Kolumbia (hiszp.Colombia),Republika Kolumbii (República de Colombia) – państwo w północno-zachodniej częściAmeryki Południowej. Jest czwartym pod względem powierzchni państwem na tym kontynencie (1 138 910 km²), a drugim pod względem liczby ludności (49 588 357 osób; szac. 2024)[a][2].
Kolumbia jest położona w północno-zachodniej częściAmeryki Południowej, zajmuje powierzchnię lądową 1 141 748 km² i powierzchnię morską 928 660 km². Terytorium Kolumbii rozciąga się odMorza Karaibskiego poPacyfik, zajmuje spory fragmentpuszczy amazońskiej. Osią państwa jest łańcuchAndów.
Kolumbia jest jedynym państwem południowoamerykańskim o dwóch odrębnych liniach brzegowych. Dzieli się administracyjnie na regiony i departamenty.
W tej Kordylierze znajduje sięAltiplano Cundiboyacense(inne języki) z wysokościami przekraczającymi 2500 m n.p.m. i naturalną przestrzenią miastBogota iTunja. Obszar ten był terytorium najważniejszej Konfederacji Plemion Ameryki Południowej –Czibczów.
Kolumbia posiada pięć kontynentalnych regionów przyrodniczych i jeden region morski:
Region Amazoński: stanowi południową część wschodniej Kolumbii, jest regionem równinnym nisko położonym. Jest częściąNiziny Amazońskiej, nazywa go się również Kolumbijską Puszczą Amazońską.
Zamieszkane od kilku tysięcy lat przezIndian (m.in. plemionaCzibcza iArawak) tereny dzisiejszej Kolumbii odkrył dla Europejczyków hiszpański żeglarzAlonso de Hojeda w 1499 roku. W następnym stuleciu tereny te zostały podbite przezHiszpanów (początek podboju – 1525) i weszły w składwicekrólestwa Peru, a od roku 1717 w składwicekrólestwa Nowej Granady (razem z Ekwadorem i Wenezuelą). W roku 1810 wybuchło powstanie przeciwko hiszpańskiej władzy kolonialnej. Powstańcy zdołali nawet 20 lipca (dzień święta narodowego) usunąć wicekróla, ale ostatecznie wojska królestwa ponownie przejęły władzę. Jednak w roku 1819 kraj został zdobyty przez walczące z Hiszpanami wojskaSimóna Bolívara. Razem zWenezuelą Kolumbia utworzyła federacjęWielkiej Kolumbii, którą z czasem zasiliły Panama (1821) orazEkwador (1822). Federacyjne państwo przetrwało do roku 1830. Po rozpadzie Wielkiej Kolumbii powstało, na obszarze z grubsza odpowiadającemu dzisiejszej Kolumbii, państwo Nowa Granada. Przez znaczną część dziewiętnastego stulecia sytuacja wewnętrzna nie była stabilna. Lata 1831–1840 były zdominowane przez konflikt graniczny z Ekwadorem[6].
Konstytucją z roku 1858 utworzono konfederację Granadina, którą w 1861 przekształcono w Stany Zjednoczone Nowej Granady, a dwa lata później w Stany Zjednoczone Kolumbii. W okresie przewagiliberałów dokonano szeregu reform, w tym zniesiono w 1852 niewolnictwo i wprowadzono federalistyczną iantyklerykalną konstytucję rok później. W okresie rządów Tomása Cipriano de Mosquery w latach 60. wprowadzono federalistyczny i skrajnie antyklerykalny system rządów. Reformy liberałów starał cofać się konserwatywnie nastawiony Rafael Núñez który objął rządy w 1880 roku i sprawował je przez kolejne czternaście lat. W roku 1885 w wyniku antyfederalistycznej rewolucji kraj przekształcono w republikę Kolumbii. Trwające dziesiątki lat zatargi między liberałami (promowalifederalizm i rozdział Kościoła od państwa) akonserwatystami (optowali za centralizacją i silną pozycją Kościoła) wywołały ostatecznie tzw.wojnę 1000 dni (1899-1902), która skończyła się zwycięstwem konserwatystów. W wojnie zginęło około 100 tysięcy mieszkańców Kolumbii. Po zwycięstwie konserwatyści przyjęli program modernizacji kraju[6].
W roku 1903 od Kolumbii oderwała sięPanama. Wywołało to poważny konflikt dyplomatyczny zUSA, które wspierały secesję. Konflikt zakończył się w 1914 roku i w późniejszych latach wpływy USA w Kolumbii rosły. PodczasI wojny światowej Kolumbia pozostała neutralna. Władzę przez wiele lat sprawował dyktatorski prezydent wywodzący się z konserwatywnych kręgów,Rafael Reyes. Reyes w trakcie swoich rządów realizował program reform wzorowanych naMeksykuPorfirio Díaza. Okres konserwatywnych rządów związany był z inwestycjami gospodarczymi oraz wzrostem wpływówStanów Zjednoczonych na sytuację Kolumbii. W roku 1930 po raz pierwszy od wojny 1000 dni władzę przejęli liberałowie. Za ich czasów największym problemem wewnętrznym w kraju był konflikt między chłopami i właścicielami ziemskimi, podczas którego dochodziło m.in. do walk uzbrojonych oddziałów obu stron. W 1934 doszło do starć nadgranicznych zPeru o miastoLeticia, któreLiga Narodów przyznała później Kolumbii. W 1943 roku Kolumbia wypowiedziała wojnę państwomosi, a rok po zakończeniuII wojny światowej władzę, dzięki podziałom wśród liberałów, odzyskali konserwatyści[6].
W roku 1948 zamordowany został przywódca obozu liberalnegoJorge Eliécer Gaitán. Wznieciło to tlącą się cały czas w kraju wojnę domową (La Violencia). Konflikt trwał do 1958 roku, a w jego wyniku zginęło 300 tys. osób, w większości chłopów i robotników mieszkających na wsi[7]. W roku 1953 rządy przejął, w wynikuzamachu stanu, generał Gustavo Rojas Pinilla który próbując zakończyć wojnę stale wzmacniał armię. Kraj pogrążał się w korupcji. Rządy junty doprowadziły do zawarcia sojuszu między konserwatystami i liberałami (Front Narodowy), którzy wsparli pucz w 1957. Odwieczni wrogowie przejęli władzę, którą wspólnie sprawowali aż do 1974 roku. Sojusz konserwatystów i liberałów nie potrafił jednak sprostać pogarszającej się sytuacji gospodarczej (m.in. wysokainflacja).
W końcu lat 60. w Kolumbii pojawiły się dwie lewicowe organizacje partyzanckieFARC iELN, a w roku 1970 dołączył do nichRuch 19 Kwietnia (M-19). Partyzanci cieszyli się poparciem głównie wśród ubogiej części społeczeństwa. Często po stronie partyzantów stawali również duchowni. Na korzyść partyzantów wpływała sytuacja ekonomiczno-społeczna kraju, do lat 60. w kraju żyło ponad 400 tys. bezrolnych rodzin, a od 1961 roku ich liczba corocznie wzrastała o 40 tys.[8][9] W tym samym okresie brak podstawowej opieki medycznej i niedożywienie spowodowały wzrost śmiertelności noworodków i częstości występowania chorób[10]. W 1970 roku, 77% gruntów wchodziło dolatyfundiów, czyli gospodarstw zajmujących powierzchnię sięgającą ponad 50 hektarów[11]. W 1971 roku 70% gruntów należało do 5,7% obywateli[12]. W roku 1974 liberalno-konserwatywny sojusz rozpadł się. Przy władzy pozostali liberałowie, ale w roku 1982 przegrali wybory. Cztery lata później odzyskali władzę. Podejmowane w latach 80. próby zakończenia wojny spełzły na niczym (m.in. próby wciągnięcia partyzantów w życie polityczne).
PrezydentJuan Manuel Santos podpisał kolumbijski proces pokojowy z FARC w 2016 roku
W latach 80. pojawiły się bardzo silne i wpływowe ganginarkotykowe (np. kartele zMedellín iCali). W roku 1987 sześć najsilniejszych ugrupowań partyzanckich utworzyło wspólne kierownictwo w celu koordynowania swoich działań. Wojna stawała się coraz bardziej krwawa i zdarzało się, że w ciągu roku ginęło kilka tysięcy ludzi. W marcu 1990 roku Ruch 19 Kwietnia zaprzestał walki i przekształcił się w legalną partię. Jednak najsilniejszeguerillas FARC i ELN nie podążyły jego śladem. W lipcu 1991 roku weszła w życie nowa konstytucja. W roku 1993 władze Kolumbii wspierane przez USA zdołały rozbić kartel z Medellín. W następnym roku prezydentem kraju został Ernesto Samper Pizano. Mimo że zwalczał handlarzy narkotykami, oskarżono go o branie pieniędzy od kartelu z Cali (oczyszczono go z zarzutu w 1996 roku). Jego administracja była mało efektywna i skorumpowana, ale mimo to zdołała znacznie osłabić kartel w Cali aresztując jego przywódców. W latach 90. do wojny dołączyły prawicowe oddziały paramilitarne –AUC, które zajęły się zwalczaniem lewicowej partyzantki. Klęskę karteli wykorzystały w połowie lat 90. partyzantki wszelkich barw, stając się głównymi producentami narkotyków w regionie. Wprowadzone pod koniec lat 90. przez rządzącego od 1998 roku prezydentaAndrésa Pastrana Arango zawieszenie broni okazało się niepowodzeniem, a przydzielenie FARC w geście dobrej woli własnej strefy wzmocniło jedynie tę organizację. Negocjacje w latach 2000 i 2001 nie przyniosły żadnych pozytywnych efektów. W 2002 roku władze Kolumbii zaostrzyły walkę z uprawamikoki, korzystając z silnego wsparcia (broń, pieniądze, instruktorzy) USA. Na skutek wojny domowej zginęło co najmniej 32 tysiące ludzi, co spowodowało, że Kolumbia znajdowała się w czołówce państw o największej liczbie zabójstw i porwań oraz cały czas pozostawała głównym producentemkokainy na świecie.
Od 2002 do 2010 prezydentem kraju był neokonserwatystaÁlvaro Uribe, w 2006 wybrany na drugą kadencję (to pierwszy taki przypadek w Kolumbii od 100 lat). W 2010 na stanowisku szefa państwa zastąpił goJuan Manuel Santos.
23 czerwca 2016 roku prezydent Kolumbii i dowódca lewicowej partyzantki FARC podpisali wHawanie (stolicy Kuby) porozumienie kończące definitywnie wojnę domową, która w ciągu przeszło 50 lat kosztowała życie ponad 220 tys. ludzi. FARC rozbroi się do końca 2016 roku[13].
10 grudnia 2017 roku wysunięto kandydaturęIvána Duque Márqueza. W pierwszej turze 27 maja 2018 otrzymał 39% głosów. W drugiej turze, 17 czerwca, pokonałGustavo Petro stosunkiem głosów 54 do 42%. Urząd objął 7 sierpnia.
19 czerwca 2022 roku wybory prezydenckie wygrał Gustavo Petro. Jest pierwszym lewicowym politykiem w historii Kolumbii, który wygrał wybory prezydenckie. Podczas kampanii jako wiceprezydentkę wskazałFrancię Márquez, pierwszą afrokolumbijkę piastującą tak wysoki urząd[14][15].
Wojska kolumbijskie w 2014 roku liczyły 444,5 tys. żołnierzy zawodowych oraz 62 tys. rezerwistów. Według rankinguGlobal Firepower(inne języki) (2014) kolumbijskie siły zbrojne stanowią 54. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 12,2 mld dolarów (USD)[16].
Różnorodność etniczna Kolumbii jest rezultatem metysażu (mieszania ras) Indian, hiszpańskich kolonizatorów i afrykańskich niewolników, co doprowadziło do powstania społeczeństwa metyskiego, białego, czarnego oraz tubylczego. Proporcje tych grup etnicznych różnią się w zależności od regionów. Zaznacza się również obecność imigrantów z innych grup etnicznych, takich jak arabskiej (zwłaszcza na wybrzeżu karaibskim), żydowskiej (kolumbijska wspólnota żydowska przekracza 8000 osób), chińskiej i z krajów europejskich (Hiszpania, Włochy, Wielka Brytania, Niemcy), jak również z innych państw latynoamerykańskich (Ekwador, Argentyna, Peru, Antyle). Według danych z 2018 rokuMetysi iBiali stanowią 87,6% mieszkańców, Afrokolumbijczycy 6,6%, 4,3% tordzenni Amerykanie[17][18].
Kolumbia jest trzecim krajem Ameryki Łacińskiej o największej liczbie ludności, z 45 milionami mieszkańców, po Brazylii i Meksyku. Ruch ludności ze wsi do miast jest znaczący. Ludność miejska wzrosła z 28% w 1938, do 57% w 1951 i do 76% w 2005 r. Trzydzieści miast posiada liczbę ludności przekraczającą 100 000 mieszkańców.
Według innych badań protestanci stanowią większy odsetek społeczeństwa kosztem katolicyzmu. Np. według CIA z 2014 roku katolicy stanowią 79% populacji, podczas gdy do protestantyzmu przyznaje się 14%[21]. Szeroko pojętyruch charyzmatyczny obejmuje 32,1% populacji[19].
Łączna emisjarównoważnika dwutlenku węgla z Kolumbii wyniosła w 1990 roku 131,692 Mt, z czego jedynie 52,311 Mt stanowił dwutlenek węgla. W przeliczeniu na mieszkańca emisja wyniosła wówczas 1,526 t dwutlenku węgla, a w przeliczeniu na 1 dolarPKB 204 kg. Po roku 1990 emisja dwutlenku węgla rosła z pewnymi wahaniami. W 2018 roku emisja dwutlenku węgla pochodzenia kopalnego wyniosła 90,045 Mt, a w przeliczeniu na mieszkańca 1,82 t i w przeliczeniu na 1 dolar PKB 136 kg. W tym okresie za emisję dwutlenku węgla odpowiedzialne były głównie transport i spalanie przemysłowe inne niż energetyczne. Przez cały czas wśród emitowanych gazów cieplarnianych przeważającą większość stanowiłmetan, choć z czasem udział dwutlenku węgla rósł. Emisjepodtlenku azotu zajmują trzecie miejsce[22].
↑Nazih Richani (2002).Systems of Violence: the political economy of war and peace in Colombia. SUNY Press. s. 23–28.
↑Richard Gott (1970).Guerrilla Movements in Latin America. Nelson. s. 516.
↑Gary MacEoin (1971). Revolution Next Door: Latin America in the 1970s. Holt, Rinehart & Winston. s. 91.
↑James JeremiahJ.J.BrittainJames JeremiahJ.J.,Revolutionary Social Change in Colombia: The Origin and Direction of the FARC-EP, London: Pluto Press, 2010, s. 74–76,ISBN 978-0-7453-2876-8,OCLC656846654.
↑Raúl A. Fernández (1979).„Imperialist capitalism in the Third World: theory and evidence from Colombia”. Latin American Perspectives 6 (1): 56.
↑Ernest Feder (1971). The Rape of the Peasantry: Latin America’s Landholding System. New York: Anchor. s 244.
_(Americas_centered).svg)
.svg)
.svg)
_-_Carta_XI_-_Divisi%25C3%25B3n_pol%25C3%25ADtica_de_Colombia%2c_1824.jpg)
.jpg)
.svg)
