Kantata – niesceniczna forma muzyki wokalno-instrumentalnej; najczęściej rozbudowana, wieloodcinkowa; wykorzystująca różne gatunki tekstów literackich, mające różne funkcje. Ukształtowała się, podobnie jakoratorium iopera, na początku epokibaroku. Była szczególnie popularna w XVII i XVIII wieku (A. Scarlatti,G.P. Telemann,J.S. Bach).
We wczesnej szkole weneckiej kantata oznaczała kompozycję wokalną o budowie wariacji zwrotkowych, opartych na stałej formule basowej[1]. Pojęcie pochodzi od włoskiego słowacantare, co znaczy śpiewać i na początku XVII wieku mogło dotyczyć różnych form wokalnych. Kantata w dzisiejszym rozumieniu do końca baroku określana była różnie:concerto,serenata,dialogo,motetto,anthem,geistliche konzerte,actus funebris,symphonia sacra itd. Najczęściej natomiast tego rodzaju utwory występowały bez nazwy[2]. Powstanie kantaty wiąże się z początkami epoki baroku w muzyce, szczególnie ze stylemconcertato i afektowanym stylemseconda pratica. Wykształciła się z fuzji różnych form wokalnych:madrygału,monodii akompaniowanej,motetu koncertującego, pieśni zbasso continuo. Pierwszy raz określenie pojawiło się w zbiorzeAlessandro GrandiegoCantade ed arie a voce sola w 1620 roku. Początkowo były to wokalne, świeckie kompozycje solowe (najczęściej) lub zespołowe z towarzyszeniembasso continuo. Bardzo trudno jest ustalić początki form kantatowych. Wielu muzykologów używa pojęcia bardzo szeroko widząc zalążki gatunku już m.in. uMonteverdiego w opracowaniu psalmuConfitebor terzo alla francese zSelva morale e spirituale (przemienność partii solowych z zespołowymi)[3] Powszechnie jednak uznaje się, że forma ta skrystalizowała się na gruncie stylubel canto wRzymie[1]. Od początku była bardzo silnie związana z operą („kantata to dialog bez sceny” Doni). Kantaty rzymskie integrowała forma wariacji zwrotkowej. Nie było jednak ścisłego schematu, obok siebie funkcjonowały kantaty aryjne, kantaty rondowe czy duety kameralne w koncertującym stylu kontrapunktycznym. Do najwybitniejszych przedstawicieli twórców pierwszych kantat zaliczyć należy przede wszystkimLuigiego Rossiego orazGiacomo Carissimiego. Druga generacja rzymskich kompozytorów to m.in.Cesti,Legrenzi czyStradella.
Kantata francuska w XVII wieku była pod przemożnym wpływem wzorów włoskich. Podobnie jak we Włoszech była to kompozycja świecka, z reguły na głos solowy (zwykle sopran lub bas) zbasso continuo. Głównymi jej przedstawicielami byliMarc-Antoine Charpentier, uczeńGiacomo Carissimiego orazJean de Cambefort.
Geneza kantaty luterańskiej jest nieco inna i wywodzi się z opracowań chorału protestanckiego:motetu chorałowego, gdzie melodia chorału przenikała wszystkie głosy konstrukcji polifonicznej lub gdzie chorał stanowiłcantus firmus motetu na tle ostinatowych motywów również zaczerpniętych z chorału orazchorałowego concertato, gdzie fragmenty, motywy zaczerpnięte z chorału stawały się podstawą dialogu w styluconcertato. W 1620 rokuSamuel Scheidt wCantiones Sacrae przeniósł technikę wariacji organowych na grunt motetu chorałowego. Kompozytor każdy wers chorału poddaje odmiennemu opracowaniu tak, że powstaje łańcuch wariacji kontrapunktycznych. Bardziej postępową formą było chorałowe concertato: w 1619 rokuMichael Praetorius wPolyhymnia caduceatrix wprowadził do niegobasso continuo, aJohann Hermann Schein wGeistliche Konzerte (1618 i 1626) afektowany wyraz.
Drugim, niezależnym źródłem kantaty niemieckiej byłodramatyczne concertato. Był to gatunek bardziej swobodnie interpretującyPismo Święte; niezwiązany tekstowo, ani melodycznie z chorałem. Najwybitniejszym jego twórcą byłHeinrich Schütz (1585-1672), który przeniósł techniki muzyki włoskiej na grunt niemiecki. Pierwsze dzieła Schütza są wzorowane na weneckiej technice polichóralnej (nauka uGabrielego) oraz afektowanym stylu madrygałowym (nauka uMonteverdiego). Trzecia częśćSymphonie sacrae z 1650 „zawiera bardzo rozbudowane dzieła, zbliżające się do dramatycznej kantaty kościelnej”[1].
Olbrzymi wpływ na kantatę wywarłaszkoła neapolitańska zAlessandro Scarlattim na czele. Ostatecznie ustalił się podział narecytatyw secco iarię, który zresztą ewoluował powoli już od początku XVII wieku, a wAlessandro Scarlattim znajdując ostateczne potwierdzenie.Scarlatti był również pierwszym wybitnym twórcą, który w pełni podporządkował się reformieZena. Zakładała ona – co ważne dla kantaty – przeniesienie całej akcji dramatycznej na recytatywy, natomiast arie stały się kontemplacyjnymi monologami. Ponadto wszkole neapolitańskiej nastąpiły silny rozwój homofonii continuo, krystalizacja systemu tonalnego oraz przeniesienie styluconcerto na teren arii. Kantata świecka była formą bardzo popularną wśród włoskich kompozytorów, elitarną, dla koneserów, polem eksperymentów harmonicznych i konstrukcyjnych.
Profesjonalna muzyka francuska przez całą epokę baroku skoncentrowana była na dworze królewskim. Twórczość motetów i kantat była w cieniu tworzonych wówczas oper. Należy jednak wymienić postaćLouisa-Nicolasa Clérambault, który skomponował pięć ksiąg kantat (od roku 1710). Dominowała tematyka mitologiczna i pastoralna. Zaznaczył się wyraźny podział na: arię typu włoskiego, francuski recytatyw i większych rozmiarów instrumentalny ritornel. Kantaty francuskie charakteryzowały się większą liczbą części (6 do 10) oraz eksponowaniem malarstwa dźwiękowego[2].
Na początku XVIII wieku, w tym samym czasie co we Włoszech, nastąpiła ostateczna krystalizacja stylu kantatowego. Stopieniu w jedność uległy formy dramatycznego concertatoSchütza i chorałowego concertatoWeckmanna,Tundera. Protestancka kantata wchłonęła osiągnięcia takich form jak dialog,concertato,symphonia sacra czymotet zbasso continuo.
Jako pierwszy na gruncie niemieckim określenia „kantata” użyłErdmann Neumeister, pastor z Weißenfels. Zapoczątkował on rewolucję kantaty protestanckiej. Jako luterański ortodoksjonista, zdecydowanie odrzucił argumentypietystów sprzeciwiających się wpływowi muzyki świeckiej, szczególnie operowej na religijną. W swych zbiorach tekstów do kantat (pierwszy napisany w roku 1700, wydany w 1704) wprowadził zmiany analogiczne do tych przeprowadzanych wówczas w kręgu włoskim. Jak trafnie ująłManfred Bukofzer: „Neumeister przesunął akcent z tekstu Pisma Świętego na jego poetycką, sentencyjną lub wychowawczą interpretację. Podczas gdyconcertato opierało się w zasadzie na tekściePisma Świętego, kantata nowsza wykorzystywała jego swobodne parafrazy, które zastępowały tekst biblijny lub stanowiły poetyckie wstawki”[1]. Tym samym w konsekwencji zasugerował zdecydowany podział kantaty na recytatyw, arię da capo, chór i chorał.
W twórczościJohanna Sebastiana Bacha łączą się style niemiecki, włoski, francuski. Powszechnie uważa się, że kompozytor ten doprowadził formę kantaty do największego mistrzostwa. Obowiązek pisania kantat spoczywał na Bachu w Weimarze (1708-1717) oraz Lipsku (1723-1750). Pierwsze kantaty napisał kompozytor już wMühlhausen/Thüringen w 1707 roku. Widoczna jest ewolucja kantat Bacha od starego stylu chorałowego motetu koncertującego (np.Christ lag in todesbanden BWV 4 z 1707) do bardzo zróżnicowanych fakturowo i wyrazowo (np.Gleichwie der Regen und Schnee vom Himmel fällt, BWV 18 już z 1711 lubHerz und Mund und Tat und Leben, BWV 147 unowocześniona w 1723 wersja kantaty starego typu z 1716). Liczbę kantat kościelnych Bacha szacuje się na przynajmniej pięć pełnych roczników po 59 kantat. Zachowało się niewiele ponad 200.Johann Sebastian Bach pisał też kantaty świeckie, z których za najdoskonalsze artystycznie uważa się:
Schweigt stille, plaudert nicht BWV 211 (kantatao kawie)
Geschwinde, ihr wirbelnden Winde BWV 201 (Pojedynek Febusa z Panem)
Zerreißet, zersprenget, zertrümmert die Gruft BWV 205
Hercules auf dem Scheideweg BWV 213 (Herkules na rozdrożu)
