Kotlina Panońska (55;węg.Kárpát-medence,chorw.Panonska nizina,serb.Panonska nizija,rum.Câmpia Panonică) –równina w środkowej Europie, należąca pod względem geomorfologicznym do systemualpejsko-karpackiego.
Nazewnictwo geograficzne tego obszaru jest niejednolite, a nawet sporne. Określa się go jako kotlinę, nizinę, nieckę lub basen, dodając określenia miejscowe związane zWęgrami, Karpatami lubPanonią. Najczęściej spotykanymi nazwami są Nizina Węgierska, Nizina Panońska i Basen Karpacki. Przy tym geografowie różnych krajów określają tymi mianami tereny o różnych granicach, łącząc kryteria geomorfologiczne z antropogenicznymi. Wobec tych rozbieżności nazwa Kotlina Panońska wydaje się najbardziej neutralna, skoro nie nawiązuje do drażliwych kwestii przynależności państwowej ani narodowej[1]. Z geograficznego punktu widzenia teren ten należy uznać zakotlinę, skoro stanowi w istocie śródgórskiezapadlisko, kolejne w łańcuchu naddunajskich kotlin (większe jednak odTullneńskiej iWiedeńskiej). Nazwa ta pozwala również na wyraźne rozróżnienie kotliny jako całości od poszczególnych jej części[potrzebny przypis].
Kotlina Panońska jest ograniczona od zachodu przez Alpy, od północy i wschodu przez Karpaty, a od południa przezGóry Dynarskie – wraz z ich przedgórzami. Stanowizapadlisko tektoniczne między Alpami a Karpatami. W zapadlisku tym wtrzeciorzędzie istniało śródlądoweMorze Panońskie, połączone zMorzem Śródziemnym, które pod koniec tej epoki uległo spłyceniu i przekształciło się w tzw. jezioro panońskie. Jezioro to wczwartorzędzie zostało w całości zasypane osadami rzecznymi.Miąższość osadów morskich w okolicy węgierskiego miastaGyőr sięga 10 km. Miąższość osadów jeziornych i rzecznych miejscami przekracza kilometr.
Kotlina Panońska dzieli się na trzy części, z których zachodnia –Mała Nizina Węgierska (węg.Kisalföld) i wschodnia –Wielka Nizina Węgierska (węg.Alföld) stanowią niemal zupełnie płaskie równiny, a centralna –Kraj Zadunajski (węg.Dunántúl) – kompleks wyżyn, wzgórz i niskich gór. W południowej części Kotliny Panońskiej, na południe od Dunaju i Drawy, występująpanońskie góry wyspowe – grupa reliktowych pasm gór średnich i niskich oraz wzgórz, nie związanych z żadnym z sąsiednich systemów górskich.
Gleby mają w większości pochodzenie rzeczne. W dolinach rzek są togleby aluwialne, w wyższych partiach stepoweczarnoziemy, występują równieżgleby eoliczne –lessy ipiaski. Na terenach rozległych niegdyś, obecnie osuszonych bagnisk występujągleby bagienne itorfowe. Wszystkie odznaczają się wysoką urodzajnością – z wyjątkiem zasolonych gleb zwanych na Węgrzechszik, występujących napusztach.
Największą rzeką Kotliny Panońskiej i jej osią hydrograficzną jestDunaj. Kotlina w całości mieści się w jegozlewni. Dunaj wkracza na teren kotliny w jej północno-zachodnim narożniku poprzez przełomowąBramę Hainburską, potem płynie na wschód, w kolejnym przełomowym odcinku (Zakole Dunaju) skręca na południe i przecina niemal całą kotlinę. Na jej południowym skraju skręca na południowy wschód, przyjmuje kilka wielkich dopływów i opuszcza kotlinę tworząc kolejny przełom – międzyKarpatami Południowymi aGórami Wschodnioserbskimi, ze słynnąŻelazną Bramą. Oprócz Dunaju kotlinę przecinają dwa jego dopływy dorównujące mu wielkością –Cisa na wschodzie iSawa na południu, jak również mrowie mniejszych rzek, odwadniających otaczające góry. Zgodnie z nachyleniem powierzchni kotliny rzeki płyną generalnie na południe i w kierunku jej centrum.
W Kraju Zadunajskim leży największe jezioro Węgier i całej Europy Środkowej –Balaton, na jego przedłużeniu na północny wschód – zanikające jezioroVelence, a na południowy zachód – obszar bagien zwanyMałym Balatonem (węg.Kis-Balaton). Jest on reliktem rozległych błot, występujących dawniej na obszarze całej Kotliny Panońskiej, osuszonych przez człowieka w ciągu ostatnich stuleci. Po Balatonie największym jeziorem jest bezodpływoweJezioro Nezyderskie na granicy Austrii i Węgier. Pozostałe jeziora mają charakter niewielkich, bezodpływowych jeziorek, często wysychających w okresach suszy, typowych dlastepu.
Klimat jest suchy,umiarkowany ikontynentalny. Stanowi specyficzny typ klimatu, zwanypanońskim. Kontynentalizm wzrasta z zachodu na wschód, w tym samym kierunku maleje ilość opadów. Mała ilość opadów powoduje okresowe susze, zwłaszcza na Wielkiej Nizinie Węgierskiej.
Pierwotną formacją roślinną Kotliny Panońskiej byłstep przechodzący wlasostep. W wyniku działalności rolniczej formacje te jednak prawie całkowicie zanikły. Dawne stepy stanowią obecnie grunty rolne, zaś lasy (które np. na Węgrzech stanowią 15% powierzchni kraju) przetrwały jedynie reliktowo, w wyższych partiach wzgórz.
Tradycyjnie przyjęty w węgierskiej geografii (rozpowszechniony również w Polsce) podział Kotliny Panońskiej na mniejsze regiony geograficzne jest następujący:
Podział powyższy dotyczy nie Kotliny Panońskiejsensu stricto, lecz wydzielanego w węgierskiej nauce regionu geograficznego o nazwieKárpát-medence, do którego zalicza się między innymi część pasm Karpat i podnóże Alp. Regiony te więc pokrywają się ze sobą tylko w części. Ponadto podział ten nie jest oparty na kryteriach czysto geograficznych, ma raczej charakter tradycyjny, historyczny, związany z granicami i wewnętrznymi podziałami krajów dawnejKorony św. Stefana.
Podział Kotliny Panońskiej na jednostki fizycznogeograficzne wedługUKD, w ogólnych zarysach zgodny z regionalizacją przyjętą w geografii węgierskiej, jest następujący:
Na terenie całej Kotliny Panońskiej występują niewielkie złożaropy naftowej igazu ziemnego. Na granicy Małej Niziny Węgierskiej i Wyżyny Panońskiej znajdują się złożaboksytów i mniejsze, ale znaczne –węgla brunatnego. Poza tym kotlina, w odróżnieniu od otaczających ją gór, jest pozbawiona wielkich złóż surowców kopalnych. Masowo występują natomiastwody termalne imineralne.
Źródłem bogactwa tych terenów jestrolnictwo. Żyzne gleby i łagodny klimat powodują, że Kotlina Panońska już w czasach starożytnych została terenem rolniczym i hodowlanym.Oblicza się, że produkcja rolna kotliny byłaby w stanie wyżywić całą Europę.[potrzebny przypis] W Kotlinie Panońskiej prowadzi się w sposób wielkotowarowy uprawy –zbóż (kukurydzy,pszenicy,jęczmienia,ryżu),ziemniaków, warzyw, owoców, roślin pastewnych, roślin technicznych (w tymburaków cukrowych itytoniu) orazwinorośli. Na gorszych gruntach prowadzi się wielkotowarową pastwiskową hodowlę krów, świń, owiec i koni.
Czynnikiem hamującym rozwój rolnictwa były niezrównoważone stosunki wodne. Rzeki, zwłaszcza Cisa, powodowały katastrofalne powodzie, a spora część ziem była zabagniona. Niskie opady powodowały jednak częste susze. Problemy te rozwiązano w XIX i w XX wieku, stosując na szeroką skalę regulację rzek, łącznie z budową sztucznych zbiorników. Suche tereny zostały nawodnione wodami rzek i z pokładów podziemnych. Niemal wszystkie mokradła zostały osuszone, w tym również bagniskaSolti w dolinie Dunaju na południe od Budapesztu.
Intensywnemu wykorzystaniu rolniczemu ziem Kotliny Panońskiej towarzyszy intensywna produkcja przemysłowa. Gęsta jest sieć komunikacyjna. Jej centra stanowią największe, stołeczne ośrodki miejskie –Budapeszt,Belgrad,Zagrzeb iBratysława; niedaleko leży wielki komunikacyjny ośrodekWiednia. Przez kotlinę biegną dwa kontynentalne szlaki komunikacyjne:
Ze względu na korzystne warunki osadnicze osadnictwo ludzkie w obrębie kotliny datuje się praktycznie od początków obecności człowieka w Europie. Za czasów rzymskich autochtoniczne ludyiliryjskie idackie uległyromanizacji, zwłaszcza na zachód od Dunaju, który przez kilkaset lat stanowił granicęimperium rzymskiego. V wiek n.e. zaznaczył się na tych terenach inwazjąGermanów –Gepidów iOstrogotów, a następnieLongobardów. Obecność Germanów była jednak przejściowa. Ostatnie z państw utworzonych przez nich na terenie Kotliny – królestwo Gepidów – zostało w567 rozbite przezAwarów, który utworzyli swój chanat nad dolną Cisą. Ich państwo przetrwało do796, kiedy to zostało zniszczone przezKrólestwo Franków.
Od VI wieku datuje się w Kotlinie Panońskiej osadnictwosłowiańskie. Okazało się ono jednak nietrwałe.Słowianie panońscy nie tylko nie zdołali utworzyć trwałego organizmu państwowego, lecz po opanowaniu tych terenów przez Węgrów ulegli całkowitejmadziaryzacji.
Obecni mieszkańcy Kotliny Panońskiej (kilkanaście milionów) są niejednorodni etnicznie. Zamieszkują ją niemal wszystkie rodziny narodów Europy: słowiańska, germańska, romańska i ugrofińska. Centrum doliny zajmująWęgrzy, obrzeża północne –Słowacy iRusini, południowe –Słoweńcy,Chorwaci iSerbowie, wschodnie –Rumuni, zachodnie –Austriacy. Obrzeża kotliny charakteryzują się przemieszaniem narodowości, zwłaszcza wBanacie i naZakarpaciu.
Od czasu najazdu węgierskiego pod koniec IX wieku do 1921 Kotlina Panońska niemal w całości należała do Królestwa Węgier. Poza jego granicami pozostawał tylko południowy skraj kotliny, zamieszkany przezSłowian południowych, a podlegający władzy różnych organizmów politycznych. W latach 1526–1699 kotlinę z wyjątkiem północno-wschodnich rubieży opanowałoimperium osmańskie.
B.Ž.B.Ž.MilojevićB.Ž.B.Ž.,Jugosławia. Zarys geografii, Warszawa: PWN, 1958. Brak numerów stron w książce
JózefJ.SzaflarskiJózefJ.,Rumunia, [w:]AntoniA.Wrzosek (red.),Geografia Powszechna. Tom III. Europa (bez ZSRR), Warszawa: PWN, 1965. Brak numerów stron w książce
AdamA.MalickiAdamA.,Jugosławia, [w:]AntoniA.Wrzosek (red.),Geografia Powszechna. Tom III. Europa (bez ZSRR), Warszawa: PWN, 1965. Brak numerów stron w książce
RajmundR.GalonRajmundR.,Austria, [w:]AntoniA.Wrzosek (red.),Geografia Powszechna. Tom III. Europa (bez ZSRR), Warszawa: PWN, 1965. Brak numerów stron w książce
JózefJ.SzaflarskiJózefJ.,Węgry, [w:]AntoniA.Wrzosek (red.),Geografia Powszechna. Tom III. Europa (bez ZSRR), Warszawa: PWN, 1965. Brak numerów stron w książce
AntoniA.WrzosekAntoniA.,Czechosłowacja, [w:]AntoniA.Wrzosek (red.),Geografia Powszechna. Tom III. Europa (bez ZSRR), Warszawa: PWN, 1965. Brak numerów stron w książce
MártonM.PécsiMártonM.,BélaB.SárfalviBélaB.,Węgry, PWN, 1971. Brak numerów stron w książce
AdamA.MalickiAdamA.,Jugosławia, Warszawa: PWN, 1974. Brak numerów stron w książce
MariaM.KrukowskaMariaM.,Jugosławia, Wiedza Powszechna, 1975. Brak numerów stron w książce
HenrykH.GórskiHenrykH.,WandaW.JędrzejewskaWandaW. (red.),Atlas geograficzny, wyd. XIV, Warszawa: PPWK, 1979,ISBN 83-7000-011-8. Brak numerów stron w książce
KrystynaK.JaweckaKrystynaK. (red.),Mapa przeglądowa Europy. Austria Szwajcaria. Skala 1:1 000 000, Warszawa – Wrocław: PPWK, 1979. Brak numerów stron w książce
KrystynaK.JaweckaKrystynaK. (red.),Mapa przeglądowa Europy. Czechosłowacja. Skala 1:1 000 000, Warszawa – Wrocław: PPWK, 1983. Brak numerów stron w książce
KrystynaK.JaweckaKrystynaK. (red.),Mapa przeglądowa Europy. Rumunia. Skala 1:1 000 000, Warszawa – Wrocław: PPWK, 1983. Brak numerów stron w książce
KrystynaK.JaweckaKrystynaK.,TeresaT.ZakrzewskaTeresaT. (red.),Mapa przeglądowa Europy. Jugosławia. Skala 1:1 000 000, Warszawa – Wrocław: PPWK, 1984. Brak numerów stron w książce
KrystynaK.JaweckaKrystynaK. (red.),Mapa przeglądowa Europy. Węgry. Skala 1:1 000 000, Warszawa – Wrocław: PPWK, 1985. Brak numerów stron w książce
