.ISBN 0-521-23448-4.
Bobodżan Gafurow: Dzieje i kultura ludów Azji Centralnej. Warszawa: Państ. Instytut Wydawniczy, 1978. Brak numerów stron w książce
Stanisław Kalita: Grecy w Baktrii i Indiach. Kraków: Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagiellonica”, 2009.ISBN 978-83-88737-92-3. Brak numerów stron w książce
A.K. Narain: The Greeks of Bactria and India. W: A.E. Astin, F.W. Walbank, M.W. Frederiksen, R.M. Ogilvie (eds.): The Cambridge Ancient History, t. VIII: Rome and the Mediterranean to 133 B.C., 2nd ed. Cambridge: Cambridge University Press, 1989.ISBN 0-521-23448-4. Brak numerów stron w książce
