Kontrabas składa się z pudła rezonansowego z dwoma otworami, gryfu z bezprogową podstrunnicą, zakończonego główką w charakterystycznym kształcie ślimaka[1][2].
Instrument posiada cztery struny, podparte na mostku, napinane za pomocą klinowych naciągów[1][2].Strojone są wkwartach (począwszy od najniżej strojonej):E1 (41,2 Hz),A1 (55 Hz),D (73,4 Hz),G (98 Hz) i obejmuje zakres dźwięków odE1(w kontrabasach orkiestrowych, 5-strunowych C1 (32,7 Hz), a w niektórych odmianach niemieckichH2 (30,86 Hz)) dog1 w typowym wykorzystaniu[1][2][3], jednak w niektórych utworach solowych z wykorzystaniem flażoletów przy podstawku sięga się prawdziwego kresu skalowego kontrabasu, uzyskując w ten sposób nawet dźwięki o wysokościach przekraczającychg² (g dwukreślne w brzmieniu), sięgając nawetg³[1][2]. Kontrabas transponuje oktawę w dół wkluczu basowym[4].
Aby uzyskać jeszcze niższe dźwięki, kontrabas wyposaża się w skomplikowane urządzenie przestrajające strunęE1 lub dodaje dodatkową niższą strunęC1, a w niektórych odmianach niemieckich -H2 (kontrabasy pięciostrunowe występują na ogół w orkiestrach symfonicznych i powszechnie nazywane są orkiestrowymi).
Eksperymenty w osiąganiu coraz niższych dźwięków doprowadziły do budowy instrumentów takich jak np.oktobas, trzystrunowa odmiana kontrabasu o wysokości ponad 3,9 m, zbudowana przezJean-Baptiste’a Vuillaume’a w 1849[3]. Na oktobasie grało jednocześnie dwóch instrumentalistów[3]. Najniższymdźwiękiem granym przez instrument byłC.
Czasami (w muzyce jazzowej) spotyka się też kontrabasy o 4 strunach, strojonych kwintami o oktawę niżej niż wiolonczela:C1,G1,D,A. Instrumenty te są jednak rzadkością. W 1989 AmerykaninJohn Geyer zbudował jeszcze większy instrument,Grand Bass, mierzący 4,5 m wysokości.
Kontrabas, podobnie jak inne instrumenty z tej rodziny (skrzypce,altówka iwiolonczela) powstał w początkachXVI wieku. Jest „hybrydą” – połączeniem instrumentów z rodziny skrzypiec ivioli da gamba[1]. Początkowo prawdopodobnie był wiolonczelą o niższym stroju. Ponieważ jednak pudło wiolonczeli było zbyt małe, by odpowiednio wzmocnić tak niskie dźwięki, zaczęto budować instrumenty większych rozmiarów. Pierwsze znane odniesienie do instrumentu pochodzi z pismMichaela Praetoriusa (1571–1621). Pisze on o instrumencie nazwanymviola da gamba sub-base. Był to monstrualny instrument o wysokości ponad ośmiu stóp (ponad 2,4 m), posiadający pięć strun. Podstrunnica wyposażona była w progi, a instrumentalista grał dźwięki brzmiące o oktawę niżej, niż były zapisane w partyturze, co jest zresztą standardową praktyką do dziś. Kontrabas opisany przez Praetoriusa był przedstawicielem włoskiej szkoły budowy tego instrumentu. Mniej więcej w tym samym czasie powstała niemiecka szkoła budowy kontrabasów. Instrumenty niemieckie były nieco mniejsze i miały inną konstrukcję pudła. We włoskich basach tylna ściana pudła była wypukła (z rodzajem podłużnego garba), podczas gdy w niemieckich była płaska.
Już w okresie baroku kontrabas, określany nazwąviolone, należał standardowo do orkiestrowej grupycontinuo. Był jednak instrumentem bardzo kosztownym, bowiem na jedną grubą strunę (owijaną dodatkowo srebrem) trzeba było zużyć około stu jelit. WXVIII wieku kontrabas ostatecznie przyjął postać używaną do dziś, tracąc jednocześnie progi na podstrunnicy oraz zyskując odrębną pięciolinię w partyturze - wcześniej dublował on jedyniewiolonczelę w dolnej oktawie, a grupa połączonych wiolonczel i kontrabasów nosiła nazwęBassi. Stałe miejsce pośród pierwszoplanowych instrumentów orkiestrowych kontrabas zajął za sprawąRicharda Wagnera, który rozciągnął zakres brzmienia orkiestry do ekstremum.
Pierwszym wirtuozem kontrabasu byłDomenico Dragonetti (1763–1846). Dzięki niemu kontrabas znalazł swoje miejsce w orkiestrze jako samodzielna grupa instrumentów.Giovanni Bottesini (1821–1889) wzniósł sztukę gry na kontrabasie do zenitu, czyniąc z niego instrument solowy. Swą grą zainspirowałVerdiego do skomponowania solowej partii na ten instrument woperzeOtello.
Kompozytorami komponującymi utwory solowe na kontrabas byli m.in.:
WXX wieku kontrabas wszedł na stałe do instrumentariumjazzowego orazrockandrollowego w pierwszej fazie rozwoju, jak irockabilly orazpsychobilly, jako element sekcji rytmicznej. W tych gatunkach gra się na nim niemal wyłączniepizzicato, a w szybszych lub bardziej dynamicznych utworach, głównie w psychobilly, metodą tzw. slapingu, polegającą na silnym odciąganiu struny, tak by uderzała w podstrunnicę, wydając w ten sposób charakterystyczny dźwięk.
