Karlizm (hiszp. carlismo,bask.karlismo,katal.carlisme) – hiszpański ruch społeczno-polityczny. Karliści zmierzają do odtworzenia tradycjonalistycznej Hiszpanii poprzez reformy konserwatywne, prokatolickie, decentralizacyjne, antyabsolutystyczne, antydemokratyczne i antyliberalne w duchulegitymistycznym. Rzadko i w wąskim znaczeniu termin „karlizm” funkcjonuje też na określenie różnych prądów politycznych w innych krajach.
Pierwotnie mianem karlistów określano zwolennikówinfantaDon Carlosa, hrabiego Molina, który – zgodnie zprawem salickim, którym do tego czasu posługiwali się hiszpańscyBurbonowie – powinien w1833 objąć tronHiszpanii po śmierci swego brataFerdynanda VII. Nazwa ruchu wywodzi się od jego imienia (Karol,hiszp.Carlos). Karlistów, reprezentujących kręgi katolickie i konserwatywne, ubiegli jednak zwolennicy reform, którzy doprowadzili do proklamowania królową trzyletniejIzabeli II[1].
Przez całyXIX wiek zwolennicy Karola oraz jego potomków usiłowali przejąć władzę siłą, np. organizując próby zamachów stanu lub lokalnych powstań w latach 1846 (tzw.II wojna karlistowska), 1855 (tzw.alzamiento montemolinista), 1860 (tzw.ortegada), 1870 (tzw.escodada) i 1900 (tzw.octubrada). Pod względem skali walk najważniejsze są jednak dwie wojny domowe, znane jakopierwsza wojna karlistowska (1833–1840) oraztrzecia wojna karlistowska (1872–1876). Wszystkie te próby kończyły się klęskami.
Karliści toczyli też walkę w sferzemetapolitycznej, przed wszystkim za pomocą sieci gazet i periodyków. W okresieizabelińskim oraz w okresieRestauracji uczestniczyli w wyborach i utrzymywali własną frakcję parlamentarną, która największe znaczenie miała w latach 60.; w późniejszym okresie składała się co najwyżej z kilkunastu deputowanych.
Karliści skupiali wokół siebie środowiskatradycjonalistyczne, które sprzeciwiały się przekształceniu Hiszpanii wmonarchię konstytucyjną, a następnie wrepublikę[2]. W okresach kryzysu państwa wokół karlizmu tworzył się szerszy prawicowy amalgamat polityczny. Z kolei w okresach stabilizacji politycznej to karlizm podlegał fragmentacji, zwłaszcza po secesji tzw. Integrystów w roku 1888.
Po kolejnej secesji tzw. Mellistów (1919) w trzeciej dekadzie XX wieku ruch przeżywał okres głębokiego kryzysu. Odrodził się w okresierepubliki; partia posiadała wpływy głównie na terenach wiejskich północy Hiszpanii, szczególnie w prowincjiNawarra, a także wBaskonii, części Starej Kastylii i wKatalonii.
Podczaswojny domowej karliści opowiedzieli się po stronie rebeliantów, a ponad 50 000 ochotników walczyło w szeregach własnych zmilitaryzowanych formacji, zwanychrequetés. W roku 1937Franco utworzył partię państwową,Hiszpańską Falangę Tradycjonalistyczną; przymusowo połączył w jej ramach karlistów i falangistów[3]. Stosunek karlizmu do reżimu frankistowskiego był niejednoznaczny, a sam ruch miał status półlegalny.
Niekwestionowana linia karlistowskich pretendentów wygasła w roku 1936 wraz ze śmierciąAlfonsa Karola I. Od tego czasu ruch uległ fragmentacji na tle dynastycznym. W okresie późnego frankizmu doszło również do rozłamu na tle ideowym: obok skrzydła ortodoksyjnego, opartego na tradycjonalizmie, wyłoniło się skrzydło radykalnie postępowe, skupione wokół haseł „socjalizmu samorządowego”.
Obecnie przyznająca się do tożsamości karlistowskiej lewica tworzyPartido Carlista; jej liderem jest emeryt z nawarskiego miasteczkaVillava, José Lázaro Ibáñez Compains[4]. Skrzydło tradycjonalistyczne skupione jest w dwu ugrupowaniach.Comunión Tradicionalista Carlista nie popiera żadnego pretendenta i pozostaje w nurcie katolickiej ortodoksji; ugrupowaniem kieruje lokalny nawarski bibliofil i autor,Javier Garisoain Otero(inne języki)[5]. Z koleiComunión Tradicionalista popieraksięcia Sykstusa oraz skłania się kulefebryzmowi; do jesieni roku 2021 przewodził jej profesor filozofiiJosé Miguel Gambra Gutiérrez(inne języki), a po jego rezygnacji Sykstus nie powołał jeszcze nowegojefe delegado.
Organizacje karlistowskie odgrywają trzeciorzędną rolę w polityce hiszpańskiej, a ich wyniki w wyborach (jeśli biorą w nich udział) oscylują na granicy błędu statystycznego. Żadna z nich nie ma swoich przedstawicieli ani wKortezach, ani w którymkolwiek z parlamentówwspólnot autonomicznych. Pojedynczy karliści zasiadają we władzach mniejszych miasteczek lub wspólnot wiejskich. W debacie publicznej najbardziej znanym karlistą jest profesor akademickiMiguel Ayuso Torres(inne języki).
Tradycyjnym nakryciem głowy i znakiem rozpoznawczym karlistów był i jest czerwony beret. Hymnem karlistów jest pieśńOriamendi, a hasłem przewodnim„Dios, Patria, Fueros, Rey” (Bóg, Ojczyzna, Prawa Lokalne, Król).
WeFrancji w połowie XIX wieku terminy „carlisme” i „carlistes” funkcjonowały na określenie zwolenników obalonej w roku 1830 dynastii Burbonów, początkowoKarola X, a potem jego sukcesorów[6]; w tym znaczeniu używał ichChopin pisząc „kocham karlistów, nie cierpię filipistów”[7].
WNiemczech w początkach XX wieku mianem „Karlisten” określano zwolenników ewangelickiego pastoraWilhelma Adama Karla(inne języki); stworzył on wBadenii ultrakonserwatywny i antyliberalny ruch polityczny, określany jako „Karlismus”[8].
WAustrii i naWęgrzech w latach 10. i 20. XX wieku terminu „Karlisten”/„karlisták” używano niekiedy w stosunku do zwolennikówKarola Habsburga, w latach 1916–1918 władcyAustro-Węgier[9], a potem pretendenta do tronu węgierskiego[10].
WBrazylii w latach 20. i 30. XX wieku terminu „carlismo” i „carlistas” używano wobec stronnikówAntônia Carlosa Ribeiro de Andrada(inne języki), początkowo prezydenta stanuMinas Gerais, a potem prezydenta ogólnokrajowejIzby Deputowanych[11].
WRumunii w latach 30. XX wieku autokratyczne rządy królaKarola II nazywano „regimul carlist” lub „dictatură carlistă”, a jego polityczni zwolennicy określani byli jako „carlisti”; terminy te funkcjonują również we współczesnej historiografii[12].
WPeru w końcu lat 60. XX wieku mianem „carlismo” określano frakcję secesjonistów zAcción Popular(inne języki), bliską politycznie prezydentowiBelaúnde i wspieraną głównie przez kręgi technokratyczno-burżuazyjne. Nazwę grupa ta zawdzięczała kilku politykom o imieniu Carlos: Carlosowi Ferreyros, Carlosowi Velarde Cabello i Carlosowi Muñoz[13].
W Brazylii na przełomie XX i XXI wieku terminu „carlismo(inne języki)” używano ponownie, ale w innym znaczeniu; nazywano w ten sposób poplecznikówAntônia Carlosa Magalhães(inne języki). Przez kilka dekad zdominował on politykę w stanieBahia, gdzie stworzył klientelistyczny system rządów[14].
Słowa „karlizm” używa się niekiedy na określanie niepolitycznych zjawisk związanych z osobami o imieniu lub nazwisku „Karol”. WSzwecji w XVIII wieku podjęto próbę stworzenia nordyckiego stylu architektonicznego, nazwanego karlizmem od imienia kilku kolejnych królów[15]. Z kolei projektant modyKarl Lagerfeld stosował termin w ramach własnej kampanii marketingowej, określając tak swoje produkty lub wymyślone przez siebie bon-moty[16].