Kosynierzy – żołnierze pieszych formacji ochotniczych imilicyjnych tworzonych na zasadziepospolitego ruszenia, którzy uzbrojeni byli wkosy bojowe[1]. Nazwa zazwyczaj odnosi się do okresuinsurekcji kościuszkowskiej choć podobne oddziały brały udział także w innych kampaniach wojennych na terenie Polski. Jednostki te ze względu na improwizowany charakter były charakterystyczne dla działań wojennych o charakterzepartyzanckim i powstańczym. Dewizą kosynierów było hasło „żywią i bronią”, które umieszczone było na ich sztandarze.
Osobny artykuł:Wojsko Tadeusza Kościuszki.Formacja pojawiła się w Polsce po raz pierwszy w czasieinsurekcji kościuszkowskiej. Pomysł na formowanie tego rodzaju jednostek przypisuje sięTadeuszowi Kościuszce za broszurąJózefa Pawlikowskiego pt.„Czy Polacy wybić się mogą na niepodległość?”[2]. Ten sam autor już w swojej młodości w anonimowej pracy„Projekt wzmocnienia sił krajowych” proponował aby ustanowić prawo zobowiązujące wsie do składek pieniędzy na broń palną oraz kucie grotów do pik i przerabianie kos gospodarskich na bojowe z żelazem „na prost oprawionem...”[3] upatrując w tym szansy na szybkie oraz w miarę tanie zwiększenie potencjału bojowego wojsk polskich w starciu z zaborcami.
Z powodu braków personalnych w regularnej armii oraz niedostatecznej ilości broni palnej obywateli rekrutowanych na zasadziepospolitego ruszenia uzbrajano w kosy i formowano z nich oddziały tzw. „milicji ruchomej”[4]. Oddziały te pełniły zazwyczaj funkcje porządkowe, pracowały w umacnianiu fortyfikacji i wspierały wojsko regularne w czasie obrony miasta. Później wykorzystywano je także w czasie działań wojennych oraz jako odwody w trakcie bitew. W okresie tym powstała nawet specjalna instrukcja walki przeznaczona dla oddziałów kosynierskich pt. „Krótka nauka o pikach i kosach” napisana przez polskiego architekta oraz oficera insurekcjiPiotra Aignera[5][6].
Pierwsze tego typu jednostki stworzyli wyznaczeni przezTadeusza Kościuszkę werbownicy bracia generał major ziemiańskiJan iAndrzej Slascy, ziemianie z krakowskiego. Wystawili oni własnym sumptem liczące około 2000 piechurów oddziały chłopskie, których podstawowym wyposażeniem były kosy bojowe, piki i siekiery[7]. Członków tych oddziałów, tworzących tzw. „milicję krakowską” nazwano wówczas „kosynierami”. Początkowo jednostki te stanowiły jedynie siły pomocnicze i nie były wcielane do wojska regularnego jednak z czasem część z nich, szczególnie kadry podoficerskiej, włączono w skład polskiej armii. Z kosynierów, którzy wsławili się zdobyciem armat wbitwie pod Racławicami utworzono dwie formacje w wojsku polskim:1 Regiment Grenadierów Krakowskich oraz2 Regiment Grenadierów Krakowskich[8].
Wbrew popularnym wyobrażeniom w okresie powstania kościuszkowskiego kosynierzy nie byli dominującym rodzajem wojsk i używano ich jedynie jako siły pomocnicze i uzupełniające. Pomimo pewnych niedostatków broni palnej większym problemem byli rekruci bezwyszkolenia wojskowego, którzy nie potrafili jej używać. Piesze regimenty koronne zaopatrzone były w broń palną na poziomie 75,4%, w batalionach strzelców oraz milicji na poziomie 68,9%. Reszcie żołnierzy przydzielono piki i kosy, głównie ze względu na nieumiejętność posługiwania się karabinami[9]. Tylko w jednym7 Regimencie Pieszym Koronnym kosynierzy stanowili w 1794 roku większość żołnierzy.
| Regiment | Karabiny | Kosy i piki |
|---|---|---|
| 1 Regiment Pieszy Koronny | 73% | 23% |
| 2 Regiment Pieszy Koronny | 65% | 35% |
| 3 Regiment Pieszy Czapskiego | 70% | 30% |
| 4 Regiment Pieszy Buławy Wielkiej Koronnej | 84% | 16% |
| 5 Regiment Fizylierów | 85% | 15% |
| 6 Regiment Pieszy Łanowy | 72% | 28% |
| 7 Regiment Pieszy Koronny | 32% | 68% |
| 8 Regiment Pieszy Buławy Polnej Koronnej | 66% | 34% |
| 9 Regiment Pieszy Raczyńskiego | 66% | 34% |
| 10 Regiment Pieszy Ordynacji Rydzyńskiej | 100% | – |
| 13 Regiment Pieszy Ordynacji Ostrogskiej | 82% | 18% |
| 14 Regiment Pieszy im. Potockich | 53% | 47% |
| 16 Regiment Pieszy Były Skarbowy | 93% | 7% |
| 17 Regiment Pieszy Koronny | 93% | 7% |
| 18 Regiment Pieszy Koronny | 100% | – |
| 19 Regiment Strzelców Koronnych | 72% | 28% |
| 20 Regiment Pieszy Koronny | 63% | 27% |
Oddziały kosynierów wzięły również udział wpowstaniu listopadowym w latach 1830–1831 jako część oddziałów powstańczych. Ochotnicze oddziały kosynierów samorzutnie formowali różni dowódcy powstańczy w tym m.in.Emilia Plater, która naLitwie stanęła na czele oddziału partyzanckiego liczącego 280 strzelców, 60 kawalerzystów oraz kilkuset chłopów – kosynierów. Część formacji kosynierskich miało charakter oddziałów partyzanckich, a niektóre z nich wcielono do regularnych wojsk polskich jak np. kosynierskie pododdziały9 Pułku Piechoty Liniowej Królestwa Kongresowego. Oddziały kosynierskie były w tym okresie formacjami bardzo licznymi. W czasie tego powstania według relacjiHenryka Dembińskiego jedno tylko województwo krakowskie wystawiło w ciągu tygodnia 60 000 kosynierów[11].
Kosynierzy stanowili również istotną część piechotynarodowych sił zbrojnych w okresiepowstania krakowskiego 1846 roku. Kompanie kosynierskie formowali naWawelu Michał Pałczyński i Władysław Iżycki. Ich skład stanowili przede wszystkim włościanie z okręgu miasta Krakowa. Utworzono wtedy 1 batalion kosynierów, którym dowodził złotnikTeofil Zamojski. Podoficerowie byli uzbrojeni w strzelby myśliwskie. Żołd kosyniera wynosił 15 groszy dziennie i wypłacano go na 5 dni z góry[12].
Improwizowane oddziały kosynierów po raz pierwszy zostały użyte w działaniach wojennych podczas tego powstania. Wzięły one udział w większości bitewinsurekcji kościuszkowskiej:
Kosynierzy brali udział również wpowstaniu wielkopolskim 1848, m.in.:
W czasiekampanii wrześniowej1939 powstała jednostkakosynierów gdyńskich.
_(cropped).jpg)
.jpg)
Brak funduszy oraz improwizowane warunki insurekcji kościuszkowskiej spowodowały niejednolity strój oddziałów kosynierskich. Aby temu zapobiec, dnia 6 maja 1794 roku magistrat krakowski polecił swojemu Komisariatowi Wojennemu umundurowanie milicji krakowskiej „w zupełności w jakie bądź mundury”[19]. Komitet z braku funduszy umundurował ją w czerwone rogatywki oraz białe sukmany. Masowy udział chłopów z ziemi krakowskiej w insurekcji kościuszkowskiej sprawił, że ludowystrój krakowski stał się mundurem wojskowym piechoty złożonej zKrakusów i Kosynierów.
Kosynier był ubrany w tradycyjną białąsukmanę spiętą pasem. Na ramiona zarzucał brązowągunię, na głowę wkładał czerwonąrogatywkę lub tynieckąmagierkę, na nogi – buty z cholewami. Jednolicie umundurowane były dwa regimenty grenadierów krakowskich, które zostały sformowane ze sławnych kosynierów racławickich. Nosili oni czapki rogatywki, granatowe kurtki z zielonymi wyłogami iczechczery lub spodnie z białego sukna[19].
Ubiór kosynierów w okresiepowstania krakowskiego 1846 roku stanowiła kurtka tzw.wołoszka z szaraczkowego sukna z kołnierzemkarmazynowym, konfederatką pąsową i spodnie szaraczkowe[12].
Osobny artykuł:Kosa bojowa.
Podstawowym uzbrojeniem kosyniera była przerobiona zkosy gospodarskiej, nabita na sztorckosa bojowa. Ponieważ kosa do ścinania roślinności osadzana była poziomo, wymagała przekucia i wyprostowania trzpienia osadzającego ostrze w drzewcu. Narzędzia te czasem wymagały również innych przeróbek. Władze kierujące różnymi zrywami wolnościowymi przygotowywały w tym celu specjalne instrukcje dla chłopów. Najbardziej znaną byłyKrótka nauka o pikach i kosach napisana przezPiotra Aignera[20] orazNauka o urządzeniu kos i pik wydana podczaspowstania listopadowego[21].
Do modyfikacji wykorzystywano zwykłe kosy do ścinania zboża oraz traw, a także kosę do robienia sieczki zwanąrzezakiem. Była to szeroka kosa z ostrzem rozszerzającym się ku końcowi, na którym sterczał hak zwany ogonkiem. Służył on do zaczepiania kosy w otworze po drugiej stronie korytka, którym podsuwało się pod ostrze słomę do siekania. To narzędzie ręczne zostało później wyparte przezsieczkarnię.Ogonek rzezaka przekuwano na dodatkowy szpikulecrzezaka bojowego, który mógł służyć do kłucia i w konsekwencji stanowił bardziej funkcjonalną broń – skrzyżowanie kosy z piką[22]. Kosy nie były produkowane seryjnie. Przerabiano je samodzielnie lub w wielu lokalnych kuźniach tak więc istniało ich wiele odmian i rodzajów.
Dodatkowo w insurekcji kościuszkowskiej kosynierzy nosili równieżsiekiery zwykle zatknięte za pasem. Część żołnierzy z tych oddziałów było uzbrojonych także w piki, a rekrutujący się z milicji ruchomej grenadierzy krakowscy z 1. i 2. regimentu po przeszkoleniu otrzymali również szable oraz broń palną.
Kosynierów upamiętniają pomniki:
| Informacje w projektach siostrzanych |
 Multimedia wWikimedia Commons |
 Definicje słownikowe wWikisłowniku |
