Obok konstytucji-aktu prawnego (konstytucji w sensie formalnym) można mówić także o konstytucji w sensie materialnym, rozumiejąc pod tym pojęciem rzeczywisty ustrój czy układ najważniejszych instytucji publicznych[3]. Jeszcze w XIX w. często te dwa znaczenia starano się wyraźnie oddzielać pojęciowo. Na konstytucję-akt mówiono:ustawa zasadnicza,karta konstytucyjna czyustawa rządowa[4][5].
Trzy stany Francji wykuwają konstytucję. Karykatura z 1791
Poszczególne państwa różnią się jeżeli chodzi o cechy i funkcje ustrojowe konstytucji. Nie wszystkie państwa mają konstytucję w sensie formalnym. Pierwsze takie konstytucje pojawiły się pod koniec XVIII w. i stopniowo (od XIX w.) stały się standardem ustrojowym. Ich ustanowienie miało związek z powstaniemkonstytucjonalizmu - ideą polityczną, zgodnie z którąwładza publiczna (wcześniej w rękachmonarchy) powinna być ograniczona prawem i oparta na kompetencjach konstytucyjnych, a obywatele powinni być chronieni przed arbitralnością władzy[6]. Konstytucja miała być najwyższym prawem w danym kraju i była często traktowana jako formapolityczno-prawnej umowy pomiędzy rządzonymi i rządzącymi, lub pomiędzy samymi rządzącymi na temat formy rządów, jaki powołują[7].
Joseph Raz wyróżnił 7 cech istotnych dla pojęcia konstytucji (przy zastrzeżeniu, że nie wszystkie konstytucje spełniają wszystkie te cechy)[8]:
jest prawem wyższym, z którym prawo powszechne musi być zgodne;
jest stosowana sądownie (istnieje procedura egzekwująca jej wyższość wobec prawa powszechnego);
jest sztywna (trudniej ją zmienić niż zwykłą ustawę);
zawiera zasady i wartości, którymi kieruje się władza publiczna.
Duże znaczenie dla formy konstytucji ma zwykle sposób powstania, np. to, czy została przyznana przez władcę ludowi (jako forma samozobowiązania czy dokument programowy), czy jest formą negocjacji pomiędzy frakcjami politycznymi lub jest wynikiem działań zdecentralizowanych ośrodków władzy[7]. Duże znaczenie mają także przeszłe doświadczenia konstytucyjne danego państwa oraz trendy polityczno-prawne w momencie powstania aktu[9].
Podpisywanie Konstytucji Stanów Zjednoczonych.Howard Chandler Christy, olej na płótnie (1940).
Konstytucje uchwalane są w momentach przełomowych dla danego państwa, organizując jego ustrój. Takimi momentami są: zerwanie z poprzednim ustrojem, uzyskanieniepodległości przez dane państwo czy radykalna zmiana ustrojowa (np. zmiana zparlamentarnego naprezydencki)[10]. Duże zmiany ustrojowe wiążą się często ze zmianą konstytucji[11]. Czasami prace nad taką zmianą trwają latami, już po zmianie ustroju.
W wielu państwach konstytucja jest dokumentem politycznym czy programowym, który nie ma znaczenia prawnego (obywatele nie mogą z niej wyciągać konsekwencji prawnych). W krajachautorytarnych konstytucje zawierają szczytne deklaracje ustrojowe, które mają znaczeniepropagandowe i nie ograniczają swobody władzy. Również deklarowane w nich prawa i wolności obywatelskie nie mają praktycznego znaczenia[11]. W licznych państwach konstytucje są traktowane jako szczególnie ważny akt prawny, który ma konsekwencje prawne i np.może być stosowany bezpośrednio.
Walka polityczna w państwie o ustroju konstytucyjnym przybiera często formę sporu o konstytucję, jej interpretację, podział kompetencji pomiędzy organami, czy kwestię jej łamania. Szczególnie ostrą i trudną do rozwiązania formą takiego sporu jestkryzys konstytucyjny[12].
Istnieje pewien standard konstytucyjny, wskazujący, co konstytucja powinna zawierać. Nie wszystkie państwa spełniają wszystkie te standardy, zwłaszcza w przypadku starszych konstytucji. Jednym z najbardziej znaczących odstępstw jest angielska konstytucja, mająca charakter niepisany.
To, jakie treści powinny się znaleźć w konstytucji (zakres materii konstytucyjnej) ewoluowało też z czasem[13]. Pierwsze konstytucje określały przede wszystkim podział władzy publicznej oraz pozycję jednostki w państwie. Z czasem materia konstytucyjna ulegała poszerzeniu[14].
Konstytucje zwykle są poprzedzonepreambułą, czyli uroczystym wstępem i deklaracją wartości danego ustroju. Poszczególne kraje różnią się tym, jak dalece preambuła jest traktowana jako część aktu prawnego (ma znaczenie normatywne)[15].
organy i struktura władzy publicznej - ustanowienie najważniejszych organów publicznych, ich kompetencji, sposobów działania i wzajemnych relacji. Konstytucje określająpodział władzy publicznej, tzn. jak jest ona rozdzielona pomiędzy najważniejsze organy państwowe. Współcześnie najczęstszą zasadą podziału jest trójpodział władzy nawładzę prawodawczą,wykonawczą isądowniczą (współczesnymi wyjątkami są np.Filipiny iRepublika Chińska. Konstytucja określa też relacje między nimi[16]. Opisana w konstytucji struktura władzy publicznej pozwala najczęściej określić formę ustrojową danego państwa[17].
W przypadku państw federalnych, konstytucje określają relacje pomiędzy rządem federalnym a częściami składowymi federacji. W państwach z dużymi mniejszościami etnicznymi i religijnymi, liczną populacją plemienną, konstytucje określają ich status i relacje z dominującą częścią populacji[18]. Jednostki terytorialne składające się na państwo federalne mają często własne konstytucje.
deklaracja podstawowych praw, wolności i obowiązków obywateli (prawa i wolności konstytucyjne)[15][20]
sposoby zmiany konstytucji. Konstytucje są szczególnymi aktami prawnymi, wymagającymi dla zmiany specjalnego trybu. Jest on zwykle określany w samej konstytucji[21]. Może on polegać na specjalnej procedurze zmiany, ale też może opierać się na zwykłej procedurze prawodawczej, przy czym najczęściej wymogi ustanawiania zmiany konstytucyjnej są wyższe (np. poprzezwiększość kwalifikowaną potrzebną do jej uchwalenia)[21]
w państwach z zamkniętym systememźródeł prawa konstytucje wymieniają te źródła wraz z ich hierarchią[22][23].
Nie wszystkie istotne aspekty funkcjonowania władzy publicznej są w konstytucjach opisane i praktyka polityczna wytwarza własne formy instytucjonalne, oparte na politycznym zwyczaju czy aktach prawnych niższego rzędu. Np. konstytucja USA nie określa szczegółowo działaniapartii politycznych, sposobu organizacjiwyborów czy działania legislatywy i egzekutywy[11].
Konstytucje są klasyfikowane na podstawie różnych kryteriów:
konstytucja formalna (de iure) i materialna (de facto)[3][25]. Szczególnyakt normatywny określany mianem konstytucji, jest konstytucją w sensie formalnym. Konstytucja w sensie materialnym to ogół norm określających strukturę władzy publicznej i sytuację jednostki w państwie. W tym drugim sensie konstytucja nie musi być spisana, a normy mogą pochodzić z różnych aktów prawnych, czy nawet zprawa zwyczajowego. Tego typu konstytucja ujmowana jest opisowo, a nienormatywnie;
konstytucja pisana i niepisana[26]. Konstytucje pisane są utożsamiane z konstytucjami w sensie formalnym i mają postać jednego lub (rzadziej) kilku najważniejszych aktów prawnych. Najbardziej znaną konstytucję niepisaną maWielka Brytania, która uznaje, że są to najważniejsze zasady ustrojowe, zawarte w prawie pisanym,precedensach, konwenansach konstytucyjnych. Innymi przykładami współczesnych krajów z konstytucją niepisaną sąIzrael iNowa Zelandia.
konstytucje pełne i niepełne[27]. Konstytucje niepełne regulują jedynie część materii konstytucyjnej (np. podstawowe organy państwowe i zakres ich władzy), wymagającej tymczasowego i szybkiego uregulowania do czasu opracowania pełnej konstytucji. Akty prawne, które regulują tylko część materii konstytucyjnej, nazywane są konstytucjami tymczasowymi, „małymi konstytucjami”,ustawami konstytucyjnymi czyustawami organicznymi.
konstytucje sztywne i elastyczne (giętkie)[28][21]. Rozróżniane są ze względu na to, czy ich zmiana jest trudniejsza niż w przypadku zwykłychustaw (np. wymagana jest większość kwalifikowana, lub można jej dokonywać tylko raz na jakiś czas). Konstytucje elastyczne są rzadkością. Zmiany konstytucji następują w formie wprowadzaniapoprawek konstytucyjnych.
konstytucje uchwalane i oktrojowane[29]. Konstytucje mogą być uchwalane (wreferendum konstytucyjnym, przez parlament, przezkonstytuantę) lub nadane przez władcę (oktrojowane).
konstytucje stałe i czasowe[30], w zależności od tego, czy nałożone są na nie ograniczenia czasowe w obowiązywaniu. Zdecydowana większość konstytucji ma charakter stały.
Oprócz tego, że konstytucje określają często podstawową strukturę władzy sądowniczej, wiele współczesnych konstytucji określa, w jaki sposób sądownictwo kontrolować może inne organy władzy publicznej, a także czy i w jaki sposób sądy kontrolować mogą zgodność prawa z konstytucją (sądowa kontrola konstytucyjności prawa).
Istnieją dwa zasadnicze modele tej instytucji: europejski, w którym kontrola powierzona jest wyodrębnionemu organowi (sądowi konstytucyjnemu), oraz amerykański (zdekoncentrowany), w którym kontrola konstytucyjności sprawowana jest przezsądy powszechne[31]. Pierwsze wyspecjalizowane sądy (trybunały) konstytucyjne powstały w okresie międzywojennym XX w., pod wpływem konstytucyjnych ideiHansa Kelsena (Austria iCzechosłowacja)[32]. Po II wojnie światowej nadeszły trzy fale demokratycznych przemian ustrojowych, które wiązały się z rozprzestrzenieniem instytucji kontroli konstytucyjności prawa. Po 1945 wprowadzono ją w wielu krajach zachodnioeuropejskich, w latach 60. i 70. w krajach powstałych w wynikudekolonizacji, a po 1989 w demokratyzujących się krajach z dawnegobloku wschodniego[32]. Na początku XXI w. instytucja ta stała się powszechna i w 2003 r. istniała w 85% państw[33].
W XX wieku w wielu państwach zaczęły zachodzić procesyjudykalizacji ikonstytucjonalizacji polityki. Judykalizacja oznacza rozszerzanie zakresu władzy sądowniczej na obszary, w których dotąd dominowały pozostałe gałęzie władzy publicznej, w tym na obszary wykraczające poza rozsądzanie[34]. Dzieje się tak często za sprawą sądowej kontroli konstytucyjności prawa, i to przy udziale innych organów władzy publicznej, które cedują rozwiązywanie niektórych spornych kwestii do rozstrzygnięcia poprzez sądy[35].
Z kolei konstytucjonalizacja oznacza zwiększenie prawnego znaczenia i praktycznej skuteczności konstytucji, w szczególności w zakresie rzeczywistego ograniczania głównych organów władzy publicznej[36].
Średniowieczna ilustracja przedstawiająca metaforę ciała politycznego. Poszczególne członki łączone są z odpowiednimi urzędami.Avis au roys, pierwsza połowa XIV w.Morgan Library & Museum.
Konstytucja jako najwyższy akt prawny w danym porządku ma korzenie średniowieczne. Wśredniowiecznej łacinie zaczęto jakoconstitutio określać budowę czy porządek społeczności ludzkiej[39][40]. To znaczenie pojawiło się na początku XI w. wraz z odkryciemprawa rzymskiego, a także warystotelejskiej filozofii politycznej XII w. i w prawniczej terminologiicesarstwa[39]. Przez analogię łączono też to pojęcie z budową ciała ludzkiego (corporis constitutio), będącego harmonijnym połączeniu członków o różnych funkcjach. Podobnie jak ludzkie ciało ma swoje organy i sposób działania, tak też ma być zbudowaneciało polityczne (corpus politicum)[41].
Z łacińskiego źródła czerpie większość języków europejskich. Wyjątkiem jestjęzyk niemiecki, w którym używa się terminuVerfassung. Początkowo (XIV w.)Verfassung oznaczało ugodę co do sposobu rozwiązania sporu i zapis jego przebiegu. Z czasem pojęcie uległo rozszerzeniu, obejmując spisane prawa, a w końcu stało się niemieckim odpowiednikiem terminukonstytucja[42].
Druga połowa XVIII w. określana jest jako "epoka konstytucyjna". Powstały wtedy pierwsze spisane konstytucje będące najważniejszymi aktami prawnymi w danym porządku prawnym. Wcześniej można mówić o konstytucjach w sensie materialnym (układzie niespisanych podstawowych reguł i instytucji politycznych). Zakładano, że zarówno rządzący, jak i rządzeni nie są samodzielnie władni zmienić tych podstawowych reguł[43]. Np. w szkoleArystotelesa przygotowano opisy ustrojów 158 greckichpoleis (zachował się jedynieustrój polityczny Aten). Chociaż współcześnie nazywa się je "konstytucjami", to miały charakter opisowy, a nie normatywny[44][45].
Tego rodzaju konstytucje można rekonstruować także w społeczeństwach plemiennych (czym zajmuje sięantropologia polityczna)[46]. W rzadkich przypadkach taka konstytucja społeczności mogła zyskiwać formę wyartykułowanego, podtrzymywanego ustnym przekazem zestawu instytucji i reguł postępowania. Najbardziej znaną tego typu konstytucją plemienną jestWielkie Prawo PokojuIrokezów podtrzymywane przez zapisy nawampumach[47].
W średniowieczu pojawiają się akty prawne, które mają charakter quasi-konstytucyjny (np.Złota Bulla Karola IV czyWieczny pokój krajowy z 1495). Są one szczególnie ważne ustrojowo, ograniczają władzę królewską, jednak nie regulują one całościowo i systematycznie materii konstytucyjnej[43]. W 1215 król angielski wydałWielką Kartę Swobód, która po kilku stuleciach stanie się jednym z fundacyjnych aktówangielskiej niepisanej konstytucji.
Nowożytni francuscy prawnicy ukuli termin praw podstawowych (lois fondamentales, latynizowany w innych krajach doleges fundamentales) na oznaczenie podstawowych reguł ograniczających sprawowanie władzy. Ich przykładem było pochodzące z VI w.prawo salickie określającesukcesję tronu we Francji[43]. W Świętym Cesarstwie Rzymskim takimi prawami byłyPokój augsburski czyPokój westfalski. Od XVIII w. zaczęto uznawać, że te akty prawne tworzą pewien odrębny zespół norm regulujących władzę publiczną (początkiprawa konstytucyjnego)[43].
Konstytucje francuskie, i amerykańskie (federalna i stanowe) zrywały z feudalną tradycją państwową i na nowo określały podstawowe zasady ustrojowe. Pierwsze konstytucje zawierały dwa rodzaje treści: ustrój centralnych organów władzy oraz regulację miejsca jednostki w państwie[13]. Podstawowe prawa i wolności obywatela umieszczano przy tym w aktach towarzyszących konstytucji:Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela (Francja) czyPierwszych dziesięciu poprawkach do Konstytucji (Stany Zjednoczone)[43].
Kilka pierwszych konstytucji pisanych było tekstem ciągłym lub w podziale na rozdziały (Konstytucja Wirginii,Korsyki,Konstytucja 3 maja). Za konstytucjami rewolucyjnej Francji i Stanów Zjednoczonych ustalił się standard podziału treści konstytucji na rozdziały i uporządkowania jej w artykułach i dalszych jednostkach redakcyjnych tekstu prawnego[13].
Nawet po zmianie ustroju we Francji, nowa władza zachowała model konstytucyjny, opierając jednak konstytucje na innych zasadach ustrojowych (1804 i1814)[43]. W pierwszych dekadach XIX w. konstytucje stały się przedmiotem sporu pomiędzy władcami a obywatelami.Liberałowie postulowali wprowadzanie konstytucji uchwalanych (wskazującychpochodzenie władzy od ludu), gdy wielu monarchów, jeśli godzili się na wprowadzenie konstytucji, to w formie oktrojowanej (nadanej ludowi)[43]. XX-wieczne dyktatury także często przyjmowały własne konstytucje, choć traktowały je jako dokumenty propagandowe, a nie rzeczywiste prawo ograniczające władzę. Włoskifaszyzm i niemieckinazizm po dojściu do władzy nie uchyliły wcześniejszych konstytucji, lecz okroiły je ustawami szczegółowymi i zawiesiły obowiązywanie praw obywatelskich[50].
W konstytucjach powstałych pod koniec XIX w. pojawiło się coraz więcej regulacji dotyczących ustroju gospodarczego i aktywnego działania w nim państwa. Zakres tego działania ulegał z czasem poszerzeniu. Konstytucje powstałe po I wojnie światowej otwarte były nainterwencjonizm państwowy w gospodarce. Prawa i wolności jednostek zostają poszerzone, dając obywatelom ochronę przed nadużyciami podmiotów gospodarczych i niedoskonałościami rynków. Pojawiły się teżprawa socjalne,prawa gospodarcze ikulturalne (druga generacjapraw człowieka)[13].
Materia konstytucyjna ulegała dalszemu poszerzeniu po II wojnie światowej. Rozszerzał się katalog praw konstytucyjnych (w szczególności praw socjalnych, gospodarczych i kulturalnych). Standardem stały się też regulacje działaniapartii politycznych. Niektóre konstytucje zaczęły regulować także podmioty na rynku medialnym, podstawowe kwestie dotycząceprzedsiębiorstw państwowych (lub uspołecznionych), państwowych banków i instytucji finansowych[13].
Karty do głosowania w referendum konstytucyjnym wCzadzie (2023).
Pod koniec XX w., w niektórych krajach nastąpiło umiędzynarodowienie materii konstytucyjnej. Konstytucje przewidują przekazanie części dawnych kompetencji państwa instytucjom międzynarodowym i ponadnarodowym (np.Unii Europejskiej)[13].
Współczesne konstytucje wiele kwestii regulują mniej szczegółowo, przekazując to do regulacji w aktach niższego rzędu, np. procedury parlamentarne (przekazane do regulaminu parlamentu), kwestie podatkowe czy szczegółyprawa wyborczego. Mało miejsca poświęcają też wojskowości[13][51].
Karykatura przedstawiająca nadanie konstytucjiKrólestwu Obojga Sycylii przezFerdynanda II. Wielu monarchów opierało się wprowadzaniu konstytucji nakładających ograniczenia na ich władzę.
Konstytucjonalizm jest stanowiskiem w myśli politycznej, zgodnie z którymwładza publiczna (początkowomonarchy, a późniejorganów państwowych) powinna być ograniczona prawem i opierać się na prawie. Konstytucjonalizm w epoce wczesnonowożytnej był sprzeciwem wobec samowoli władzy[6]. Wzorcowy wyraz znalazł konstytucjonalizm wmonarchiach konstytucyjnych[52]. Od czasu powstania spisanych konstytucji w końcu XVIII w. konstytucjonalizm zaczął oznaczać stanowisko podkreślające rolę konstytucji w prawie i polityce danego kraju. Wiązany jest z takimi koncepcjami jak ideaograniczonego rządu[53],państwo prawa,legalizm czydemokracja liberalna (konstytucyjna)[54].
Innym stanowiskiem w filozofii politycznej, podkreślającym rolę konstytucji, jest patriotyzm konstytucyjny. Postuluje on współczesną formępatriotyzmu przeznaczoną dla społeczeństw wielokulturowych lub struktur ponadpaństwowych (jakUnia Europejska). Społeczeństwa te nie mogą opierać się na więzachnarodowych czy wspólnocie kulturowej, a podstawą takiej więzi mogłaby być konstytucja. Patriotyzm konstytucyjny ma być alternatywą zarówno wobecnacjonalizmu jak ikosmopolityzmu[55].
Pojęcie konstytucji odnoszone jest też do innych niż państwo organizacji, np.Unii Europejskiej. Samo pojęcie jest przedmiotem sporów. Unia Europejska nie ma konstytucji spisanej, a pod tą nazwą rozumiano najważniejsze traktaty zawierające jej prawo ustrojowe. Relacje między konstytucjami państw członkowskich a prawem konstytucyjnym Unii Europejskiej są skomplikowane i nie zawsze uregulowane w krajowych konstytucjach[56].
↑Ozan O.O.O.VarolOzan O.O.O.,Temporary Constitutions, „California Law Review”, 102, 2014. Brak numerów stron w czasopiśmie
↑Mark A.M.A.GraberMark A.M.A.,Constitutional Review, [w:]Herbert M.H.M.Kritzer (red.),Legal Systems of the World: A Political, Social, and Cultural Encyclopedia, Santa Barbara, CA: ABC Clio, 2002, s. 350-353,ISBN 1-57607-758-6.
↑Aristotle,The Athenian Constitution,HoraceH.Rackham (tłum.), Cambridge: Harvard University Press, 1935. Brak numerów stron w książce
↑Kurt A.K.A.RaaflaubKurt A.K.A.,Constitutional Law. Ancient Greek Law, [w:]Stanley N.S.N.Katz (red.),The Oxford International Encyclopedia of Legal History, t. 2, Oxford: Oxford University Press, 2009, s. 122-123.
↑DorothyD.CarringtonDorothyD.,The Corsican Constitution of Pasquale Paoli (1755-1769), „The English Historical Review”, 88 (348), czerwiec 1973, s. 481–503.
↑JanJ.BaszkiewiczJanJ.,O kilku dylematach konstytucyjnych w świetle historii, [w:]TadeuszT.Bodio,W.W.Jakubowski (red.),Konstytucja RP: oczekiwania i nadzieje, Warszawa 1997, s. 52.
BogusławB.BanaszakBogusławB.,Porównawcze prawo konstytucyjne współczesnych państw demokratycznych, Warszawa: Wolters Kluwer, 2012.
MonicaM.ClaesMonicaM.,Constitutional Law, [w:]Jan M.J.M.Smits (red.),Elgar Encyclopedia of Comparative Law, Cheltenham, UK – Northampton, MA, USA: Edward Elgar, 2006, s. 187-199,ISBN 978-1-84542-013-0.
David S.D.S.LawDavid S.D.S.,Constitutions, [w:]PeterP.Cane (red.),The Oxford Handbook of Empirical Legal Research, Oxford: Oxford University Press, 2010, s. 376-398.
Robert L.R.L.MaddexRobert L.R.L.,Constitutions of the World, Washington D.C. 2008.
HeinzH.MohnhauptHeinzH.,DieterD.GrimmDieterD.,Verfassung. Zur Geschichte des Begriffs von der Antike bis zur Gegenwart, Berlin: Duncker & Humblot, 2002.
Jo Eric KhushalJ.E.K.MurkensJo Eric KhushalJ.E.K.,Constitutionalism, [w:]MarkM.Bevir (red.),Encyclopedia of Political Theory, Los Angeles - London - New Delhi - Singapore - Washington, DC: Sage, 2010, s. 288-295.
WalterW.PaulyWalterW.,Constitution, [w:]Stanley N.S.N.Katz (red.),The Oxford International Encyclopedia of Legal History, t. 2, Oxford: Oxford University Press, 2009, s. 119-122.
Francisco RamosF.R.RomeuFrancisco RamosF.R.,The Establishment of Constitutional Courts: A Study of 128 Democratic Constitutions, „Review of Law & Economics”, 2 (1), Washington, D.C.: CQ Press, 2006, s. 103-135.
Daniel P.D.P.StrouthesDaniel P.D.P.,Law and Politics: A Cross-Cultural Encyclopedia. Encyclopedias of the Human Experience, Santa Barbara, Calif.: ABC-Clio, 1995, s. 48-58.
.jpg)
