Komunizm (odłac.communis „wspólny, powszechny”[1]) – polityczna i ekonomiczna ideologia klasyfikowana jakoutopijna[2], której celem jest utworzenie społeczeństwa pozbawionego ucisku i wyzysku klasowego, opartego na brakuwłasności prywatnej (w rozumieniu marksistowskim)[3],kolektywnej własności środków produkcji i wspólnotowym podziale dóbr[4]. W pismachKarola Marksa,Fryderyka Engelsa i innych teoretykówmarksizmu, komunizm jest przyszłym ustrojem rozwiniętych społeczeństw, w którym wspólnota własności obejmować będzie przede wszystkimśrodki produkcji. Potocznie mianem komunizmu określa się też ustrój polityczny zaprowadzony w państwach, w których władzę zdobyły dyktatury ipartie komunistyczne (zob.ZSRR iblok wschodni)[5].
Jako ideologia zaczął się tworzyć już od XV wieku, gdy przyjmował postaćkomunizmu utopijnego, który głosił hasła likwidacji nierówności społecznych i prywatnej własności. W XIX wieku narodziły się dwa warianty ideologii: wariant w wydaniuanarchistycznym, który głosił zniesienie instytucji państwa ikolektywizmu, oraz ten w wydaniu marksistowskim, oparty naManifeście Komunistycznym z 1848 roku. Według marksistowskiego wariantu komunizmu, do osiągnięcia bezklasowego społeczeństwa dojść miało na drodzerewolucji[2][5][6].
Komunizm jest najczęściej kojarzony z myślą marksistowską. Ustrój taki pojawia się również poza marksizmem. Ideę ustroju komunistycznego można znaleźć np. wPaństwiePlatona, gdzie wspólność obejmuje nie tylko własność, ale także żony i dzieci[11]. Także angielski pisarzTomasz Morus sportretował w swojejUtopii (1516) społeczeństwo oparte na wspólnej własności nieruchomości[12].
Komunizm chrześcijański jest formą ustroju i ideologią panującą w niektórych wspólnotach chrześcijańskich. Według członków tych wspólnot,Biblia i życie12 apostołów nakazywały życie w powszechnej równości i zniesienie indywidualnej własności. Wspólnoty takie były zwykle niewielkie, traktowane jako radykalne i często zwalczane przez główny nurt chrześcijaństwa.
Pojęciekomunizmu pierwotnego przyjął Karol Marks w swojej filozofii. Wskazywał, że komunizm pierwotny był charakterystyczny dla pierwotnego, łowiecko-zbierackiego etapu ludzkości (wspólnoty pierwotnej). Komunizm taki różnił się od zakładanego przez Marksa przyszłego komunizmu niższym technologicznie zaawansowaniem procesów produkcji.
NagrobekKarla Marksa na Cmentarzu Highgate w północnym Londynie
W pismach teoretykówmarksizmu, komunizm ma być przyszłym ustrojem społeczno-gospodarczym, w którym własnośćśrodków produkcji ma należeć do wspólnoty.
Niemieccy komuniści i filozofowieKarl Marx iFriedrich Engels sformułowali pogląd na historię społeczeństw zwanymaterializmem historycznym. Zgodnie z nim społeczeństwa poprzezwalkę klas przechodzą poprzez kolejne etapy rozwoju, zwaneformacjami społeczno-ekonomicznymi. Kolejnymi formacjami były według niego: wspólnota pierwotna,niewolnictwo,feudalizm ikapitalizm. Rewolucyjne obalenie kapitalizmu doprowadza według Marksa i Engelsa do państwowej formacjisocjalistycznej, a w dalszym jej rozwoju do bezpaństwowego i bezklasowego komunizmu.Komunizm nie jest definiowany przez Marksa i Engelsa jak idea, a „rzeczywisty ruch, który znosi stan obecny”[14].
W schemaciematerializmu historycznego, komunizm stanowiformację społeczno-ekonomiczną o charakterze globalnym, charakteryzującą się brakiem wyobcowania (alienacji) człowieka, w której ludzkość jest wolna od ucisku i niedostatku. Społeczeństwa komunistyczne pozbawione byłyby rządów, państw i pracy najemnej.
Komunizm miałby ucieleśniać zasadęsprawiedliwości społecznej: „od każdego według jego zdolności, każdemu według potrzeb” oraz charakteryzować się brakiemwłasności prywatnejśrodków produkcji – czyli podstawy gospodarki kapitalistycznej. Środki produkcji miały być uspołecznione. W okresie przejściowym między kapitalizmem a komunizmem miałby istniećustrój socjalistyczny oparty na zasadzie„od każdego według jego zdolności, każdemu według jego pracy”[15].
Komunizm – jak określa go programKPZR – jest bezklasowym ustrojem społecznym z jednolitą ogólnonarodową własnością środków produkcji, zupełną równością socjalną wszystkich członków społeczeństwa; gdzie wraz ze wszechstronnym rozwojem ludzi wzrosną również siły wytwórcze na podstawie stale rozwijającej się nauki i techniki. W ustroju tym wszystkie źródła bogactwa społecznego popłyną szerokim strumieniem i urzeczywistni się wielka zasada: „od każdego według zdolności – każdemu według potrzeb”. Komunizm jest wysoce zorganizowanym społeczeństwem wolnych i świadomych pracowników, w którym ugruntowuje się samorząd społeczny, praca stanie się dla wszystkich pierwszą potrzebą i koniecznością życiową, a zdolności każdego będą wykorzystane z największym pożytkiem dla narodu.
W tym schemacie, komunizm sytuuje się na skrajnej lewicy, będąc w opozycji do skrajnej prawicy (faszyzmu, feudalizmu)
W różnych podziałachsceny politycznej komunizm traktowany jest zawsze jakostanowisko skrajne. W tradycyjnym liniowym podziale nalewicę iprawicę jest on sytuowany naskrajnej lewicy, traktuje się więc go jako nurt bardziej radykalny niżsocjalizm. Tym samym jest biegunowy przeciwstawny doktrynom prawicowym, szczególnie skrajnej prawicy (faszyzmowi)[17].
Niektórzy badacze zwracają jednak uwagę, że podział ten jest zbyt uproszczony, a w praktyce skrajne stanowiska polityczne są do siebie podobne. W takim układzie, schemat sceny politycznej przyjmuje postać podkowy, a niektóre warianty komunizmu posiadają wiele cech wspólnych (np.antyindywidualizm,antyelitaryzm) z ideologiami skrajnie prawicowymi. Zarówno komunizm i faszyzm są wtedy przeciwstawianeliberalizmowi z jegoindywidualizmem[18].
W dwuosiowym podziale sceny politycznej autorstwaHansa Eysencka,stalinowska odmiana komunizmu usytuowana jest w lewym górnym rogu, co oznacza skrajną,autorytarną lewicę. Całkowicie przeciwstawne są jej nurty w prawym dolnym rogu (skrajna prawica i nastawienie nawolność), np.anarchokapitalizm (który sam nie jest uważany za formę anarchizmu[19]). Istnieje również nieautorytarna, liberalna odmiana komunizmu[20].
Idee komunistyczne przyjmowane były przez wiele, bardzo różnorodnych doktryn. Poszczególne odmiany komunizmu można podzielić na dwie zasadnicze grupy: doktryny opierające się na marksizmie i te, wywodzące się z innych źródeł. Większość nurtów komunizmu ma charakter marksistowski.
Komunizm i marksizm bywają niekiedy używane zamiennie. Marksizm jest jednak szerszymsystemem filozoficznym, wykraczającym pozafilozofię polityczną. Komunizm jestideologią polityczną, wywodzącą się z marksizmu. Istnieje spór co do tego, na ile poszczególne nurty komunizmu (a w szczególności oficjalne doktryny państw socjalistycznych) rzeczywiście opierają się na myśli Marksa. Poszczególne odłamy komunizmu uważały często, że to one są kontynuatorami myśli niemieckiego filozofa, a pozostałe nurty stanowią od niego odstępstwo.
Socjalizm jest często traktowany jako lewicowa ideologia[potrzebny przypis], która w porównaniu z komunizmem, ma mniej radykalny charakter. Np. nie akceptuje rewolucyjnych metod walki, preferując powolną ewolucję w stronę bardziej sprawiedliwego społeczeństwa.Czasami socjalizm traktowany jest jako synonim myśli lewicowej w ogóle i wtedy komunizm jest jedną z odmian socjalizmu[potrzebny przypis].
Komunizm jest starszy niż myśl Marksa i Engelsa, a więc wcześniejsze nurty komunizmu mają charakter niemarksistowski. Są to przede wszystkim różne odmianykomunizmu chrześcijańskiego. Niektóre z tych nurtów chrześcijańskich rozwinęły również własnedoktryny polityczne, które często wymierzone były w istniejący porządek społeczny. Przykładem mogą być wydarzenia wMünsterze w 1534–1535 r., kiedy do władzy doszli radykalnianabaptyści (m.in.Jan Matthijs czyJan z Lejdy), którzy założylikomunę monasterską. Wiele nurtów chrześcijańskich nie miało jednak rewolucyjnego charakteru (np.szejkersi).
Te przedmarksowskie odmiany komunizmu były traktowane przez późniejszych marksistów jako zapowiedź rozwiniętej myśli komunistycznej.
Już po powstaniu myśli marksistowskiej, w ramachruchu robotniczego zarysował się ideologiczny konflikt między marksistami aanarchistami. Z tego konfliktu, narodziły się dwa zasadnicze nurty współczesnego komunizmu: marksistowski oraz anarchistyczny.
Bardzo częstokomunizm jest synonimem marksistowskich odmian komunizmu. W XX wieku komunizm marksistowski rozwinął się w wiele nurtów, w szczególności w konsekwencji dojścia komunistów do władzy.
Po śmierci Lenina ruch komunistyczny w ZSRR uległ rozłamowi; po dojściu do władzyJózefa Stalina wprowadzona została odmiana marksizmu zwanastalinizmem, zawierająca tezę o „zaostrzaniu się walki klas w miarę postępu rewolucji”, w praktyce przyzwalającą na nieograniczony terror. Przeciwko stalinizmowi występowała z jednej strony tzw.„Lewa Opozycja” Trockiego, z drugiej – „Prawa Opozycja”Bucharina.Maoizm, zmodyfikowany przezMao Zedonga stalinizm, stał się oficjalną ideologią komunistycznychChin, popularną również wśród zachodniejnowej lewicy.
Istniały również inne nurty komunizmu, niebędące państwowymi ideologiami. Wywodzący się z myśliRóży Luksemburgluksemburgizm, krytykował autorytaryzm Lenina i niedemokratyczny charakter władzy bolszewików. Odrębny charakter miała także myślAntonio Gramsciego. Zachodniepartie komunistyczne również rozwijały swoje wersje komunizmu, często krytyczne wobec Związku Radzieckiego (np.eurokomunizm).
Komunizm opiera się na systemie poglądów głoszących program całkowitego zniesienia ucisku iwyzysku społecznego, postulujący powszechność,równość isprawiedliwość społeczną oraz zbudowanie społeczeństwa bezklasowego opartego na społecznej kontroligospodarki, własności środków produkcji i sprawiedliwym podziale dóbr. Były to przesłanki realizacji zasad równości we wszystkich dziedzinach życia społecznego.
Według teorii komunistycznej, jedynym ze sposobów na zniesienie kapitalistycznej nierówności jest szeroko zakrojona rewolucja społeczna[21]. Rewolucja zazwyczaj kojarzona jest ze zbrojnym buntem społeczeństwa, a przede wszystkim proletariatu (klasy robotniczej) przeciw rządom burżuazji. Rewolucja jest wyjaśniana przez teoretyków na wiele różnych sposobów i zazwyczaj zależy od środowiska, z którego dana teoria komunizmu się wywodzi. Na przykład rewolucja chińska została zaangażowana przez konflikt wojskowy między wojskami chińskichczerwonych a chińskimi nacjonalistami. Rewolucja w Wietnamie charakteryzowała się wojną partyzancką międzyWietkongiem wspieranym przez rządzoną przez komunistów północną częścią kraju a rządem południowego Wietnamu, popieranym z kolei przez różne państwa Zachodu. Rewolucja ta zakończyła się zwycięstwem komunistów w 1975 roku. W wyniku rewolucji kubańskiej, do władzy doszli przedstawiciele ruchu partyzanckiego skupieni wokółFidela Castro iChe Guevary. Sam Fidel Castro nie wierzył, że w przypadku Kuby potrzebna jest partia awangardowa, co powodowane było wysoką niepopularnością Batisty. Niezależnie od specyficznej formy rewolucja komunistyczna dąży do zastąpienia „klasy wyzyskiwaczy” jako klasy rządzącej i utworzenia społeczeństwa bez podziałów klasowych, co w teorii miałoby być wstępem do końcowego etapu komunizmu[22].
Pod koniec XIX wieku marksizm w carskiej Rosji przybrał odrębny charakter niż ten w pozostałej części Europy. Pierwszą główną postacią rosyjskiej myśli marksistowskiej byłGieorgij Plechanow, późniejszy krytyk Lenina i bolszewików oraz zwolennik demokratycznej formy socjalizmu. U podstaw prac Plechanowa leżało założenie, że Rosja, mniej zurbanizowana i uprzemysłowiona niż Europa Zachodnia, potrzebuje jeszcze wielu lat, aby przygotować się do rewolucji proletariackiej. Musi być też ona poprzedzona okresem demokracji.W 1898 r. powstałaSocjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji (RSDPR). W 1903 r. rozpadła się na dwie frakcje:mienszewików o charakterzesocjaldemokratycznym, oraz rewolucyjnie nastawionychbolszewików pod przywództwem Lenina. Bolszewicy uważali, że możliwe jest przeprowadzenie w Rosji rewolucji i „przeskoczenie” etapu gospodarki kapitalistycznej[23].
W 1917 roku w Rosji wybuchła rewolucja październikowa, w której przywództwo zdobyli bolszewicy. Tym samym Rosja stała się pierwszym krajem, w którym siła o orientacji marksistowsko-rewolucyjnej przejęła władzę[24]. Po 1917 roku zaczęto powszechnie odróżniać określenia „komunizm” i „socjalizm”. Frakcja bolszewicka stała się odrębną partią, która przyjęła w nazwie określenie „komunistyczna”. Początkowo była to Rosyjska Partia Komunistyczna (bolszewików) RPK(b)(od 1918 r.), następnie Wszechzwiązkowa Partia Komunistyczna (bolszewików) WKP(b) (od 1925 r.), a w końcuKomunistyczna Partia Związku Radzieckiego KPZR (od 1952 roku). W 1917 powstał szereg republik uznających się za państwa socjalistyczne. Po połączeniu w 1922 roku powstał ZSRR.
Modele gospodarcze początków państwowości i walka o władzę
Pierwszym modelem gospodarczym wprowadzanym w życie przez bolszewików byłkomunizm wojenny, który zakładał upaństwowienie przemysłu, eliminację obiegu pieniądza oraz prywatnych firm. Komunizm wojenny miał być zaprowadzony tymczasowo[25]. Bolszewicy wzorowali komunizm wojenny na polityce Niemiec z okresu I wojny światowej oraz koncepcjach teoretycznych francuskiego socjalisty,Louisa Blanca[26]. Koncepcję opracowała skrajna lewica partii, czyli grupaNikołaja Bucharina. Przeciwko koncepcji wystąpili Lenin iLew Trocki, którzy postulowali umiarkowane programy gospodarcze, np. Lenin twierdził, że w ZSRR zbudować należykapitalizm państwowy (później przekształcić go w socjalizm)[27] przez co Lenin oskarżany był przez bolszewicką skrajną lewicę o zdradzenie rewolucji[28].
Komunizm wojenny załamał się po stratach wojennych. W 1921 roku zastąpiono goNową Polityką Ekonomiczną, w której ponownie wprowadzono wolny handel i prywatną własność przedsiębiorstw. Polityka poskutkowała szybką odbudową państwa[29]. Model ten określany jest jakogospodarka mieszana[30]. W 1928 roku produkcja rolna i przemysłowa powróciła do poziomu sprzed wojny światowej[31].
Podczas choroby Lenina w partii komunistycznej nasiliła się walka o władzę. Ścierały się trzy linie programowe:
„prawicowa” Bucharina, opowiadająca się za stopniową budową socjalizmu w ZSRR w ramach NEP i utrzymaniem demokracji wewnątrzpartyjnej;
„centrowa” Stalina (wspieranego 1923-24 przez Zinowiewa i Kamieniewa), która lawirowała pomiędzy frakcjami głosząc hasła „socjalizmu w jednym kraju” i forsownej industrializacji, ale konsekwentnie dążyła do centralizacji władzy;
„lewicowa” Trockiego (wspartego 1926-27 przez Zinowiewa i Kamieniewa), dążąca do rewolucji światowej i przyśpieszenia budowy socjalizmu (kolektywizacja i industrializacja)[32]
Walkę ze Stalinem wewnątrz ruchu komunistycznego rozpoczął Lew Trocki, będący jednym ze współtwórców ZSRR. Lew Trocki krytykował stalinowską politykę „budowy socjalizmu w jednym kraju” i cały system ZSRR, który według niego zahamował proces rewolucji[33]. Zwolennicy Trockiego z pozycji lewicowych krytykowali przejęcie przez aparat partyjny i Stalina władzy wWKP(b) i jej biurokratyzację. Frakcja Lwa Trockiego nazywana była „Lewicową Opozycją”[34]. W listopadzie 1927 roku, po manifestacjach opozycji w rocznicę rewolucji październikowej, KC WKP(b) wydalił z partii Trockiego i jego zwolenników, pozostali zostali wydaleni na XV zjeździe WKP(b) izesłani. W 1929 roku Trocki został po pozbawieniu obywatelstwa sowieckiegodeportowany za granicę ZSRR.
Po śmierci Lenina władzę wbrew jego woli[35] objął Stalin, który doprowadził w latach 1936–1939 dowielkiego terroru w Związku Radzieckim. Nastąpiło wtedy nasilenie represji ze strony aparatu biurokratycznego i policyjnego. Ofiarami represji padły miliony osób. Represje wymierzone były także w działaczy komunistycznych, co określane jest jako „wielka czystka”. Stracono wtedy większość wyższych kadr partii, ponieważ w dużej części były przeciwne rządom Stalina i nie podlegały dyscyplinie partyjnej[36]. W procesach moskiewskich zamordowanych zostało wielu starych bolszewików, którzy grali znaczącą rolę podczas rewolucji rosyjskich z 1917 roku i rządzie radzieckim w okresie kierownictwa Lenina. Straceni zostali między innymiLew Kamieniew,Grigorij Zinowjew,Aleksiej Rykow iNikołaj Bucharin. Wielu komunistów po torturach zostało zmuszonych do przyznania się do winy i straconych[37].W polityce gospodarczej Stalin porzucił politykę NEP-u i rozpoczął politykę pełnego planowania gospodarki i kolektywizacji rolnictwa. Na skutek polityki industrializacji już w 1930 roku udało się mu zwiększyć kapitał towarowy i zdolności przemysłu ciężkiego[38]. W ramachuprzemysłowienia realizowanego w ramach państwowych planów pięcioletnich doprowadzono do rozwoju gospodarczego kraju. Motorem uprzemysłowienia był sterowany za pośrednictwem propagandy entuzjazm (wyścig pracy,ruch stachanowski)[39]. W wyniku tej polityki do 1942 roku, gospodarka rosła średnio w tempie 20% rocznie[39]. Wzrosła produkcja przemysłu ciężkiego i surowców, w wyniku czego na początku lat 40. gospodarka ZSRR stała się stosunkowo samowystarczalna[40].
Z inicjatywy komunistów radzieckich założona zostałaMiędzynarodówka Komunistyczna skupiająca organizacje konkurencyjne wobec głównego nurtu socjalizmu europejskiego. Szeregi międzynarodówki zasiliły m.in.Komunistyczna Partia Stanów Zjednoczonych[41] iFrancuska Partia Komunistyczna. Partie komunistyczne w okresie międzywojennym cieszyły się na Zachodzie szerokim poparciem. Francuscy komuniści (nie licząc grup rozłamowych) uzyskiwali w wyborach poparcie rzędu 8[42]-15,26% poparcia[43]. Amerykańscy nie zdobyli szerszego poparcia wyborczego (co było spowodowane istnieniem w USA dwupartyjnego systemu) udało się im jednak skupić w podporządkowanych sobiezwiązkach zawodowych 50 tysięcy pracowników[44]. Inaczej wyglądała sytuacja ruchu komunistycznego w Niemczech gdzieKomunistyczna Partia Niemiec w latach 30. toczyła regularne walki uliczne znazistowskimiSS iSA. Władze hitlerowskie zdelegalizowały partie komunistyczne po tym jakspłonął budynek Reichstagu. O podpalenie fałszywie oskarżony został holenderski komunistaMarinus van der Lubbe a jego proces stał się początkiem zorganizowanej akcji antykomunistycznej[45].
Na skutekrewolucji w Mongolii w 1921 roku, trzy lata później powstałaMongolska Republika Ludowa. Na czele sił rewolucyjnych stałDamdin Suche Bator[46]. W 1926 roku z kolei powołanoTuwińską Republikę Ludową, choć w praktyce rządy komunistyczne w Tuwie trwały już od 1920 roku. Kraj pozostawał niezależny w sprawach polityki wewnętrznej, natomiast na arenie międzynarodowej reprezentowany był przez Rosję Radziecką, a następnie Związek Radziecki. W okresie leninowskim władzę w kraju sprawował lama Donduk Kuular, który ustanowiłbuddyzm oficjalnąreligią państwową. Po objęciu władzy przez Józefa Stalina w Rosji władzę w kraju przejął Sołczak Toka który zradykalizował dotychczasowy kurs. W 1944 roku kraj został włączony do Związku Radzieckiego jakoTuwiński Obwód Autonomiczny[47].
W latach dwudziestych rządzący na południu ChinKuomintang pod przywództwemSun Jat-sena, zaczął współpracować ze Związkiem Radzieckim. Do rozłamu doszło w 1926 roku, gdy z partii wydaleni zostali zwolennicy Międzynarodówki Komunistycznej, a Kuomintang zerwał współpracę z założoną w 1921 rokuKomunistyczną Partią Chin. 12 kwietnia 1927 wojskaCzanga Kaj-szeka rozpoczęły falę aresztowań komunistów w Nankinie. Popierany przez KPCh, lewicowy rząd wWuhanie został rozwiązany. Z podporządkowanej Kuomintangowi Armii Narodowo-Rewolucyjnej wydalono doradców radzieckich i wszystkich komunistów. W odpowiedzi na represje komuniści wywołali kilka powstań antyrządowych. W listopadzie 1931 komuniści powołaliChińską Republikę Rad ze stolicą wRuijin. W mieście odbył się zjazd delegatów regionalnych rad, w czasie którego powołano do życia nową, wzorowaną na radzieckiej, konstytucję[48]. W wyniku ofensywy rządowej w 1934 roku, Chińska Republika Rad została rozbita, a Chińska Robotniczo-Chłopska Armia Czerwona przegrupowała się, przemieszczając się na tereny Chin północno-zachodnich. Przegrupowanie to nazwane zostało jakoDługi Marsz, w którym wycofujące się wojska komunistyczne na skutek pościgu wojsk rządowych straciły ponad 50% stanu osobowego. W 1935 od władzy w partii komunistycznej odsunięto28 bolszewików, a nowym przywódcą został Mao Zedong.
Po wydaleniu z ZSRR (1929) Trocki rozpoczął wydawanie pismaBiuletyn Opozycji, które do 1941 było miejscem prezentacji poglądów Trockiego i jego zwolenników. Trocki od początku bycia dysydentem podjął się próby utworzenia ruchu politycznego. Udało mu się pozyskać działaczy wywodzących się z różnych środowisk politycznych, część związana była niegdyś z Kominternem. Często usunięto ich z partii komunistycznej w czasie walk frakcyjnych. Wśród działaczy tych znaleźli sięJames Patrick Cannon, były członek Komunistycznej Partii USA; Maurice Spektor, były członek Komunistycznej Partii Kanady; Pierre Frank, były członek Komunistycznej Partii Francji iBoris Souvarine, jeden z jej współzałożycieli. Kolejną grupę zwolenników Trockiego stanowili radykałowie z łona partii socjaldemokratycznych, Daniel Guerin; reprezentant lewicowej frakcji wSFIO i Marceau Pivert. Ze środowiska anarchosyndykalistów do Trockiego zbliżyli się Alfred Rosmer i Pierre Monatte. Trocki poparty został także przez niektórych intelektualistów[49].
W 1938 r. z inicjatywy Lwa Trockiego jego zwolennicy założyliIV Międzynarodówkę, której celem była walka zkapitalizmem, jak i ze stalinizmem ifaszyzmem. Wśród komunistówtrockizm stał się główną alternatywą ideową wobec stalinizmu[50]. Pod względem ideowym część działaczy trockizmu kierowała się poglądami lewicowo-radykalnymi, które nie zmieściły się w obrębie kominternowskiego ruchu komunistycznego, przy czym ważna była tu postawa antyradziecka. Część działaczy wysuwała antyradzieckość i sprzeciw wobec Kominternu na plan pierwszy. Celem IV Międzynarodówki byłarewolucja socjalistyczna związana przy tym z walką z partiami Kominternu i ZSRR[51]. Frakcja Lwa Trockiego nazywana była „Lewicową Opozycją”[34].
Komuniści byli jednym z głównych nurtów ruchu antyhitlerowskiego Europy. Francuska Partia Komunistyczna początkowo prezentowała postawy antywojenne. Od 1940 działacze ugrupowania brali jednak udział w oporze przeciw represjom nazistowskim[52], a poataku Niemiec na ZSRR w 1941 roku, komunistyczny ruch oporu został zasilony przez wielu nowych ochotników. Z inicjatywy komunistów powstał również podziemny ruch oporuFrancs-Tireurs et Partisans (Wolni strzelcy i partyzanci; FTP), do którego przyjmowano jednak także przedstawicieli innych opcji politycznych. Jego członkowie zaangażowani byli zarówno w akcje sabotażowe, jak i walki partyzanckie. Liczbę żołnierzy FTP w 1944 szacuje się na 100 tysięcy. W czasie wojny do PCF dołączyło wielu znanych artystów i intelektualistów, w tym malarzPablo Picasso i filozofJean-Paul Sartre[53]. Na terenieJugosławii działałaNarodowa Armia Wyzwolenia Jugosławii (NOVJ), na czele której stałJosip Broz Tito. NOVJ była największą armią partyzancką walczącą z włoskimi i niemieckimi okupantami na Bałkanach. Oprócz walk z okupantami, NOVJ zwalczała faszystowski ruch chorwackichUstaszy i nacjonalistycznych, serbskichCzetników. Grecki ruch oporu zdominowany był przezELAS (Greckie Ludowe Wyzwoleńcze Wojsko). Formacja ta powiązana była z Narodowym Frontem Wyzwoleńczym (EAM) zawiązanym przezKomunistyczną Partię Grecji (KKE) i inne ugrupowania republikańskie w 1941 roku. Do lata 1943, ELAS opanowała większą część terenów górskich, tworząc na ich obszarze partyzanckie, ludowe państwo EAM/ELAS[54].
Po wojnie komuniści przejęli władzę w wielu państwach Europy Środkowej i Wschodniej. Związek Radziecki wraz z uzależnionymi od niego państwami zaczęto określać jakoblok wschodni. Wraz z tym ukształtował się podział świata na dwa rywalizujące obozy, skupione wokół Stanów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego. Konflikt zwanyzimną wojną przebiegał na wielu płaszczyznach, odwyścigu zbrojeń po eksplorację kosmosu.Rządy na wzór radziecki zostały wprowadzone w Bułgarii, Czechosłowacji, NRD, Polsce, na Węgrzech i w Rumunii. Komunistyczny rząd powstał również w Jugosławii, lecz niezależna polityka prowadzona przez marszałka Tito doprowadziła do wydalenia Jugosławii z bloku wschodniego. Niezależny rząd komunistyczny powstał też w Albanii. W 1949 roku Komunistyczna Partia Chin, kierowana przez Mao Zedonga, utworzyła Republikę Ludową, która zerwała z ZSRR i blokiem wschodnim w czasierozłamu chińsko-radzieckiego. Rządy komunistyczne objęły też władzę w licznychkrajach rozwijających się, np. naKubie (1959), wKorei Północnej (1945),Wietnamie (1954),Laosie (1975) iKambodży (1975). W wielu innych krajach komuniści byli znaczącą siłą polityczną, starającą się zdobyć władzę.
Kraje, w których obecnie w sposób jednopartyjny władzę sprawują partie komunistyczne
Kraje, które współcześnie określają się jakopaństwa socjalistyczne to:Kuba,Chińska Republika Ludowa,Laos,Korea Północna iWietnam. W wielu innych krajach istnieją partie komunistyczne.WChinach po śmierciMao Zedonga zaczęły być wprowadzanekapitalistyczne reformy przy zachowaniu ideologii i monopolu władzy partii komunistycznej. Chińskie reformy gospodarcze rozpoczęły się w 1978 roku pod przywództwemDeng Xiaopinga. Reformy wolnorynkowe przy zachowaniu władzy partii komunistycznej wprowadzane są również w dzisiejszym Wietnamie i Laosie.
W Parlamencie Europejskim frakcja komunistyczna jest od 1979 roku[55].
Sami komuniści, nazywali najczęściej państwa w których rządzilipaństwami socjalistycznymi. Wskazywali, że komunizm, jako ustrój bezklasowy, jest celem, do którego należy dążyć, a nie aktualnym ustrojem. Zgodnie z doktryną marksistowską, wraz z osiągnięciem komunizmupaństwo miało obumrzeć. W późniejszym okresie, działacze komunistyczni przeinterpretowali jednak wskazania Marksa, wskazując, że w komunizmie państwo zmieni jedynie swój charakter. Będzie cechowało się znacznie wyższą formą organizacji i nie będziewyalienowane ze społeczeństwa[58].
W początkowym okresie komuniści wskazywali, że formą rządów w krajach socjalistycznych jestdyktatura proletariatu. Od lat 70. XX wieku ustrój ten nazywalirealnym socjalizmem.
Oficjalnymi nazwami państw socjalistycznych były najczęściej: republika socjalistyczna oraz republika czydemokracja ludowa.
Charakterystyka państw rządzonych przez komunistów
Mapa przedstawiającapaństwa monopartyjne i z partią hegemoniczną, rządzone przez partie marksistowsko-leninowskie w latach 1979–1983
Państwa rządzone przez komunistów nie miały jednolitej formy. W państwach takich najczęściej władzę sprawowałapartia komunistyczna. Obowiązywałsystem jednopartyjny (jak w ZSRR), lubsystem partii hegemonicznej (jak w PRL). Struktury dominującej partii były ściśle stopione ze strukturami państwa[59]. Gospodarka miała charaktercentralnie sterowany. Przedsiębiorstwa prywatne były likwidowane, a ich mienienacjonalizowano. Partia komunistyczna dokonywała przymusowejkolektywizacji wsi, w pełni przeprowadzonej wZSRR w latach 1929–1934 i wChRL (systemkomun ludowych). Wprowadzanoprzymus pracy[60]. Oficjalną ideologią w państwach rządzonych przez komunistów była jedna z wersji ideologii komunistycznej (marksizm-leninizm, stalinizm, maoizm).Opozycja była zwalczana. Ograniczanowolność słowa za pomocą kontroli mediów icenzury. Prowadzono również oficjalną politykęlaicyzacji (ateizm państwowy). Obywatelom ograniczano możliwość swobodnego wyjazdu za granicę, w części państw komunistycznych (ZSRR, Chiny,Korea Północna) swobodnego poruszania się po kraju i zmiany miejsca zamieszkania.
Państwa Europy Środkowo-Wschodniej znalazły się wbloku wschodnim w wynikuokupacji przezArmię Czerwoną pod koniecII wojny światowej i ustaleń Wielkiej Brytanii, USA i ZSRR podjętych na konferencjachw Teheranie (1943) iJałcie (1945). Ustrój tych państw wzorowany był na ustroju ZSRR, a one same pozostawały zależne od ZSRR. Ustrój państwowy miał charakter represyjny, skala i charakter tych represji były jednak różne w zależności od kraju i okresu. Najbardziej represyjne były kraje o charakterzetotalitarnym: ZSRR i państwa bloku wschodniego w okresie stalinizmu (1929-1953/56),Chińska Republika Ludowa w okresierewolucji kulturalnej czy Kambodża w okresie władzyCzerwonych Khmerów. W okresach tych dochodziło domasowych zbrodni na przeciwnikach politycznych,klasach społecznych (np.inteligencji czykułakach) czy grupach etnicznych[61]. Obok zwykłych służb policyjnych, działały różne siły policyjne isłużby specjalne, zajmujące sięinwigilacją i zwalczaniem przeciwników ustroju i grup represjonowanych[62].
WedługStéphane’a Courtois reżimy odwołujące się do ideologii komunizmu (marksizm-leninizm) przyniosły śmierć około 100 milionów ludzi[63]. Dane te są jednak krytykowane.Gilles Perrault zarzucał Courtois o posługiwanie się zmanipulowanymi i błędnymi danymi[64] a dwaj ze współautorówCzarnej księgi komunizmu (Nicolas Werth iJean-Louis Panné) publicznie odcięli się od oszacowanej przez Courtois liczby ofiar terroru komunistycznego. Według nich Courtois miał obsesję na punkcie dojścia do pułapu 100 milionów ofiar a oni sami oszacowali liczbę ofiar pomiędzy 65 a 93 milionów[9].John Archibald Getty uważa, że liczba ofiar wyliczona przez Courtoisa nie wynikała przede wszystkim z użycia przemocy przez rządy komunistyczne, lecz z ichgłupoty i niekompetencji które doprowadziły do klęsk głodu[65].
Totalitarny charakter krajów socjalistycznych oparty był nakulcie jednostki (Stalina, Mao czyHodży). Po śmierci takiej jednostki, ustrój zwykle przekształcał się w pewną formęautorytaryzmu. Zachowywała ona przywództwo partii komunistycznej i ogólny kierunek rozwoju państwa. Państwo pozostawało represyjne, jednak na znacznie mniejszą skalę.
W opiniiAndrzeja Nowaka popełnione w XX wieku w imię budowy komunizmu masowe zbrodnie pociągnęły za sobą największą liczbę ofiar wśród wszystkich systemów i ideologii w historii ludzkości i nie zostały osądzone[66].
Niektóre z największychklęsk głodu w historii miały miejsce w reżimach komunistycznych, takich jak komunistyczne Chiny i Związek Radziecki, ze względu na ich planowaną gospodarkę.
Ustrój i polityka państw socjalistycznych były przedmiotem krytyki także ze strony samych komunistów. Wynikało to z podziałów w samym ruchu komunistycznym, oraz z różnic między oficjalnie głoszoną ideologią a rzeczywistą praktyką ustrojową.
Marksistowscy krytycy Związku Radzieckiego, przede wszystkim Trocki, określali system radziecki jako „zdegenerowane” lub „zdeformowane państwo robotnicze”, twierdząc, że system państw bloku wschodniego był daleki od komunistycznego ideału Marksa. Trocki twierdził, że klasa robotnicza została przez władze radzieckie wywłaszczona. Rządząca warstwa ZSRR według marksistów była kastą zorganizowaną w sposób biurokratyczny. Anarchiści twierdzą, że Związek Radziecki stał się zdominowany przez potężne elity, które działały podobnie jak w systemie kapitalistycznym.
Marksistowskie teorie, dlaczego komunizm w Europie Środkowej i Wschodniej nie został osiągnięty, wskazują na takie elementy, jak presja zewnętrznych państw kapitalistycznych, względne zacofanie społeczeństw, pojawienie się warstwy biurokratycznej.
Penalizacja działalności, propagandy i symboliki komunistycznej w Polsce
Zakazane jest istnieniepartii politycznych i innych organizacji odwołujących się w swoich programach dototalitarnych metod i praktyk działanianazizmu,faszyzmu ikomunizmu, a także tych, których program lub działalność zakłada lub dopuszczanienawiść rasową i narodowościową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa albo przewiduje utajnienie struktur lub członkostwa.
§ 1. Kto publicznie propaguje nazistowski, komunistyczny, faszystowski lub inny totalitarny ustrój państwa lub nawołuje do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
§ 1a. Tej samej karze podlega, kto publicznie propaguje ideologię nazistowską, komunistyczną, faszystowską lub ideologię nawołującą do użycia przemocy w celu wpływania na życie polityczne lub społeczne.
§ 2. Karze określonej w § 1 podlega,
kto w celu rozpowszechniania produkuje, utrwala lub sprowadza, nabywa, zbywa, oferuje, przechowuje, posiada, prezentuje, przewozi lub przesyła druk, nagranie lub inny przedmiot, zawierające treść określoną w § 1 lub 1a albo będące nośnikiem symboliki nazistowskiej, komunistycznej, faszystowskiej lub innej totalitarnej, użytej w sposób służący propagowaniu treści określonej w § 1 lub 1a.
Do lipca 2011 roku § 2. art. 256 kodeksu karnego, penalizujący obrót przedmiotami zawierającymi treści propagujące totalitaryzm, kończył się sformułowaniem „albo będące nośnikiem symboliki faszystowskiej, komunistycznej lub innej totalitarnej”. Fragment ten został wykreślony wyrokiemTrybunału Konstytucyjnego z dnia 19 lipca 2011 roku. Trybunał uznał[67][68], że przepis nie spełnia kryteriów określoności i w konsekwencji „orzeczenie o niekonstytucyjności art. 256 § 2in fine k.k. oznacza, że ograniczone zastosowanie znajdzie art. 256 § 4 k.k. Na jego podstawie sąd będzie mógł orzec przepadek przedmiotów zawierających treść określoną w art. 256 § 1 k.k. Nie będzie to natomiast możliwe w odniesieniu do przedmiotów będących nośnikiem symboliki faszystowskiej, komunistycznej lub innej totalitarnej”[69].
↑abJacek Bartyzel, Komunizm, w: Encyklopedia Białych Plam, t. IX, Radom 2002, s. 282–283.
↑Rozdział 2. Proletaryat i Komuniści, [w:]Karol Marks i FryderykK.M.F.EngelsKarol Marks i FryderykK.M.F.,Manifest komunistyczny, Cytat: „Charakterystycznem tedy dla komunizmu jest nie dążenie do zniesienia własności w ogóle, lecz dążenie do zniesienia form własności burżuazyjnej. Skoro wszakże burżuazyjna własność prywatna jest ostatnim i najdoskonalszym wyrazem systemu wytwarzania i przyswajania produktu, opartego na antagonizmie klasowym, systemu – opartego na wyzyskiwaniu, przeto komuniści w tym sensie mogą swoją teoryę w następującem streścić zdaniu: zniesienie własności prywatnej.”. Brak numerów stron w książce
↑Karol Marks, Fryderyk Engels,Ideologia niemiecka, tłum.Kazimierz Błeszyński, [w tychże:]Dzieła (tom 3), Książka i Wiedza, Warszawa 1961, s. 38.
↑Stefan Dziabała: Okres przejściowy od kapitalizmu do socjalizmu. W: Słownik filozofii marksistowskiej. Tadeusz M. Jaroszewski (red.). Warszawa: Wiedza Powszechna, 1982, s. 236.ISBN 83-214-0222-4.
↑Marc Edelman,Late Marx and the Russian road. Marx and the „Peripheries of Capitalism”, book reviews, „Monthly Review”, Dec., 1984.
↑Holmes Leslie,Communism. A Very Short Introduction, Oxford University Press, Oxford and New York 2009,ISBN 978-0-19-955154-5, s. 18.
↑Kenez P.: Odkłamana historia Związku Radzieckiego. Warszawa: Bellona, 2006, s. 61.ISBN 978-83-11-11031-1.
↑Pipes R.: Rewolucja rosyjska. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1994, s. 530–531.ISBN 978-83-233-2615-1.
↑Pipes R.: Rewolucja rosyjska. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1994, s. 535.ISBN 978-83-233-2615-1.
↑Pipes R.: Rewolucja rosyjska. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1994, s. 536–538.ISBN 978-83-233-2615-1.
↑Paul RP.R.GregoryPaul RP.R.,The Political Economy of Stalinism: Evidence from the Soviet Secret Archives, Cambridge: Cambridge University Press, 2004, s. 218–20,ISBN 0-521-53367-8,OCLC57253629.
↑V N. Bandera „New Economic Policy (NEP) as an Economic Policy.” The Journal of Political Economy 71, no. 3 (1963):.https://www.jstor.org/stable/1828984 (4 marca, 2009), 268.
↑Service, Robert (1997). A History of Twentieth-Century Russia. Cambridge, MA: Harvard University Press. s. 124–125.ISBN 0-674-40348-7.
↑Isaac Deutscher. The Prophet Unarmed: Trotsky 1921–1929. s. 279.
↑Paul RP.R.GregoryPaul RP.R.,The Political Economy of Stalinism: Evidence from the Soviet Secret Archives, Cambridge: Cambridge University Press, 2004, s. 218–220,ISBN 0-521-53367-8,OCLC57253629.
↑abNormanN.DaviesNormanN.,Europa. Rozprawa historyka z historią, Kraków: Wydawnictwo Znak, 1999, s. 1017–1026,ISBN 83-7006-883-9,OCLC45745212.
↑Janusz JanickiLewacy 1981, Książka i Wiedza s. 103–104.
↑Janusz JanickiLewacy 1981, Książka i Wiedza s. 87.
↑Janusz JanickiLewacy 1981, Książka i Wiedza s. 105.
↑JulianJ.JacksonJulianJ.,France. The Dark Years. 1940–1944, Oxford University Press, 2003, s. 422., Oxford [etc.]: Oxford University Press, 2003, s. 422,ISBN 0-19-820706-9,ISBN 0-19-925457-5,OCLC830809651.
↑Knapp Andrew,The Government and Politics of France, Routledge, London 2006,ISBN 978-0-415-35732-6, s. 8.
↑Grigoriadis Solon N.,Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας 1941-1974, T. I, Polaris, Ateny 2009,ISBN 978-960-6829-18-5, s. 467.
↑„Związek Sowiecki – 20 milionów ofiar śmiertelnych, Chiny – 65 milionów, Wietnam – 1 milion, Korea Północna – 2 miliony, Kambodża – 2 miliony, Europa Wschodnia – 1 milion, Ameryka Łacińska – 150 tysięcy, Afryka – 1,7 miliona, Afganistan – 1,5 miliona, międzynarodowy ruch komunistyczny i partie komunistyczne nie sprawujące władzy – 10 tysięcy. W sumie blisko 100 milionów ofiar śmiertelnych”.Stéphane CourtoisZbrodnie komunizmu, w:Stéphane Courtois,Nicolas Werth,Jean-Louis Panné,Andrzej Paczkowski,Karel Bartošek,Jean-Louis Margolin,Czarna księga komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania,ISBN 83-7180-326-5, s. 25–26.
↑„Trybunał stwierdził, że art. 256 § 2 k.k., w zakresie w jakim przewiduje kryminalizację produkowania, utrwalania, sprowadzania, nabywania, przechowywania, posiadania, prezentowania, przewożenia lub przesyłania – w celu rozpowszechniania – druku, nagrania lub innego przedmiotu będących nośnikami symboliki totalitarnej, nie spełnia kryteriów określoności, wymaganych dla przepisów karnych. Nieokreśloność ta wynika z posłużenia się w przepisie karnym zwrotem:druku, nagrania lub innego przedmiotu będących nośnikami symboliki totalitarnej. Trybunał przyjął, że odpowiedzialności karnej nie może podlegać posługiwanie się przedmiotami, których znaczenie może być wieloznaczne. Kontrolowany zwrot nie zawiera zamkniętej listy symboli, którymi posłużenie się jest zabronione. Jest regulacją wieloznaczną i niewystarczająco określoną. Braku wystarczającej określoności badanego fragmentu art. 256 § 2 k.k. nie naprawia unormowany w art. 256 § 3 k.k. kontratyp. W efekcie zdaniem Trybunału na podstawie art. 256 § 2 k.k. ściganiu podlegać mogły zachowania, które nie są szkodliwe społecznie”.K 11/10: Komunikat prasowy po rozprawie dotyczącej nowelizacji kodeksu karnego.
↑„Trybunał zauważa również, że jakkolwiek w art. 256 § 2 ustawodawca kryminalizuje na równi czynności służące propagowaniu skrajnie prawicowego ustroju państwowego (faszyzmu), jak i skrajnie lewicowego ustroju państwowego (komunizmu), to w sferze ideologicznych fundamentów tych reżimów ogranicza się do tego pierwszego ustroju, zakazując – w art. 256 § 1 k.k. – nawoływania do szerzenia nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych – pomijając szerzenie nienawiści na tle różnic klasowych. Tymczasem publiczne propagowanie lub nawoływanie do nienawiści klasowej było i wciąż jest w wielu państwach podstawą ideologii oficjalnej albo podstawą programu skrajnej lewicy (zob.T. Snyder,Skrwawione ziemie. Europa między Hitlerem a Stalinem. Warszawa 2011, passim). Takie zawężone uregulowanie w art. 256 § 1 k.k. stanowi najpewniej refleks przyjętej w 1966 r. przez Narody Zjednoczone treści art. 20 ust. 2 MPPOiP, który stanowi, że: „Popieranie w jakikolwiek sposób nienawiści narodowej, rasowej lub religijnej, stanowiące podżeganie do dyskryminacji, wrogości lub gwałtu, powinno być ustawowo zakazane”. To znaczy, że prawodawca międzynarodowy w sposób niepełny określił zakres szerzenia nienawiści w odniesieniu do ideologii komunistycznej.”Dz.U. z 2011 r. nr 160, poz. 964.
Leslie Holmes: Communism. A Very Short Introduction. Oxford: Oxford University Press, 2009.ISBN 978-0-19-955154-5. Brak numerów stron w książce
Sebastian Job: Communism. W: Encyclopedia of Anthropology. James Birx (ed.). Thousand Oaks – London – New Delhi: Sage Publications, 2006, s. 234–237.ISBN 0-7619-3029-9.
Jerzy Kowalski: Państwa obumieranieKomunizm. W: Słownik filozofii marksistowskiej. Tadeusz M. Jaroszewski (red.). Warszawa: Wiedza Powszechna, 1982, s. 245–246.ISBN 83-214-0222-4.
Jerzy Muszyński: Komunizm. W: Słownik filozofii marksistowskiej. Tadeusz M. Jaroszewski (red.). Warszawa: Wiedza Powszechna, 1982.ISBN 83-214-0222-4. Brak numerów stron w książce
