| Obiekt zlisty światowego dziedzictwa UNESCO | |||
 nr rej. A-580 z 2 kwietnia 1976[1] | |||
 Podziemna kaplica św. Kingi w kopalni soli Wieliczka (2023) | |||
| Państwo | |||
|---|---|---|---|
| Województwo | |||
| Typ | kulturowy | ||
| Spełniane kryterium | IV | ||
| Numer ref. | |||
| Region[b] | Europa i Ameryka Północna | ||
| Historia wpisania na listę | |||
| Wpisanie na listę | 1978 | ||
Położenie na mapie Wieliczki  | |||
Położenie na mapie Polski  | |||
Położenie na mapie województwa małopolskiego  | |||
Położenie na mapie powiatu wielickiego  | |||
Położenie na mapie gminy Wieliczka  | |||
 49°59′00,5″N 20°03′05,9″E/49,983472 20,051639 | |||
| |||
Kopalnia Soli „Wieliczka” –kopalniasolikamiennej, wWieliczce podKrakowem. Od XIII wieku do 1772 wspólnie zkopalnią soli „Bochnia” wchodziła w składżup krakowskich. Sole wydobywane w kopalni pochodzą zmiocenu[2].
W 1976 roku kopalnia wpisana została do krajowego rejestru zabytków. Dwa lata później wpisana przezUNESCO na pierwsząListę światowego dziedzictwa. W 1989 roku Kopalnia Soli „Wieliczka” poszerzyła Listę Światowego Dziedzictwa Zagrożonego, z której została skreślona w 1998 roku[3]. Od 1994, to takżepomnik historii Polski. 30 czerwca 1996 roku zaprzestano całkowicie eksploatacji złoża[4]. Kopalnia Soli „Wieliczka” w 2007 r. w plebiscycie „Rzeczpospolitej” została uznana za jeden z siedmiu cudów Polski, zdobywając największą liczbę głosów[5].
Do kopalni Wieliczka należała równieżkopalnia otworowa „Barycz” działająca w latach 1924–1998. Została zlikwidowana, a na jej miejscu znajduje się wysypisko odpadów komunalnych[6][7]
W latach 2005–2011 poziom ruchu turystycznego w kopalni oscylował wokół miliona turystów rocznie. Od 2009 roku wielickie podziemia notowały systematyczny, rok roczny wzrost liczby odwiedzających. Przez ponad dekadę recepcja turystów z poziomu 981 tys. wzrosła o 90%. W historii ruchu turystycznego kopalni rekordowym rokiem pozostaje 2019 z wynikiem 1,9 mln turystów.
Dobrą passę przerwała pandemia COVID-19. Poziom ruchu turystycznego cofnął się do początku lat 90 (ok. 440 tys. odwiedzających). W kolejnych latach następowało stopniowe odbudowywanie ruchu turystycznego, przy czym w latach 2020–2022 roku kopalnię odwiedzali głównie turyści krajowi. Zmiana trendu nastąpiła w kolejnym roku, który został zamknięty liczbą 1,52 mln odwiedzających ogółem, z czego turyści zagraniczni stanowili 57%. Zwiedzający obcojęzyczni w 2023 roku to głównie mieszkańcy Europy (Wielka Brytania 220,4 tys. osób, Czechy i Francja po 58,5 tys. osób, Włochy 54,4 tys. osób). We wrześniu 2023 roku solne progi przekroczył 50 milionowy turysta (wg statystyk prowadzonych od czasu zakończenia II wojny światowej).
We wrześniu 2012 została otwarta druga trasa w Kopalni Soli „Wieliczka” – Trasa Górnicza. Na przestrzeni ponad 7 lat Trasę Górniczą odwiedziło 217,5 tys. turystów. W związku z pandemią COVID trasa została zamknięta w marcu 2020 roku i ponownie otwarta 3 lata później, w kwietniu 2023 roku. Przez dziewięć miesięcy 2023 roku trasę odwiedziło 22,3 tys. osób.
Pod koniec 2014 roku w pobliżu kopalni otwarto Tężnię Solankową. W 2019 roku z wielickiej tężni skorzystało, rekordowe 234,3 tys. osób. Ruch turystyczny w tężni stopniowo wzrasta. Wynik 2023 roku stanowił 66% ruchu sprzed pandemii[8].
Kopalnia Soli w Wieliczce usytuowana jest w zachodniej części podkarpackich złóż solnych, których wiek określany jest na około 14 milionów lat. Złoża te powstały wmiocenie, w wieku badeńskim, w trakcie zanikania morzaParatetydy, które stało sięmorzem zamkniętym o wysokim stopniu zasolenia[9]. Przyczyną zamknięcia było ochłodzenie się klimatu 14 mln lat temu. Spowodowało to rozwój lodowców, a to z kolei obniżenie poziomuoceanów o ok. 40–50 m. Paratetyda była wtedy połączona z oceanami poprzezMorze Śródziemne przez cieśniny na obszarze dzisiejszejSłowenii, międzyAlpami aGórami Dynarskimi. Obniżenie się poziomu oceanów i ruchy tektoniczne spowodowały odcięcie Paratetydy. W morzu nastąpiłkryzys badeński, podobny do późniejszegokryzysu messyńskiego w Morzu Śródziemnym[10].
Gorący klimat oraz stale obniżające się dno (efekt powstawaniaKarpat) stworzyły warunki sprzyjającesedymentacji. Do głębi spływała najgęstsza solanka i tam zaczęła wytrącać się sól, a późniejsiarczany wapnia głównie na obrzeżachzapadliska przedkarpackiego[10]. W południowej części akwenu doszło do uformowania się złoża bryłowego (zubrowego), a w północnej i środkowej jego części powstało złoże pokładowe (warstwowe). Czas trwania procesu sedymentacji określany jest na 15–20 tysięcy lat, po nim nastąpił proces wypełniania zbiornika warstwami ilastymi i mułowymi. Podczas ostatnich ruchów górotwórczych Karpat nastąpiło nasunięcie się złoża bryłowego na pokładowe. Wielickie złoże solne ma około 10 km długości, 600–1500 m szerokości oraz od kilku do około 400 mmiąższości.
Początki pozyskiwania soli na terenie Wieliczki wiążą się z eksploatacją „źródeł solnych”, czyli samoistnych na tym obszarze wypływów solanki. Roztwór gromadzono i oczyszczano, by następnie poddać go warzeniu (gotowaniu). Początki eksploatacji sięgają epoki środkowegoneolitu (3 tys. lat p.n.e.). Dokumentują to liczne znaleziska archeologiczne, z badań prowadzonych po II wojnie światowej. Większość odkryć jest zasługą pracowników naukowych Muzeum Żup Krakowskich[potrzebny przypis]. Odkryto prehistoryczne instalacje służące do odparowywania solanki. Na wielkich paleniskach ustawiano kilka, potem kilkanaście naczyń glinianych o wydłużonym kształcie, które zawierały roztwór naturalnie nasycony. Proces podgrzewania pozwalał osiągnąć najpierw gęsty roztwór, z czasem zaś zestaloną masę o dużej zawartościsoli jadalnej (NaCl).
Eksploatacja źródeł solankowych trwała 3–4 tysiąclecia, do czasu ustania naturalnych, obfitych wypływów. Na przełomie XII i XIII wieku rozpoczęto drążenie głębszych studni. Pierwszy szyb umożliwiający pozyskiwanie soli kamiennej zgłębiono w położonej na wschód od Wieliczki –Bochni. Niebawem także w Wieliczce natrafiono na płytko zalegające złoża soli. Studnie zamieniły się w szyby, czyli drogi pionowej komunikacji z biegnącymi poziomo chodnikami i wyrobiskami.
Wyróżniano co najmniej trzy typy wydobywanej soli kamiennej:
W latach 70. XIX wieku była uznawana za najwydajniejszą kopalnię soli na świecie[11]. Wydobywano wówczas do 500 000tunów soli, przy cenie około 20guldenów (10 USD) za tun. Według doniesień reporteraScientific American, kopalnia miała siedem poziomów, sięgających 240–300 metrów głębokości. Zarobki wynosiły od 30krajcarów do 1 guldena dziennie. Pracownicy chętnie przyjmowali napiwki od zwiedzających. W kopalni pracowało wówczas około 500 koni, najczęściej dożywotnio.
W 1289 roku książęHenryk IV Probus nakazał zbudować w Wieliczce łaźnię, która pełniła także funkcję miejsca pracycyrulików oferujących m.in. proste zabiegi chirurgiczne, a także miejsca pomocy ofiarom wypadków oraz wdowom i sierotom po górnikach. W 1363 roku królKazimierz III Wielki ufundował przy kopalni szpital prowadzony przezzakon św. Ducha (por.historia szpitalnictwa). W 1697 roku posadę cyrulika kopalnianego po raz pierwszy w Polsce objęła kobieta,Magdalena Bendzisławska[12].
Kopalnia Wieliczka liczy 9 poziomów, z których pierwszy – poziom Bono – sięga na głębokość 64 metrów, zaś ostatni leży 327 metrów pod powierzchnią ziemi. Łączna długośćchodników łączących około 3000wyrobisk (chodników,pochylni,komór eksploatacyjnych,jezior,szybów,szybików) przekracza 300 km. Kubatura zespołu wyrobisk to ok. 7,5 mln m³.
Kopalnię cechuje unikatowymikroklimat, na który składa się – obok dużej wilgotności i zawartościchlorku sodu – stała temperatura (ok. 14–16 °C), ciśnienie,jonizacja i wysoka zawartość w powietrzupotasu,magnezu iwapnia. Sprzyja on prowadzonym na głębokości 135 metrów, w komorze Jezioro Wessel, turnusomrehabilitacyjnym dla osób ze schorzeniami górnychdróg oddechowych.
W kopalni powstało w roku 1951Muzeum Żup Krakowskich. Jego założycielem i długoletnim dyrektorem był profesor Alfons Długosz. Żupa Krakowska (czyli kopalnie: wielicka i bocheńska) to jedyne obiekty górnicze na świecie czynne bez przerwy odśredniowiecza do chwili obecnej, pozwalające prześledzić rozwój wydobycia soli twardej oraz solanki w poszczególnych epokach historycznych.Najstarszą zlokalizowaną dziś częścią kopalni wielickiej, w której odbywało się wydobywanie soli kamiennej metodami mechanicznymi, jest otoczenie szybu Goryszowski, pochodzące z drugiej połowy XIII w.
Podziemna Trasa Turystyczna wielickiej kopalni powstała na przełomie XVIII i XIX wieku. Około miliona turystów rocznie zwiedza ok. 3 km trasy składającej się z 20 komór, położonych na głębokościach od 64 do 135 metrów (poziomy I – III). Na trasie jest do pokonania ok. 800 schodów[13]. Część trasy przystosowana jest dla wózków inwalidzkich. Zwiedzanie trwa ok. 2–3 godziny. Na oficjalnej stronie internetowej zabytku można skorzystać z wirtualnego spaceru po obiekcie.
Komora powstała przed 1785 rokiem dzięki eksploatacji brył soli zielonej. Znajduje się w niej rzeźba solna przedstawiającaMikołaja Kopernika, który najprawdopodobniej był gościem wielickiej kopalni. Dzieło to stworzył Władysław Hapek w 1973 roku, upamiętniając 500-lecie urodzinastronoma.
Najstarsza z zachowanych podziemnych kaplic poświęcona została w 1698 roku. Wykonano ją w stylubarokowym, składa się zprezbiterium, nawy iprzedsionka zawierającego, ze względu na szczupłość miejsca, ambonę.Prezbiterium przykrywa sklepienie kolebkowe, nawę zaś krzyżowe. Przedsionek, łączący się z chodnikiem, posiada sklepienie płaskie. Kaplica jest, jak na warunki podziemia, stosunkowo duża: dł. – 7,5 m, szer. – 6 m, wys. 5,5 m.
Pomiędzy nawą a przedsionkiem znajduje się podparty kolumnami łukowy portal. Z kolei pomiędzy nawą a prezbiterium dostrzec można arkadę filarową z łukiem zdobionym motywem podkowy. Drewniana nastawa ołtarzowa wypełnia praktycznie całe prezbiterium. Pierwotnie w centralnej wnęce trójdzielnego ołtarza stała figura patrona kaplicy –św. Antoniego, obecnie jest tam drewniany krucyfiks (przed nim, wykonane znacznie później, figury Madonny z Dzieciątkiem i św. Antoniego). U stóp ołtarza solne figury dwóch klęczących zakonników (prawdopodobnie franciszkanów). W skrzydłach ołtarza figury św. Stanisława biskupa i św. Klemensa papieża (ten ostatni, patron górników, jest także patronem parafii wielickiej). Prawej stronie ołtarza towarzyszy rzeźbione wyobrażenie Męki Pańskiej z klęczącymi świętymi: Marią Magdaleną i Janem. We wnęce z lewej strony ołtarza pyszniła się przez dwa stulecia, wykonana z najczystszej soli spiżowej figura Augusta II Wettina (Mocnego), obecnie prawie całkiem wyługowana.Nawa posiada dwa ołtarze boczne:św. Piotra z Alcantary orazśw. Kazimierza królewicza. Przedsionek zdobią postacie świętych: Franciszka i Dominika, przy czym figuryPiotra i Pawła flankują ambonę, zwieńczoną ponadto gołębicą, symbolizującą Ducha Świętego.
.jpg)
Komora powstała w XVII wieku. Obecnie w jej wnętrzu znajduje się grupa figur ilustrujących polskąlegendę, opowiadającą o pochodzeniu podkrakowskiego złoża solnego. Sól kamienną w Wieliczce zaczęto wydobywać z końcem wieku XIII podczas panowania w Krakowie księciaBolesława Wstydliwego i jego żonyświętej Kingi. Według legendy, zanim Kinga przybyła zWęgier do stolicy Polski, chciała podarować nowej ojczyźnie wyjątkowy prezent. Dowiedziawszy się, że w Polsce nie wydobywa się soli kamiennej, poprosiła swego ojca, królaBelę IV o jedną z węgierskich kopalń soli. Król przychylił się do prośby córki.
W tej komorze zgromadzono zrekonstruowane urządzenia służące do poziomego transportu soli, m.in. wózek zw.psem węgierskim i sanie zwaneszlafami.
Komora zawdzięcza swą nazwę królowiKazimierzowi III Wielkiemu, twórcystatutużup krakowskich. Nazwę komorze nadano w 1968 roku w sześćsetną rocznicę wydania statutu. W tym roku również górnik rzeźbiarz Władysław Hapek wykonał w soli popiersie króla. W tym miejscu znajduje siękierat konny typu saskiego – oryginalna maszyna z XVIII wieku służąca do transportu pionowego. Pracę kieratu przedstawia model.
Komora powstała około 1669 roku. Łączy poziom I z II wyższym im. Braci Markowskich, położonym 90 metrów pod ziemią.W komorze wyeksponowano inne urządzenie służące do transportu pionowego – krzyż ręczny. Na spągu komory zachowały się również fragmenty starych schodów wykutych w skale solnej, używanych przez tragarzy zwanych nosiczami, których praca została przedstawiona w jednej z kawern. W innej części komory znajdują się trzy krasnoludki wykonane na początku XX wieku przez górnika-rzeźbiarza Józefa Markowskiego. Schodami komory dochodzi się do poprzeczni Kunegunda, w której zachowały się rynny służące do odwadniania kopalni. W tym miejscu zrekonstruowano również XVI-wieczną pompę. Urządzenie zwanopaternoster, gdyż było podobne doróżańca – składało się z rury drewnianej, przez którą przesuwany był łańcuch ze skórzanymi słupami.
Podszybie powstałe ok. roku 1829 łączy komorę Kazimierza Wielkiego z poziomem II wyższym. Można w niej zaobserwować liczne formy wtórnej krystalizacji soli:stalaktyty,stalagmity. Znajdują się tam także liczne figurkikrasnoludków w pozach dawnych górników np. nosiczy czy wozaków.
Jest to przykład kaplicy wędrownej, której wyposażenie mogło być przez górników przenoszone do innych komór, które znajdowały się bliżej ich miejsca pracy. Komora, w której umieszczono kaplicę, pochodzi z XIX wieku. W jej wnętrzu znajdują się dwie pochodzące z XVII wieku barokowe figury drewniane. W ołtarzu głównym rzeźba przedstawiająca ukrzyżowanegoChrystusa, a po przeciwnej stronie kaplicy –Matki Boskiej Zwycięskiej. W pobliżu ołtarza znajdują się dwie mocno zniszczone figury mnichów.
Osobny artykuł:Kaplica św. Kingi.W kaplicyśw. Kingi znajdują się relikwie św. Kingi; jest to podziemnaświątynia, o wymiarach ok. 54 m długości, ok. 18 m szerokości i ok. 12 m wysokości. Kaplica znajduje się 101 metrów pod ziemią i jest jedną z największych atrakcji wielickiej kopalni. Posadzka jest wyrzeźbiona w jednolitej solnej bryle, a żyrandole sporządzone są z solnych kryształów. W kaplicy znajdują siępłaskorzeźby ilustrujące wydarzenia z kartNowego Testamentu (m.in.Ucieczka do Egiptu,Dwunastoletni Chrystus nauczający w świątyni,Ostatnia Wieczerza) i bożonarodzeniowa szopka. Ołtarz główny dłuta górnika Józefa Markowskiego składa się z rzeźby głównej – św. Kingi oraz dwóch bocznych –św. Józefa orazśw. Klemensa. Od 1999 roku w kaplicy znajduje się solny pomnikJana Pawła II, dłuta górnika rzeźbiarzaStanisława Anioła.
W kaplicy odbywają się msze święte z okazji imienin patronki św. Kingi oraz św. Barbary, a takżepasterki. Z uwagi na doskonałąakustykę w kaplicy odbywają się również koncerty np.Blackmore’s Night czy koncertNigela Kennedy’ego.
Nazwana na cześć miejsca zamieszkaniaJohanna Wolfganga Goethego, jednego z pierwszych gości wielickiej kopalni, którego figura znajduje się u wejścia do komory. Komora powstała w początkach XX wieku, po wyeksploatowaniu bryły soli zielonej metodą mechaniczną. Bryłę soli wybierano od góry. Efektywność pracy osiągano przez zastosowanie strzelania prochem, a następnie oczyszczania bocznych ociosów. Wewnątrz komory znajduje się figura Skarbnika – dobrego ducha kopalni oraz wagonik z solą, które to elementy zdobiły stanowisko kopalni na wystawieExpo 2000 wHanowerze.
Widoczny pod stropem wyrobiska wylot chodnika jest fragmentem ciągu wentylacyjnego. W latach 60. XX wieku dół komory zalano solanką, tworząc jeziorko. Wybudowano również pomost widokowy, galerie i schody.
Wielicka kopalnia soli pełni również funkcjesanatoryjne, gdyż klimat panujący w kopalni jest szczególnie korzystny przy leczeniu schorzeń górnych dróg oddechowych, astmy i alergii. W 1997 roku w komorze Teodora Wessla na III poziomie (135 m głębokości) otwarto Podziemny Ośrodek Rehabilitacyjno-Leczniczy. Dzięki prowadzonej w nim aktywnej rehabilitacji, pacjenci wdychając powietrze bogate w chlorek sodu, wapnia i magnezu, skutecznie eliminują niektóre schorzenia cywilizacyjne.
Ma 35 metrów wysokości, a jej eksploatacja trwała prawie 100 lat. Jej rozmiary od początku istnienia wymuszały budowę specjalnych zabezpieczeń, na które składały siękaszty oraz mury z kostki solnej. W latach 70. XIX wieku wzniesiono dodatkowo dwa filary wiązkowe.
Komora rozmiarami jedynie niewiele ustępuje sąsiednim Michałowicom, pochodzi z przełomu XVII i XVIII wieku. Na początku XX wieku komorę zabezpieczono kasztem oraz dwukondygnacyjną konstrukcją. Obecnie w komorze Drozdowice odbywają się wystawy, bankiety oraz koncerty.
Komora poświęconaJózefowi Piłsudskiemu powstała w XIX wieku. Dzieli się ona na dwa wyrobiska połączone tunelem. W związku z tym, że dno zalane byłosolanką, turyści mogli przemieszczać się przez tunel tratwą. W XIX wieku nad brzegiem jeziora ustawiono rzeźbę przedstawiającą patrona tonącychśw. Jana Nepomucena. Od 1997 roku w komorze znajduje się pomnik Marszałka Polski, autorstwa Stanisława Anioła.
Ta najwyższa komora (50 m), powstała na przełomie XIX i XX wieku.W latachII wojny światowej było to miejsce planowanej hitlerowskiej montażowni samolotów. Niemcy wycofali się jednak z tego pomysłu w obawie przed postępami wojsk sowieckich. W komorze znajduje się także popiersieStanisława Staszica – pioniera przemysłowego wykorzystywania kopalin w Polsce.
W miejscu tym znajduje się podobizna władcy podziemi wielickich zasłaniającego swą postacią zawalający się chodnik. Od wieków wierzono w dobrego ducha kopalni – Skarbnika, który ostrzegał górników przed niebezpieczeństwem. Wyrobisko powstało w roku 1968, w wyniku poszerzenia poprzeczni Poniatowski.
Wykonana w soli spiżowej komora powstała w czasach austriackich metodą wrębu ręcznego i strzelania. Oglądać można zabezpieczenia w postaci kasztów oraz organów. Została nazwana imieniemWitolda Budryka, profesoraAkademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, będącego specjalistą w dziedzinie wentylacji i zabezpieczenia przeciwpożarowego kopalń.
Komora przeznaczona do celów rozrywkowych, ze względu na rozmiar (długość 54 m szerokość 17 m, wysokość 9 m). Odbywają się w niej uroczystości górnicze, zawody i imprezy sportowe, koncerty muzyczne, a także bale. Powstała na przełomie XIX i XX wieku w wyniku eksploatacji w pokładzie soli spiżowej, w ilości ok. 20 tys. ton. W 2003 roku w komorze zainstalowano nowe szklane żyrandole. Jej ozdobą jest pomnik górników wykonany w bryle soli w roku 1961.
Do powstania komory doszło na skutek poszerzenia podłużni Wisła w celu wybrania soli spiżowej w XIX wieku.
Łączące podłużnię Wisła na międzypoziomie Kazanów z podłużnią Antonia na poziomie III wyrobisko powstało pod koniec XIX wieku. Drewniane schody wykonano w czasie I wojny światowej. Na poziomie III widnieje tablica upamiętniająca sprowadzenie na Wawel prochów Juliusza Słowackiego, poety którego nazwę nosi poziom trzeci kopalni.
Znajduje się w miejscu wybrania soli zielonej, widać w niej liczne ślady robót górniczych. Nazwa komory upamiętnia Jana Haluszkę, radcę i starostę górniczego Saliny wielickiej w okresie zarządu austriackiego. Komora jest niedostępna dla zwiedzających, jednak organizowane są w niej koncerty oraz uroczyste spotkania.
Usytuowana w części centralnej złoża komora posiada ciekawą budowę geologiczną. Na ociosach widoczne jest zaleganie pokładu o upadzie w kierunku południowym potwierdzającego teorię o wpływie ruchu górotwórczego Karpat na wielickie złoże. Powstała na skutek eksploatacji soli szybikowej złoża pokładowego.
Kaplica św. Jana (zwana również kaplicą św. Krzyża) pierwotnie mieściła się w komorze Lipowiec, na I poziomie kopalni. Uważana jest za najpiękniejszą w kopalni kaplicę o drewnianym wyposażeniu. Polichromowana nisza kaplicy o kolebkowym sklepieniu wyposażona jest w ołtarz z krucyfiksem. Jego tło stanowi wielokolorowy widok Jerozolimy. Na sklepieniu przedstawiona została Trójca Święta na tle błękitnego nieba. Najcenniejszym zabytkiem kaplicy jest figura Chrystusa Ukrzyżowanego z XVIII wieku.
W wielickiej kopalni oprócz trasy turystycznej można odwiedzić również podziemną ekspozycjęMuzeum Żup Krakowskich usytuowaną na III poziomie na głębokości 135 metrów. Zbiory zebrane w 14 komorach przedstawiają zarówno losy kopalni, narzędzia i urządzenia służące do wydobycia i transportu soli, jak również historię samego miasta.
W komorze tej można obejrzećgeologię złóż solnych. Na terenie dzisiejszejWieliczki złoża solne powstały 13,5 mln lat temu. Wówczas obniżenia piętrzących się gór wypełniało morze. Wraz z ociepleniem klimatu morze zaczęło parować i wzdłuż pasma dzisiejszychKarpat pojawiły się złoża solne. Wystawa skupia bogactwominerałów i skał solnych. Ciekawymi eksponatami sąskrystalizowane drewniane przedmioty pozostawione przez górników m.in. konewka i miotła. Na ekspozycji oglądać można również duże przejrzystemonokryształy. Efektywnie prezentują się tzw. choinki solne budowane przez rozrastające się w delikatną sieć płytki, kostki i słupkihalitu. Na wystawie zobaczyć można skamieniałe szyszki i korale, zatopione w krysztale halitu włókno trawy – eksponaty świadczące o klimacie w przeszłości, np. o możliwości istnienia łąk w pobliżu morza.
W komorze znajduje się unikatowy wczesnorenesansowyróg Bractwa Kopaczy z 1534 r. ufundowany przez żupnikaSeweryna Bonera, a także dziełoJana Matejki przedstawiająceśw. Kingę. Na ekspozycję składają się również zabytkowe dokumenty – najstarszy z XIII wieku potwierdza prawobenedyktynów tynieckich do darmowego pobierania soli warzonej. Potwierdzenie uruchomienia wydobycia soli zawiera notatka zapisana na marginesieRocznika Kapitulnego Krakowskiego (1251 r.)„Sal durum in Bochnia Est repertum, quo nunquam ante fuit” („W Bochni znaleziono sól twardą, której nigdy przedtem nie było”). Ilustracją rozwoju kopalni są dwamiedzioryty z mapami trzech poziomów kopalni i miasta Wieliczki.
W komorze wyeksponowano urządzenia i sprzęt do transportu pionowego. Dominuje w niejkierat konny (tzw. „saski”) z XVIII wieku (dawna maszyna wyciągowa). Maszynę poruszały 4 pary koni, wyciągając jednorazowo ładunek o ciężarze od 1,5 do 2 ton. Na przeciwległej stronie znajdują się skrzynie, klatki szybowe oraz wózki do transportu poziomego. Uzupełnieniem są rysunki techniczne kieratów. W głębi komory eksponowane są liny z łyka lipowego. Ściany komory zdobią rysunkiAlfonsa Długosza.
W komorze tej zaprezentowano obiekty związane z warzelnictwem soli i odwadnianiem kopalni. Najstarsze ślady pozyskiwania soli z okolic Wieliczki pochodzą z okresuneolitu (3500 lat p.n.e.). Używano wtedy stożkowych glinianych naczyń do brykietowania soli. Z wczesnego średniowiecza na uwagę zasługują rekonstrukcja urządzeń solankowych z X – XI w. oraz model studni solankowej z żurawiem i odstojnikami. Najmłodszym urządzeniem jest żelazna pompa pneumatyczna z pocz. XX w.
W komorze wyeksponowano dawne urządzenia i sprzęt górniczy, m.in. drewnianą gaśnicę, cebrzyk na wodę oraz instrukcję przeciwpożarową J.G. Borlacha z 1747 r. W centralnej części znajduje się obraz Jana Matejki przedstawiający zjazdżupnika i góromistrza do płonącej kopalni w 1510 r. Przedstawiono również urządzenia transportowe napędzane siłą ludzkich mięśni: kołowrót korbowo-kołowy, koło z wałem poziomym, koło wyciągowe z hamulcem. Do prostych prac górnicy używali narzędzi z żelaza, kilofków, młotków oraz klinów, był to podstawowy sprzęt, noszony w konopnych torbach. Do końca XIX wieku produkowano sól w formie walców zwanychbałwanami, o wadze od 1100 do ponad 2000 kg, drobną sól jako produkt uboczny pakowano do beczek. Podczas pracy za oświetlenie służyły górnikom lampy – najstarszym paliwem byłłój, w początkach XIX zaczęto stosować tańszy olej rzepakowy. Zmieniały się też lampy, początkowo wykonane z gliny, potem z żelaza i metali kolorowych. W XX wieku wprowadzonolampy karbidowe. Współcześnie używa się lamp na akumulatory.
W komorze zaprezentowano sprzęt do transportu poziomego i pochylnianego. Przed wejściem umiejscowiono dwie rzeźby z XX w. św. Barbary i św. Kingi. Eksponaty ukazują ewolucję sprzętu od prostej taczki do lokomotywy.
W latach 70 XIX w. zaczęto wprowadzać mechanizację urobku soli technikami strzelania, a pod koniec XIX w. wprowadzono ręczne wiertarki – od 1914 napędzane sprężanym powietrzem, a w okresie międzywojennym elektryczne. Ekspozycję uzupełniają urządzenia do transportu pochylnianego. Z lewej części komory można podziwiać portrety osób, które odwiedzały kopalnię, m.in.ks. Stanisława Staszica,Johanna Wolfganga von Goethe,Fryderyka Chopina,ks. Karola Wojtyły, znajdują się tam również wizerunki polskich królów i cesarzy państw ościennych.
W tej części Muzeum przedstawione są dzieje miasta górniczegoWieliczki od czasów schyłkowego paleolitu do czasów dzisiejszych. Centralne miejsce zajmuje makieta Wieliczki. Poza tym można oglądać narzędzia krzemienne, naczynia gliniane, toporki, kamienie żarnowe. Uwagę zwracają lichtarze przedstawiające górnika i hutnika. Główne miejsce w komorze zajmuje duża, precyzyjnie wykonana makieta Wieliczki w skali 1:100 zrobiona na podstawie planu M. Germana z lat 1631–1638.
Ze względów ekonomicznych od 1925 r. transport konny zastępowano elektrycznym. W komorze tej można oglądać lokomotywę elektryczną Siemens z 1950 r. z wagonikiem osobowym (lokomotyw używano również do transportu załogi górniczej).
W centralnym miejscu komory znajduje się krzyż konny – prototyp kieratu. Zasady działania urządzenia przedstawiają rysunki z XIX wieku oraz obraz Alfonsa Długosza.
To jedna ze starszych ekspozycji – powstała w 1966, przedstawiono w niej całość zagadnień solnych związanych z mioceńską formacją solonośnąPodkarpacia, okolic Wieliczki i Bochni. Najważniejsze z tych zagadnień to budowa złoża i jego geneza. Pokazano podstawowe odmiany soli z zaznaczeniem podziału na partie bryłową i pokładową złoża. Z nieco głębszych partii części pokładowej wyeksponowano najcenniejszą, najczystszą sól szybikową i sól zieloną bryłową. Bogactwo eksponatów obejmuje także różnorodne formy:nacieki, wykwity przybierające postaćstalaktytów,stalagmitów, kolumn, powłok „gąbczastych” choinek ikryształów.
Eksponowany w komorzekierat, tzw.polski jest najstarszym i jednocześnie największym zachowanym tego typu urządzeniem w muzeum. Podobne kieraty montowano w bocheńskiej i wielickiej kopalni w XV w., a od XVIII w. montowano je także pod ziemią. W XIX wieku konstrukcje te zastąpiono wydajniejszymi kieratami saskimi i węgierskimi.
W komorze tej również zaprezentowano maszyny górnicze. W centralnym miejscu ustawiony jest kierat konny zwany węgierskim będący ulepszoną wersją kieratu saskiego. Maszyna mogła podnosić ładunki z głębokości przekraczającej 300 m o masie ponad 2 ton. Od 1861 r. kieraty konne zaczęły być wypierane przez parowe, a od 1913 roku elektryczne. Ekspozycję uzupełniają urządzenia: nadszybikowe koło hamulcowe, wał pochylniany z wózkiem oraz bęben hamulczy służący do opuszczania niewielkich ładunków.
Wyeksploatowana w latach 1820–1870 w dużej bryle soli zielonej należy do największych pod względem objętości wyrobisk. Nazwa komory pochodzi od ówczesnego premiera i ministra spraw wewnętrznych Austrii – Franciszka von Saurau. Komora ze względu na walory widokowe została udostępniona turystom w 1877 r. zaraz po zakończeniu eksploatacji. W przewodnikach określana jako najwspanialsza komora ówczesnej trasy turystycznej. Dodatkową atrakcją jest ruchoma makieta prezentująca sposób zjazdu górników do kopalni, do której rekonstrukcji posłużyły sztychy z XVII w.
Wystawa jest czynna od 1996 r., prezentuje relikty kultury duchowej górników. Zgromadzono przedmioty kultu (XVII – XX w.) przeniesione z podziemnych kaplic, m.in. zespół drewnianych rzeźb przedstawiających: Chrystusa, Marię Magdalenę, anioły, figurki z szopki betlejemskiej. Ekspozycję dopełniają grafiki, rysunki, fotografie kaplic i komór (XIX i początek XX w.), dokumentujące atrakcje ówczesnej trasy zwiedzania.
Nazwę komory nadano w 1976 r., w pięciolecie śmierci twórcy Muzeum Żup Krakowskich. Eksploatowana na przełomie wieków XIX i XX komora stanowiła największe rozpoznane złoże w bryle soli zielonej. Aktualnie jest to sala widowiskowa.
Osobny artykuł:Rezerwat przyrody Groty Kryształowe.
Poza ekspozycją muzealną znajduje się rezerwat przyrody Groty Kryształowe, w których występują wyjątkowo dużekryształyhalitu. W XIX wieku okazy pochodzące z rezerwatu trafiły do kolekcji czołowych muzeów świata, gdzie do dziś są przechowywane (np.Muzeum Historii Naturalnej w Wiedniu). W Krakowie są dostępne do obejrzenia dwie tafle, o wymiarach ponad metr na metr, każda z kilkudziesięcioma kryształami, mającymi krawędzie długości od kilku do kilkunastu centymetrów. Obecnie znajdują się w holu uniwersyteckiego budynku Collegium Geologicum, przy ul. Oleandry 2a, w gablocie ściennej. Większość Grot zachowała się nieuszkodzona, a ze względu na ochronę udostępniana jest sporadycznie tylko specjalistom.
Pierwszy bardzo obszerny i szczegółowy poetycki opis wielickiej kopalni dał XVI-wieczny polsko-łaciński poeta i tłumaczAdam Schroetter[15] w poemacieSalinarum Vielicensium... Dzieło to powstało pod wpływem wrażeń z wycieczki do Wieliczki. Obok podziwu dla piękna podziemnego świata zawiera również wiele interesujących informacji dotyczących m.in. urządzeń kopalnianych i pracy górników[16].
Kopalnia Wieliczka dała, wespół z księgą IIDziejówHerodota natchnienie do scen wLabiryncie, mających miejsce w powieściBolesława PrusaFaraon[17]. Herodot opisał właśnie ów staroegipski Labirynt; Prus wcielił jego opis doFaraona (rozdziały 56 i 63, według ciągłej numeracji rozdziałów)[18]. Prus odwiedził kopalnię w 1878 i następnie zrelacjonował swe wrażenia w cyklu trzech artykułów pt.Kartki z podróży (Wieliczka), w „Kurierze Warszawskim”, 1878, numery 36–38[19]. Literaturoznawca i badacz twórczości PrusaZygmunt Szweykowski pisze: „Sugestywna wymowa scen w labiryncie wypływa między innymi z faktu, że są one echem wrażeń samego Prusa, które przeżył on zwiedzając Wieliczkę.”[20]
Wielicka kopalnia stała się także tłem dla fragmentu powieści kryminalnejMaxima ChattamaPlugawy spisek.
Wyrobiska kopalni były również plenerem zdjęciowym filmuSeksmisja.
 | Zobacz multimedia związane z tematem:Kopalnia Soli „Wieliczka” |
