 | Zobacz w Wikiźródłach tekst Akt założenia konfederacji targowickiej |
_(cropped).jpg)
Konfederacja targowicka – spisekmagnacki zawiązany w nocy z 18 na 19 maja 1792 wTargowicy (w rzeczywistości 27 kwietnia 1792 wPetersburgu), na życzenie i pod patronatem cesarzowejRosjiKatarzyny II, skierowany przeciwko reformomSejmu Czteroletniego iKonstytucji 3 maja, uznany za symbol zdrady narodowej[1].
Po uchwaleniu przezSejm Czteroletni 3 maja 1791 pierwszejkonstytucji ustrojowej, część wpływowej magnaterii nie zamierzała poddać się prawom ustanowionym przez tę konstytucję i 14 maja 1792 zawiązała w niewielkim miasteczkuTargowicy nakresachkonfederację w celu jej obalenia. W rzeczywistości spisek został zawiązany 27 kwietnia 1792 wPetersburgu pod patronatemcesarzowejKatarzyny II, która od 1768 r. występowała jako gwarantka ustrojuRzeczypospolitej. Sam tekst aktu konfederacji zredagował generałrosyjskiWasilij Popow, szef kancelarii księciaGrigorija Potiomkina. Wzięli w niej udziałmagnaci:generał artylerii koronnejStanisław Szczęsny Potocki jako marszałek konfederacjikoronnej,hetman wielki koronnyFranciszek Ksawery Branicki,hetman polny koronnySeweryn Rzewuski, generałSzymon Marcin Kossakowski i inni. Sekretarzem konfederacji został publicystaDyzma Bończa-Tomaszewski. Dążyli oni do podziału państwa na samodzielne prowincje. Zwrócili się w tym celu o pomoc wojskową do cesarzowej Rosji, uzyskali ją i 18 maja 1792 na Rzeczpospolitą uderzyła stutysięczna armia rosyjska, rozpoczynając wojnę polsko-rosyjską.
Według niektórych ocen (np. Wojciecha Stanka), była reakcją opozycji na konstytucyjnyzamach stanu ireformy sejmu rewolucyjnego warszawskiego[2]. Sygnatariusze aktu konfederacji targowickiej mieli oskarżać twórców Konstytucji 3 maja:nigdy jeszcze sztuka zwodzenia w tym u nas nie była widoczna stopniu, w którym się okazała w ostatnich czasach. (…) tego szlachetny naród polski doświadczył, sztuką i zwodzeniem wolność mu wydarto. Częściowo tylko, gdzie się udać mogło podkopywano gmach Rzeczypospolitej, gotowano rzeczy, aby go raptem wywrócić[3].
Do wojny zwanej takżewojną w obronie Konstytucji 3 maja doszło po wkroczeniu wojsk rosyjskich do Polski, po zwróceniu się konfederatów targowickich o pomoc do Rosji. Pomimo zwycięstw odniesionych podZieleńcami iDubienką przez stronę polską, Rosjanie doszli do Wisły, co skłoniło króla Stanisława Augusta Poniatowskiego do przystąpienia do konfederacji targowickiej i wydania rozkazu do zaprzestania dalszych walk[4].
Na rozkaz króla wydany 25 lipca wojska Rzeczypospolitej przerwały działania wojenne, a dowódcy, m.in. ks.Józef Poniatowski i gen.Tadeusz Kościuszko, na znak protestu podali się do dymisji. Wielu oficerów i cywilnych opozycjonistów udało się na emigrację, głównie doSaksonii. W ten sposób postąpili m.in. zadeklarowani przeciwnicy konfederacji targowickiej, marszałek SejmuStanisław Małachowski iIgnacy Potocki.
Niewypowiedziana formalnie wojna rosyjsko-polska trwała od 16 maja do 26 lipca 1792 roku. Po przedwczesnej kapitulacji wojsk polskich w konsekwencji przystąpienia króla do konfederacji targowickiej, targowiczanie zajęli przy pomocy wojsk rosyjskich wszystkie województwa Rzeczypospolitej, likwidując organy władzy powołane przezSejm Czteroletni.
Osobny artykuł:Wojna polsko-rosyjska (1792).Po zajęciu ziemLitwy przez wojska rosyjskie 25 czerwca 1792 proklamowano wWilnie konfederację generalnąWielkiego Księstwa Litewskiego, w dużej mierze komplementarną do konfederacji koronnej. Marszałkiem konfederacji litewskiej został mianowanykanclerz wielki litewskiAleksander Michał Sapieha, a jego zastępcąłowczy wielki litewskiJózef Zabiełło. W rzeczywistości faktyczną władzę nad Wielkim Księstwem Litewskim sprawował samozwańczyhetman polny litewskiSzymon Marcin Kossakowski i jego brat,biskup inflanckiJózef Kazimierz. Kierował on poczynaniami swojego bratanka,Józefa Dominika, który zastępował nieobecnego w kraju Sapiehę. Władze targowickie, korzystając z opieki wojsk rosyjskich, dokonały wówczas wielu aktów zemsty osobistej wobec szlachty i mieszczan, którzy w większości poparli dzieło Konstytucji 3 maja. Palono wsie i miasta należące do patriotów, na dobra ich nakładanosekwestr, a ich samych niejednokrotnie publicznie znieważano. Poczynania te były zazwyczaj okazją do prywatnego wzbogacenia się kosztem ofiar i Rzeczypospolitej, np. biskup Kossakowski zagarnął bezprawnie dobra skarbowe na sumę900 000złotych polskich. Konfederacja litewska ustanowiła odmienny niż wKoronie kurs rosyjskiegorubla w stosunku do złotego, 1 rubel = 6 złotych polskich, na Litwie 1 rubel =6 złp i 20 groszy. Skutkowało to potanieniem towarów eksportowanych do Rosji lub kupowanych przezwojska rosyjskie na terenie Rzeczypospolitej[5].
Zobacz też kategorię:Konfederaci targowiccy.Pozbawiony pomocy zbrojnej swojegopruskiego alianta, szantażowany widmem bankructwa, gdybyRosjanie zażądali spłaty pożyczonych mu sum,Stanisław August Poniatowski zwrócił się listownie do Katarzyny II, proponując jej wieczyste przymierze i ewentualną swąabdykację na rzecz wnuka cesarzowej,Konstantego. W odpowiedzi Katarzyna II podtrzymała swe poparcie dla konfederatów targowickich i zażądała przystąpienia króla do konfederacji targowickiej. Naciski na króla wywierała teżnuncjatura, przekonując go, aby zgodnie ze stanowiskiem papieża przystąpił do targowiczan[6].
Wobec takiego stanowiska cesarzowej i nuncjatury król postanowił zaprzestać walki i przystąpił do konfederacji targowickiej. Akces do niej zgłosił 24 lipca 1792 roku. Swoją decyzję postrzegał jako „środek najskuteczniejszy do [zapewnienia] bezpieczeństwa całości kraju i losu Rzeczypospolitej”[7]. Stanisław August Poniatowski już wcześniej tajnie negocjował warunki zaprzestania działań wojennych z pozostałym wWarszawieposłem rosyjskimJakowem Bułhakowem za pośrednictwempodkanclerzego litewskiegoJoachima Litawora Chreptowicza. Stosując się do nowej instrukcji wicekanclerzaImperium RosyjskiegoIwana Ostermanna, poseł rosyjski zredagował ostateczną wersję przedstawionego mu aktu przystąpienia króla do konfederacji targowickiej.
Król, stosując się do żądania dworu petersburskiego, nie zwołałStraży Praw, konstytucyjnego organu państwa, ale swoją decyzję przedstawił na zebraniu ministrów Rzeczypospolitej 23 lipca 1792. W posiedzeniu uczestniczyli: prymasMichał Jerzy Poniatowski,marszałek wielki koronnyMichał Jerzy Mniszech,marszałek wielki litewskiIgnacy Potocki,marszałek nadworny litewskiStanisław Sołtan,podskarbi wielki litewskiLudwik Tyszkiewicz,podskarbi nadworny litewskiAntoni Dziekoński,podskarbi nadworny koronnyTomasz Adam Ostrowski,kanclerz wielki koronnyJacek Małachowski,podkanclerzy koronnyHugo Kołłątaj,podkanclerzy litewski Joachim Litawor Chreptowicz, marszałkowie sejmowiStanisław Małachowski iKazimierz Nestor Sapieha oraz książęKazimierz Poniatowski[8].
Zamiar króla uzyskał aprobatę niewielką większością głosów (7:5). Króla poparłHugo Kołłątaj, zwolennikiem dalszej walki był m.in.Kazimierz Nestor Sapieha, który początkowo należał do obozu hetmańskiego. 24 lipca Stanisław August złożył na ręce posła rosyjskiegoJakowa Bułhakowa żądany przez Katarzynę II akces do konfederacji targowickiej.
Na życzenie Katarzyny II 6 września 1792 wBrześciu nad Bugiem rozpoczęły się obradygeneralności obu konfederacji – koronnej i litewskiej. 11 września dokonało się uroczyste połączenie obu konfederacji pod nazwą Najjaśniejszej Konfederacji Obojga Narodów. Akt ten pobłogosławił obecny na tej uroczystości byłypomocniczy biskup przemyskiMichał Sierakowski. PapieżPius VI wystosował specjalne błogosławieństwo dla dzieła konfederacji targowickiej. Gorącymi zwolennikami konfederacji byli:biskup chełmskiWojciech Józef Skarszewski,biskup żmudzkiJan Stefan Giedroyć,biskup poznańskiAntoni Onufry Okęcki,biskup łuckiAdam Tadeusz Naruszewicz ibiskup wileńskiIgnacy Jakub Massalski.
Rozpoczęła ona prace nad likwidacją skutków zmian ustrojowych, wprowadzonych przez Konstytucję 3 maja.Derogowano wszystkie decyzjeSejmu czteroletniego odnoszące się do reformy wojska. Zerwano stosunki dyplomatyczne zFrancją, wydalając jej posłaMarie Louisa Descorches’a, odwołując też wszystkich przedstawicieli dyplomatycznych Rzeczypospolitej przy obcych dworach. Zdecydowano także o wysłaniu doSankt Petersburga specjalnej delegacji hołdowniczej, która miała podziękować Katarzynie II za zbrojną interwencję i złożyć propozycję wieczystego przymierza pomiędzy Rosją i Polską. Władze targowickie, wsparte obecnością wojsk rosyjskich zmuszały wojsko i szlachtę polską do składania pod przymusem akcesów do konfederacji generalnej, zakazały też publicznego noszeniaOrderu Virtuti Militari i używania symboli związanych z Konstytucją 3 maja.
Zjazd brzeski zamknięto 27 września, postanawiając przenieść obrady generalności doGrodna.
Konfederacja targowicka zaprowadziła w Rzeczypospolitej rządy terroru, przy pomocy wojska rosyjskiego dokonując licznych grabieży i kontrybucji dóbr patriotów. Zrujnowany wojną kraj musiał dodatkowo znosić finansowe skutki pobytu 100 tysięcznej rosyjskiej armii okupacyjnej. Miarą upadku targowiczan było uroczyste poselstwo przywódców konfederackich 14 listopada 1792 do Katarzyny II, którzy podziękowali jej, że zechciała przywrócić wolność i ustrój republikański w Polsce. Nie skrywając swych wiernopoddańczych uczuć żywionych dla cesarzowej Rosji, Franciszek Ksawery Branicki, Seweryn Rzewuski, Szymon Kossakowski wyrazili wówczas swą radość, że gdydespotyzm osiadł tron polski, na nieszczęśliwy naród wejrzałBóg i Katarzyna.
Osobny artykuł:Sejm grodzieński (1793).23 styczniaRosja podpisała zPrusami traktat podziałowy, w którym zgodziła się na oddanie Prusom zachodnich województw Rzeczypospolitej. Wkrótce w granice państwa polskiego wkroczył korpus wojsk pruskich w celu wyegzekwowania postanowień tego traktatu.Taki obrót rzeczy skompromitował ostatecznie przywódców konfederacji targowickiej, którzy o ile liczyli się z możliwością aneksji wschodnich ziem Rzeczypospolitej przez Rosję, byli przekonani, że Katarzyna II pozostawi nienaruszone pozostałe terytorium jako rosyjskiprotektorat.
Rosja jeszcze raz postanowiła wykorzystać fałszywy zapał patriotyczny targowiczan, gdyposeł rosyjskiJakob Sievers zezwolił generalności konfederackiej na wydanie 3 lutego 1793 manifestu protestacyjnego przeciwko agresji i okupacji pruskiej. 11 lutego generalność wydałauniwersał, zwołującypospolite ruszenie, jednak decyzję swoją zmuszona była cofnąć w wyniku presji Katarzyny II. Część przywódców konfederacji targowickiej wyjechała wówczas z kraju.
W celu zatwierdzenia traktatów podziałowych Katarzyna II zwołałasejm grodzieński 17 czerwca 1793. Odbyte 29 maja w asyście wojsk rosyjskichsejmiki ziemskie wybrały prawie wszędzie posłów rekomendowanych przez władze konfederacji targowickiej.
22 sierpnia wyłoniona ze składu sejmu deputacja podpisała z Rosją traktatcesyjny, w którym Rzeczpospolita oddawała ćwierć miliona kilometrów kwadratowych swojego terytorium.
O ile traktat z Rosją został zatwierdzony po miesiącu obrad, tak o układzie z Prusami posłowie nawet nie chcieli słyszeć. Rosjanie wtedy wycelowali w zamek grodzieński armaty i po nocy milczenia, nad ranem 2 września, zatwierdzono cesję na rzecz Prus.
Osobny artykuł:Konfederacja grodzieńska (1793).15 września 1793 Rosjanie rozwiązali konfederację targowicką, która nie była im już do niczego potrzebna, a na dodatek, od czasu wydarzeń lutowych, nie mogli być pewni pełnej lojalności jej członków.
W jej miejsce utworzonokonfederację grodzieńską, której zadaniem miało być opracowanie nowego traktatu wieczystej przyjaźni pomiędzy Rzecząpospolitą i Rosją.
Sejm grodzieński obradujący pod dyktatem posła rosyjskiego zatwierdził 24 września traktaty rozbiorowe i zajął się przywracaniem ustroju Rzeczypospolitej sprzed reform Konstytucji 3 maja. Unieważnił m.in. dużą liczbęsancitów (uchwał) generalności konfederacji targowickiej.
Zobacz też kategorię:Straceni w czasie powstania kościuszkowskiego.Większość czołowych przywódców konfederacji targowickiej zostało skazanych na śmierć i powieszonych w czasieinsurekcji kościuszkowskiej.
Po opanowaniu Wilna przez powstańców, sąd kryminalny skazał na powieszeniehetmana wielkiego litewskiegoSzymona Kossakowskiego. Wyrok wykonano publicznie 25 kwietnia 1794 na placu przed tamtejszymratuszem.
9 maja 1794 przedratuszem naRynku Starego Miasta w Warszawie powieszeni zostali przywódcy konfederacji skazani nakarę śmierci przezSąd Kryminalny Księstwa Mazowieckiego:hetman wielki koronnyPiotr Ożarowski, marszałekRady NieustającejJózef Ankwicz ihetman polny litewskiJózef Zabiełło. Czwarty skazany,biskup inflanckiJózef Kazimierz Kossakowski, po zdjęciu święceń kapłańskich został powieszony przedkościołem św. Anny[9][10].
28 czerwca 1794 wzburzony lud warszawski dokonałsamosądów na członkach konfederacji targowickiej posądzanych o zdradę. Przedkościołem św. Anny przyKrakowskim Przedmieściu powieszeni zostali:biskup wileńskiIgnacy Massalski,kasztelan przemyskiAntoni Czetwertyński, poseł doTurcjiKarol Boscamp-Lasopolski,szambelanStefan Grabowski,instygator królewskiMateusz Roguski, szpieg rosyjskiMarceli Piętka, adwokatMichał Wulfers i instygator sądów kryminalnychJózef Majewski.
Sąd Najwyższy Kryminalny skazałStanisława Szczęsnego Potockiego,Franciszka Ksawerego Branickiego,Seweryna Rzewuskiego,Jerzego Wielhorskiego,Antoniego Polikarpa Złotnickiego,Adama Moszczeńskiego,Jana Zagórskiego iJana Suchorzewskiego nakarę śmierci przezpowieszenie, wiecznąinfamię, konfiskatę majątków i utratę wszystkich urzędów. Wobec nieobecności skazanych, wyrok wykonanoin effigie 29 września 1794.
| Zobacz w WikiźródłachAkt założenia konfederacji targowickiej |
| Zobacz w Wikiźródłach tekst Rosyjska deklaracja wojny Rzeczypospolitej (18 maja 1792) |
| Zobacz w Wikiźródłach tekst Pieśń z 1792 roku |
| Zobacz w Wikiźródłach tekst List Stanisława Augusta Poniatowskiego do Katarzyny II (25 stycznia 1793) |
