Obszar obecnej Kanady zamieszkiwały od tysięcy latludy tubylcze (plemionaIndian iInuitów). Rozpoczęte pod koniec XV wieku brytyjskie i francuskie ekspedycje zbadały całe atlantyckie wybrzeże Kanady, co spowodowało stopniowe ich zasiedlenie przez Brytyjczyków i Francuzów. W 1867 cztery kolonie wchodzące w składBrytyjskiej Ameryki Północnej uchwaliłyKonfederację Kanady i powołały do życia nowe państwo – Kanadę. Stopniowy proces uniezależniania się odWielkiej Brytanii osiągnął punkt kulminacyjny w 1982, gdy uchwalenie nowejUstawy o Kanadzie (ang.Canada Act 1982,fr.Loi de 1982 sur le Canada) zerwało ostatnie więzi zależności od parlamentu brytyjskiego.
Kanada do dziś pozostajemonarchią konstytucyjną, zKarolem III jako głową państwa i utrzymujedemokrację parlamentarną. Kanada jest krajem dwujęzycznym i wielokulturowym, w którym na poziomie federalnym obowiązują dwa języki oficjalne:angielski ifrancuski (w ich kanadyjskich odmianach). Kanada jest państwem uprzemysłowionym i zaawansowanym technicznie, o zróżnicowanej gospodarce w znacznym stopniu uzależnionej od własnychbogactw naturalnych i wymiany handlowej – zwłaszcza zeStanami Zjednoczonymi, z którymi Kanada ma trwałe i liczne związki.
NazwaKanada pochodzi od słowakanata (lubkanada) oznaczającego w językuIrokezów iHuronówwieś lubosadę. W 1535 mieszkańcy okolic obecnego miastaQuebec używali go, wskazując podróżnikowiCartierowi drogę do wioskiStadacony[5]. Cartier natomiast posłużył się słowemkanata na określenie nie tylko wioski, ale całego obszaru podległego wodzowi Stadacony o imieniuDonnacona. Od 1545 europejskie książki i mapy zaczęły nazywać ten region jakoKanada (fr.Canada)[6].
PóźniejKanadą zaczęto nazywać całą francuską kolonię obejmującą częśćNowej Francji wzdłużRzeki Św. Wawrzyńca i północne wybrzeżaWielkich Jezior. W 1791 obszar ten podzielono na dwie kolonie –Górną Kanadę (anglojęzyczną) iDolną Kanadę (francuskojęzyczną). W 1841 doszło do połączenia ich w brytyjskąProwincję Kanady (ang.Province of Canada, fr.Province du Canada). W 1867 na mocyKonfederacji Kanady cztery kolonie wchodzące w składBrytyjskiej Ameryki Północnej (Ontario,Quebec,Nowy Brunszwik iNowa Szkocja) powołały do życia nowe państwo:Dominium Kanady. Nazwa ta obowiązywała do lat 50 XX w. Od 11 grudnia 1931 kiedy Kanada uzyskała polityczną autonomię odWielkiej Brytanii, rząd federalny coraz częściej zaczął się posługiwać w dokumentach państwowych i traktatach prostą nazwąKanada.Konstytucja Kanady z 1982 zawiera tylko nazwęCanada i jest to obecnie jedyna i dwujęzyczna oficjalna nazwa państwa. Znalazło to swoje odzwierciedlenie w 1982, gdy nazwę święta państwowego zmieniono zDnia Dominium naDzień Kanady.
Flaga państwowa Kanady jest dziełem kilku osób.Jacques St. Cyr wprowadził do niej stylizowany liść klonowy,George Bist ustalił proporcje, aGünter Wyszecki(inne języki) ustalił barwy[8]. O ostatecznym wyglądzie flagi zdecydowała 15-osobowa komisja parlamentarna, która stała się formalnym autorem jej projektu. Po długich debatach nowa flaga została zaakceptowana przez parlament. Oficjalnie stała się ona flagą narodową 15 lutego 1965 roku. Dzień ten obchodzony jest jako Dzień Kanadyjskiej Flagi[8].
Klimat w Kanadzie jest zróżnicowany i zależy odszerokości geograficznej. Na północy Kanady występują klimatysubpolarny orazpolarny. W centrum kraju występujeklimat kontynentalny chłodny, natomiast na południu jest onumiarkowany ciepły. W rejonieGór Kordylierów występujeklimat górski. Jednymi z ważniejszych czynników kształtujących klimat Kanady są zimnyPrąd Labradorski i ciepłyPrąd Północnopacyficzny. Między północną a południową częścią kraju występuje bardzo duża rozpiętość temperatur. Tak więc na północy Kanady średnia temperatura lipca wynosi –5 °C, a na południu 21 °C. W styczniu natomiast temperatury wahają się od –35 °C na północy kraju do 1–4 °C na południowym zachodzie. Największe opady występują wKordylierach. Ich roczna suma wynosi około 6000 mm. Na wybrzeżach wynoszą około 1000 mm, a w środkowej Kanadzie od 300 do 500 mm[13].
Jeden z najpopularniejszych gatunków drzew w Kanadzie –modrzew
W szacie roślinnej Kanady dominuje typowa dlastrefy klimatów umiarkowanych chłodnych formacja roślinna, czylilasy iglaste (tajga). Charakteryzuje się ona przewagą drzew iglastych takich jakświerki,jodły,sosny imodrzewie. Mniejsze znaczenie mają drzewa liściaste (brzozy,olsze,wierzby itopole) orazkrzewinki z rodziny wrzosowatych (np.borówki) orazmchy iporosty. Kanadyjska tajga jest ogromnym i zwartymekosystemem. Ponadto w kanadyjskich lasach wschodnich można odnaleźć gatunki typowe bardziej dla południowych klimatów np.kłęk kanadyjski,magnolie,sasafrasy,jawory,dęby iplatany. Nad pacyficznymi wybrzeżami w łagodnym, morskim klimacie wykształcają się specyficzne, umiarkowane lasy deszczowe. W sumie kanadyjskie lasy zajmują powierzchnię 310 mln ha, z czego 236 mln ha przypada na lasy gospodarcze. Na terenie Kanady znajdują się także duże obszary łąk i pastwisk. W przeciwieństwie do stereotypu prezentującego Kanadę jako bezkresne obszary dawnejprerii porosłepszenicą, ziemie orne zajmują zaledwie 10% powierzchni kraju i leżą głównie w południowych rejonach prowincjiAlberta iSaskatchewan. Zachowane prerie w części północnej porastają wysokie trawy, podczas gdy na południu dominuje niska roślinność trawiasta. W kanadyjskich górach występujeazonalna roślinność alpejska. Zaczyna się ona powyżej granicy lasu. Wiosną górskie łąki zakwitają dywanami wielobarwnych dzikich kwiatów takich jaklilie,zawilce narcyzowate,arniki,pięciorniki ibukwice zwyczajne.
Wielce zróżnicowana fauna Kanady złożona jest z wielu ekosystemów, począwszy od wilgotnych lasów nabrzeżnejKolumbii Brytyjskiej poprzez suche, wyżynneprerieZachodniej Kanady po tundrę i arktyczne obszary Północnej Kanady.
Duża powierzchnia lądowa oraz małe zagęszczenie ludności stwarzają doskonałe warunki dla siedlisk wielu gatunków zwierząt, szczególnie dużych ssaków, zarówno takich jak niedźwiedzie: brunatny (grizli) i czarny (baribal) czyniedźwiedź polarny na północy lub występujących pospolicie, często ze zlokalizowanym zagęszczeniem (karibu na pograniczu z amerykańskąAlaską,łosie na atlantyckiej wyspieNowa Fundlandia,orki w przybrzeżnych południowych wodach kanadyjskiego Pacyfiku).
Duże znaczenie przywiązuje się w Kanadzie dla ochrony przyrody, ochronie podlega tu aż 400 gatunków ptaków migrujących i ponad 11 mln ha siedlisk przyrodniczych. W sumie ochronie w 3000 obszarów podlega 9% obszaru lądowego państwa[14].
Wśród obszarów chronionych należy wymienić 44parki narodowe (stan z 2014 r.). Wszystkie parki narodowe zarządzane są przez federalną agencjęParks Canada. Poszczególne prowincje Kanady tworzą i utrzymują liczne parki prowincjonalne.
Handel futrami – najważniejsza gałąź kanadyjskiej gospodarki do początku XIX wieku
Tubylcza tradycja utrzymuje, żerdzenne ludy Kanady zamieszkiwały poszczególne części kraju od początku historii. Badania archeologiczne potwierdzają obecność człowieka w północnej częściJukonu 25 500 lat temu, a w południowymOntario 9500 lat temu[15][16]. Pierwszymi przybyszami z Europy byliwikingowie, którzy osiedlili się na krótko wL’Anse aux Meadows około roku 1000 pod przewodnictwemLeifa Erikssona[17].
Kolejnymi Europejczykami, którzy badali atlantyckie wybrzeże Kanady, byli:John Cabot w 1497 – w imieniuAnglii orazJacques Cartier w 1534 – w imieniu Francji. Francuski podróżnikSamuel de Champlain przybył tu w roku 1603 i założył pierwsze stałe osiedla europejskie: wPort Royal w 1605 iQuebecu w 1608 r. Spośród francuskich kolonistów, Kanadyjczycy (Canadiens) zasiedlili stopniowo dolinęRzeki Św. Wawrzyńca, Akadyjczycy (Acadiens) –Akadię (współczesne prowincje nadmorskie), zaśCoureurs de bois – francuscy handlarze futrami oraz katoliccymisjonarze (René-Robert Cavelier, Sieur de La Salle) eksplorowali okoliceWielkich Jezior,Zatoki Hudsona i dorzeczaMissisipi aż poLuizjanę. O kontrolę nad handlem futrami toczyły się walki Brytyjczyków z Indianami i Francuzami.
Około 1610 r. Anglia założyła placówki rybackie naNowej Fundlandii iTrzynaście kolonii na południu. W latach 1689–1763 toczyła się seria czterech kolonialnych wojen Anglików z Indianami i Francuzami. Na mocypokoju z Utrechtu w 1713 pod panowanie Brytyjczyków dostał się półwysepNowa Szkocja, a kończącywojnę siedmioletniąpokój paryski z 1763 scedował na rzecz Brytyjczyków północną częśćNowej Francji (jej zachodnia część, zwana Luizjaną, przypadła na krótko Hiszpanii).
Królewska Proklamacja z 1763 r. wykroiła z Nowej Francji Quebec jako nową prowincję i przyłączyła wyspęCape Breton doNowej Szkocji. Ograniczyła także językowe i religijne prawa francuskich Kanadyjczyków. W 1769 r. St. John’s Island (obecnieWyspa Księcia Edwarda) stała się odrębną kolonią. By uniknąć konfliktu w Quebecu,Ustawa o Quebecu (ang.Quebec Act, fr.Acte de Québec) z 1774 rozszerzyła jego terytorium naWielkie Jeziora iDolinę Ohio oraz przywróciła w Quebecu język francuski, religię katolicką i francuski kodeks cywilny. Rozgniewało to wielu mieszkańcówTrzynastu Kolonii, przyczyniając się do wybuchurewolucji amerykańskiej[18].Pokój paryski z 1783 r. uznał niepodległość Ameryki i scedował tereny na południe od Wielkich Jezior na rzeczStanów Zjednoczonych. Około 50 tys. wiernychZjednoczonemu Królestwu lojalistów zbiegło wówczas z USA do kolonii brytyjskich[19]. W związku ze znacznym napływem lojalistów do północnej Nowej Szkocji, wydzielono ten obszar jako nową kolonię –Nowy Brunszwik. By zadowolić anglojęzycznych lojalistów w Quebecu,Ustawa Konstytucyjna z 1791 r. podzieliła prowincję na francuskojęzycznąDolną Kanadę i anglojęzycznąGórną Kanadę, ustanawiając w każdej z nich pochodzące z wyboru Zgromadzenia Ustawodawcze.
Kanada stanowiła główny front wwojnie pomiędzy USA i Imperium Brytyjskim w 1812 r. Jej obrona umocniła poczucie jedności wśród mieszkańców Brytyjskiej Ameryki Północnej. W 1815 r. rozpoczęła się masowa migracja z Wielkiej Brytanii i Irlandii do Kanady. Na początku XIX wieku przemysł drzewny stał się też ważniejszy od handlu futrami.
Dążenie do „rządu odpowiedzialnego” (przed lokalnym Parlamentem) doprowadziło do nieskutecznychrebelii w 1837 r.Raport Durhama o sytuacji w Brytyjskiej Ameryce Północnej z 1839 r. zalecił później wprowadzenie „rządu odpowiedzialnego” oraz asymilację francuskich Kanadyjczyków w brytyjskiej kulturze[20].Ustawa o Unii Kanadyjskiej z 1840 r. połączyła obie Kanady wZjednoczone Prowincje Kanady. Francusko- i anglojęzyczni Kanadyjczycy mieli ze sobą współpracować w Zgromadzeniu na rzecz przywrócenia praw frankofonom. W 1849 r., podobnie jak wszystkie północnoamerykańskie kolonie brytyjskie, powołali oni rząd odpowiedzialny przed kanadyjskim Parlamentem.
Podpisanie przez Wielką Brytanię i Stany Zjednoczone w 1846 r.traktatu oregońskiego (ang.Oregon Treaty) zakończyło konflikt graniczny wOregonie, wytyczając zachodnią część granicy między obydwoma państwami wzdłuż 49.równoleżnika oraz umożliwiając powstanie brytyjskich kolonii nawyspie Vancouver (1849) i wKolumbii Brytyjskiej (1858). Kanada podjęła też szereg ekspedycji badawczych na północ, by potwierdzić swoje prawa doZiemi Ruperta iArktyki. Ludność Kanady szybko rosła dzięki wysokiemu przyrostowi naturalnemu; imigrację Brytyjczyków równoważyła emigracja do Stanów Zjednoczonych, zwłaszcza wyjazdy doNowej Anglii.
Partia Konserwatywna Kanady premieraJohna A. McDonalda ustanowiła taryfy celne dla ochrony rodzącego się kanadyjskiego przemysłu. By udostępnić Zachód, rząd sfinansował budowę trzech transkontynentalnych linii kolejowych (w tymCanadian Pacific), otworzył prerie pod osadnictwo na mocyustawy o ziemiach Dominium (ang.Dominion Lands Act, fr.Acte concernant les terres de la Puissance) i utworzyłPółnocno-Zachodnią Policję Konną, by objąć władzę nad tym terytorium. W 1898 r., pogorączce złota nadKlondike na Terytoriach Północno-Zachodnich, w celu lepszej kontroli sytuacji w regionie rząd Kanady zdecydował się utworzyć odrębne terytoriumJukonu. Za rządów liberalnego premieraWilfrida Lauriera imigranci z Europy kontynentalnej zasiedlili prerie, a w 1905 r.Alberta iSaskatchewan stały się prowincjami.
Atak kanadyjskich żołnierzy i czołgu podczas bitwy podVimy Ridge w 1917
Kanada przystąpiła do I wojny światowej w 1914 automatycznie wraz z Wielką Brytanią. Wysłała ochotników na front zachodni w ramach narodowego kontyngentu. W 1917 wybuchłkryzys mobilizacyjny, gdy konserwatywny premierRobert Borden wprowadził obowiązek służby wojskowej mimo sprzeciwu francuskojęzycznych mieszkańcówQuebecu. W 1919 Kanada wstąpiła doLigi Narodów niezależnie od Wielkiej Brytanii. W 1931Statut Westminsterski potwierdził niezależność Kanady.
Wielki kryzys w 1929 r. miał istotny wpływ na gospodarkę Kanady i spowodował kryzys społeczny. W odpowiedzi na ten stan rzeczy, wAlbercie orazSaskatchewan, partiaCo-operative Commonwealth Federation (CCF), na czele zTommy Douglasem(inne języki), zapowiedziała wprowadzenie państwa opiekuńczego, co realizowano w latach 40. i 50. Kanada, pod rządami centrolewicowegoWilliama Lyon Mackenzie Kinga, wypowiedziaławojnę Niemcom niezależnie, w trzy dni po tym gdy uczyniła to Wielka Brytania. Pierwsze jednostki Armii Kanadyjskiej pojawiły się w Wielkiej Brytanii w grudniu 1939 roku[22]. Kiedy tylko przemysł zaczął produkować na potrzeby armii kanadyjskiej, Wielkiej Brytanii,Chin orazZSRR gospodarka ruszyła gwałtownie. Pomimo kolejnego kryzysu mobilizacyjnego w Quebecu, Kanada zakończyła wojnę jako kraj, który miał jedną z największych armii na świecie[22]. Podczas II wojny światowej, w 1942 r. Kanadyjczycy dokonali desantu w okupowanej przezpaństwa Osi Europie.Rajd na Dieppe zakończył się jednak niepowodzeniem. Siły kanadyjskie odegrały później znaczną rolę wBitwie o Atlantyk, inwazji naWłochy oraz oswobadzaniuHolandii z okupacji niemieckiej w 1945 r.
W 1949 r. Nowa Fundlandia dołączyła do Kanady jako jej dziesiąta prowincja. Powojenna atmosfera w kraju, wraz z ekspansją ekonomiczną, zainicjowaływyż demograficzny oraz przyciągałyimigrantów ze spustoszonej wojną Europy[23].
Quebec, w latach 60. przebył głęboką społeczną i ekonomiczną rewolucję – tzw.Cichą Rewolucję (Révolution tranquille). Nacjonaliści z Quebecu zaczęli wywierać większą presję na rzeczautonomii prowincji.Separatyści zPartii Quebecu (Parti Québécois) pierwszy raz doszli do władzy w 1976 r. WReferendum w sprawie suwerenności z 1980 r. obywatele odrzucili tę koncepcję. Drugie zorganizowane w 1995 r. zakończyło się podobnie, jednak separatyści przegrali już tylko minimalną różnicą głosów – 50,6% do 49,4%[24]. W 1997 r. kanadyjski Sąd Najwyższy orzekł, że jednostronna secesja prowincji jest niezgodna z konstytucją. Mimo to ruchy na rzecz niepodległości kontynuują nadal swoją działalność[24]. Najbardziej radykalni separatyści założyli organizację zbrojnąFront Wyzwolenia Quebecu i rozpoczęli akcje przeciwko rządowi[25].
Pod kolejnymilewicowymi rządamiLestera B. Pearsona orazPierre’a Trudeau wzrosła świadomość wspólnej tożsamości. W 1965 r. Kanada przyjęła jakoflagę czerwony liść klonu. W 1969, w odpowiedzi na narastające ruchy na rzecz odrębności Quebecu, rząd federalny oficjalnie stał się dwujęzyczny (ang.Official Languages Act, fr.Loi sur les langues officielles). Wprowadzono liberalne prawo imigracyjne (w 1967 oraz 1976) i ogłoszono oficjalnie Kanadę krajemwielokulturowym (1971). Fala imigracji spoza Europy zmieniła wizerunek kraju. W latach 70. zainicjowano programy socjalne w służbie zdrowia, systemie emerytalnym (ang.Canada Pension Plan, fr.Régime de pensions du Canada), a także system pożyczek w szkolnictwie wyższym (ang.Canada Student Loans, fr.Prêts canadiens aux étudiants). Dekadę później przechodziły one fazę ugruntowania. Rządy prowincjonalne, w szczególności Quebec, walczyły z tym jako z ingerencją we własne kompetencje. Ostatecznie, premier Pierre Trudeau, przeforsował „repatriację (brytyjskiej) konstytucji”, ustanawiając Kartę Praw i Wolności bazującą na wolnościach indywidualnych w konstytucji z 1982 r. (ang.Constitution Act of 1982, fr.Loi constitutionnelle de 1982).
Integracja gospodarcza ze Stanami Zjednoczonymi znacząco wzrosła od czasów II wojny światowej. Porozumienia handlowe (ang.Canada-US Automotive Products Agreement, fr.Accord canado-américain sur les produits de l’industrie automobile) z 1965 oraz z 1987 (ang.Canada-United States Free Trade Agreement, fr.Accord de libre-échange canado-américain) kładły podwaliny pod integrację obu gospodarek. Wszechobecność amerykańskiej kultury, telewizji oraz przedsiębiorstw była powodem obaw kanadyjskich nacjonalistów o zachowanie autonomii kulturalnej[26]. Niemniej jednak, Kanadyjczycy są dumni ze swojego systemu publicznej służby zdrowia oraz społecznej wielokulturowości[27].
Konstytucja Kanady określa prawne ramy państwa, obejmujące tekst pisany oraz niepisane zasady i zwyczaje[29]. Podstawowe ramy kanadyjskiej konstytucji zawieraustawa o Brytyjskiej Ameryce Północnej (ang.British North America Act, fr.Actes de l’Amérique du Nord britannique) z 1867 r., przemianowana w 1982 r. naUstawę Konstytucyjną z 1867 r. Stanowi ona, że Kanada ma konstytucję „zbliżoną do konstytucji Wielkiej Brytanii” i dzieli władzę między rząd federalny i rządy poszczególnych prowincji. Konstytucja obejmujeKanadyjską Kartę Praw i Swobód (ang.Canadian Charter of Rights and Freedoms, fr.Charte canadienne des droits et libertés), gwarantującą Kanadyjczykom podstawowe prawa i wolności, których w zasadzie nie może ich pozbawić żaden rodzaj władz Kanady. W rozdziale 33 zawiera jednak zastrzeżenie, iż parlament federalny i legislatury prowincji mogą zawiesić czasowo niektóre inne rozdziały Karty na okres do pięciu lat.
Parlament Kanady składa się z Króla i dwóch izb: wybieralnejIzby Gmin i mianowanegoSenatu. Członków Izby Gmin wybiera się zgodnie zordynacją większościową w okręgach wyborczych; wybory powszechne ogłasza gubernator generalny za radą premiera. O ile dla Parlamentu nie określono kadencji minimalnej, to nowe wybory powszechne należy ogłosić w ciągu pięciu lat od poprzednich. Członków Senatu, których fotele obsadzane są według kryterium regionalnego, nominuje premier i mianuje formalnie gubernator generalny; swoje mandaty sprawują do ukończenia 75 lat.
Stanowiskopremiera Kanady, szefa rządu, przypada aktualnemu liderowi partii politycznej, która posiada większość mandatów w Izbie Gmin. Premier i jego gabinet mianowani są formalnie przezgubernatora generalnego Kanady (który jest kanadyjskim przedstawicielem Króla), jednak to premier formuje swój gabinet, a gubernator generalny zwyczajowo akceptuje personalne decyzje premiera. Tradycyjnie, w skład gabinetu wchodzą członkowie partii premiera z obu izb ustawodawczych, głównie z Izby Gmin. Władzę wykonawczą sprawują premier i gabinet, a wszyscy oni wchodzą w składKrólewskiej Tajnej Rady Kanady (ang.King’s Privy Council for Canada, fr.Conseil privé du Roi pour le Canada) i stają się Ministrami Korony. Premier ma szerokie uprawnienia polityczne oraz wykonawcze, w szczególności przedstawia Gubernatorowi do mianowania (lub mianuje osobiście) innych urzędników rządu isłużby cywilnej.
Gubernatorem generalnym Kanady od 26 lipca 2021 jestMary Simon, a premierem od 14 marca 2025 jest lider Liberalnej Partii Kanady,Mark Carney.
Władza sądownicza Kanady odgrywa ważną rolę, interpretując przepisy i unieważniając te, które naruszają Konstytucję.Sąd Najwyższy Kanady jest najwyższą instancją sądową i ostatecznym arbitrem, a na jego czele stoi obecnie sędziaBeverley McLachlin(inne języki). Dziewięciu sędziów Sądu Najwyższego Kanady mianuje, w porozumieniu z premierem,Gubernator generalny Kanady. Wszyscy sędziowie szczebla najwyższego i apelacyjnego mianowani są przez Gubernatora generalnego w porozumieniu z premierem i ministrem sprawiedliwości, po konsultacjach z pozarządowymi organizacjami prawniczymi. Gabinet federalny mianuje sędziów Sądów Najwyższych na szczeblu poszczególnych prowincji i terytoriów. Niższe stanowiska sędziowskie w prowincjach i terytoriach obsadzane są przez właściwe dla nich rządy.
Wszędzie – z wyjątkiem Quebecu, gdzie dominujesystem prawa kontynentalnego – przeważa systemcommon law. Prawo karne stanowi wyłączną odpowiedzialność władz federalnych i jest ujednolicone w całym kraju. Przestrzeganie prawa, w tym sądy karne, leży w kompetencjach prowincji, ale na terenach wiejskich wszystkich prowincji, z wyjątkiem Ontario i Quebecu, odpowiedzialność za nadzór policyjny skupia się na federalnejRCMP-GRC.
Prowincje są bardziej niezależne od rządu federalnego niż terytoria. Są one odpowiedzialne za większość programów socjalnych, takich jaksłużba zdrowia(inne języki),edukacja czyopieka społeczna. Wspólnie osiągają większe dochody niżRząd Federalny. Używając swoich uprawnień, Rząd Federalny może zainicjować w prowincjach programy narodowe, takie jak np. zdrowotnyCanada Health Act/Loi canadienne sur la santé. Prowincje mają prawo ich zaniechać, jednak w praktyce zdarza się to rzadko. Aby mieć pewność, że opodatkowanie i świadczenie tych usług utrzymują się na podobnym poziomie w biedniejszych i bogatszych prowincjach, Rząd Federalny dysponuje dotacjami wyrównawczymi (ang.Equalization payments, fr.Péréquation).
Każda z prowincji majednoizbowy parlament orazrząd, na czele którego stoipremier wybierany w taki sam sposób jakpremier Kanady. Każda prowincja ma równieżwicegubernatora, reprezentanta króla – analogicznie do urzędu gubernatora generalnego Kanady, mianowanego z rekomendacji premiera, aczkolwiek w ostatnich latach ukształtował się zwyczaj uzgadniania tych nominacji z rządami prowincjonalnymi.
Kanadyjski personel wojskowy to 64 tys. w służbie czynnej i 26 tys. rezerwistów. Kanadyjskie Siły Zbrojne składają się zwojsk lądowych,marynarki wojennej isił powietrznych. Mają one 1400 pojazdów pancernych, 34 okręty wojenne i 861 statków powietrznych.
Głównodowodzącym Sił Zbrojnych jest Szef Sztabu Obrony. Armia podlega politycznej i strategicznej kontroli władz cywilnych poprzez Ministra Obrony Narodowej rządu federalnego. Wodzem Naczelnym jest monarcha kanadyjski poprzez Gubernatora Generalnego Kanady. Członkowie rodziny królewskiej tradycyjnie pełnią funkcje Honorowych Dowódców (ang.Colonel-in-Chief, fr.Colonel en chef) wieluregimentów ipułków kanadyjskich[30].
Kanada i Stany Zjednoczone mają najdłuższą niechronioną granicę na świecie, współpracują wojskowo i są dla siebie największymi partnerami handlowymi. Kanada jednak prowadzi niezależną politykę zagraniczną, w tym utrzymuje pełne stosunki dyplomatyczne z Kubą i odmówiła udziału wwojnie irackiej. Kanada także utrzymuje historyczne, gospodarcze i wojskowe więzi z Wielką Brytanią, Francją i byłymi koloniami brytyjskimi i francuskimi, jest członkiemWspólnoty Narodów (Commonwealth) iFrankofonii.
Silne przywiązanie doImperium Brytyjskiego i Wspólnoty Narodów w angielskojęzycznej części Kanady sprawiło, że kraj ten miał duży udział w brytyjskim wysiłku wojennym wdrugiej wojnie burskiej, I wojnie światowej i II wojnie światowej.
Odkąd Kanada jest rzecznikiemmultilateralizmu, czyni wysiłki, aby rozwiązywać problemy świata we współpracy z innymi krajami. Kanada należy doONZ od 1945 i jest założycielem oraz członkiemNATO od 1949 r. Podczaswojny koreańskiej Kanada była jednym z głównych dostarczycieli żołnierzy do sił ONZ. We współpracy ze Stanami Zjednoczonymi założyłaNORAD do obrony powietrznej przedZSRR.
Kanada odgrywa czołową rolę w wysiłkach pokojowychONZ. W czasiekryzysu sueskiego w 1956Lester Pearson zmniejszył napięcie proponując rozpoczęciemisji pokojowej ONZ. Kanada wzięła udział w 50 misjach pokojowych, w tym we wszystkich wysiłkach pokojowych ONZ do 1989 r. oraz utrzymywała swe siły w międzynarodowych operacjach w byłejJugosławii i podczaspierwszej wojny w Zatoce Perskiej.Udziału w drugiej inwazji na Irak za rządów prez. G. Busha nie wzięła, a ówczesny rząd premiera J. Chretien uznał ją za sprzeczną z prawem międzynarodowym.Kanada wstąpiła w 1990 r. doOrganizacji Państw Amerykańskich (OPA) i gościła Zgromadzenie Ogólne OPA wWindsorze w czerwcu 2000 r., a także trzeci Szczyt Ameryk wQuebecu w kwietniu 2001. Kanada usiłuje zacieśniać więzy z gospodarkami krajów Azji i Pacyfiku poprzez członkostwo wAPEC.
Kanadyjscy żołnierze w Afganistanie
W latach 2001–2021 Kanada utrzymywała swoje wojska wAfganistanie w ramach amerykańskich sił stabilizacyjnych oraz dowodzonych przez NATO siłISAF.
W lutym 2007 Kanada, Włochy, Wielka Brytania, Norwegia i Rosja zobowiązały się uruchomić projekt wartości 1,5 miliarda dolarów mający na celu opracowanie szczepionek mogących uratować miliony ludzi w biednych krajach i wezwały innych do dołączenia się do tej inicjatywy[31].
Kanada jako jedno z najbogatszych państw świata, dzięki wysokiemudochodowiper capita jest członkiemOrganizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) oraz grupy krajówG7. Pod względem rozwoju gospodarczego Kanada zaliczana jest obecnie do grona jednej z najbardziej rozwiniętych gospodarek świata, a w perspektywie międzynarodowej jej pozycja gospodarcza jest postrzegana korzystnie[33]. Kanada ma gospodarkęwolnorynkową z niewiele większą interwencją rządu niż ma to miejsce wUSA, choć o wiele mniejszą niż w większości krajów europejskich. Kraj ma mniejszyprodukt krajowy brutto per capita (PKB) niż jego południowy sąsiad (53 372 USD, 2023[34]), ale wyższy niż gospodarki zachodnioeuropejskie[35][36]. W ostatniej dekadzie kanadyjską gospodarkę cechowały szybki wzrost, niskie bezrobocie i wysokie nadwyżki budżetowe na szczeblufederalnym. Dzisiejsza gospodarka Kanady bardzo przypomina amerykańską w orientacji na wolny rynek, wzorach produkcyjnych oraz wysokim standardzie życia[37]. W październiku 2006 r. bezrobocie w Kanadzie wynosiło 6,3% i był to najniższy wskaźnik od 30 lat, choć jest on różny w pomiarach lokalnych – od niskiego 3,6% w prowincjiAlberta do wysokiego 14,6% wNowej Fundlandii i Labradorze[38].
W minionym wieku, wzrost produkcji, górnictwa i usług spowodował przeobrażenie gospodarki kraju z rolniczej na zurbanizowaną i zindustrializowaną. Tak jak gospodarki innych wysokorozwiniętych krajów świata, tak i gospodarka kanadyjska jest zdominowana przezusługi, w których zatrudnione jest około 3/4 Kanadyjczyków[39]. Niemniej jednak, Kanada wyróżnia się spośród innych krajów wysoko rozwiniętych rozmiaramipierwszego sektora, wraz z gospodarką leśną i przemysłem naftowym. Te dwie dziedziny są w tym kraju najważniejsze.
Kanada jest jednym z kilku wysoko rozwiniętych państw, które są eksporterami energii (netto)[4]. Ma ogromne złoża gazu na wschodnim wybrzeżu oraz duże złoża gazu i ropy skoncentrowane wAlbercie oraz sąsiadującej z nią Kolumbii Brytyjskiej iSaskatchewan. Olbrzymie, zmieszane z piaskiem złożaAthabasca Tar Sands(inne języki) czynią Kanadę trzecim poArabii Saudyjskiej krajem pod względem wielkości rezerw ropy[40]. W Quebecu, Kolumbii Brytyjskiej, Nowej Fundlandii i Labradorze, Ontario i Manitobie energia elektryczna, która jest tania, obfita i stosunkowo przyjazna środowisku, pochodzi zelektrowni wodnych.
Kanada jest też jednym z najważniejszych na świecie producentów rolnych. Kanadyjskie prerie stały się jednym z głównych obszarów uprawy pszenicy oraz pozostałych zbóż. Jest jednym z największych na świecie producentówpotażu,cynku,uranu,złota,niklu,aluminium ikobaltu[41]. Wiele, jeśli nie większość miast na północy kraju, gdzie uprawa ziemi jest trudna, istnieje jedynie dzięki pobliskim kopalniom lub zasobom drewna. Rozwinął się także znaczący sektor wytwórczy, skoncentrowany w południowym Ontario i Quebecu, z przemysłem samochodowym i lotniczym na czele.
Kraj jest silnie zależny od powiązańhandlu międzynarodowego, w szczególności handlu z USA. Traktaty o wolnym handlu z 1989 r.Canada-U.S. Free Trade Agreement (FTA) oraz z 1994 r.North American Free Trade Agreement (NAFTA: dołączył Meksyk) znacznie zwiększyły wolumen handlu i stopień integracji z USA. Od 2001 roku, kiedy to udało jej się uniknąć recesji, osiąga najlepsze wyniki gospodarcze w grupie krajów ówczesnej G8. Od połowy lat 90. rząd federalny Kanady ogłasza nadwyżki budżetowe i regularnie spłaca zadłużenie.
Walutą kraju jestdolar kanadyjski (Canadian Dollar /Dollar canadien, symbol – CAD lub CAN $). Jeden dolar kanadyjski dzieli się na sto centów kanadyjskich.
Powszechne kanadyjskie monety o wartości poniżej jednego dolara (5¢, 10¢, 25¢) wzorowane są na swoich amerykańskich odpowiednikach (zobacz:dolar amerykański) – ich wielkości i masy oraz ich nazwy są prawie identyczne. Różnią się natomiast specyficznym składem chemicznym oraz rysunkiemawersu irewersu. Kanadyjskie monety 1$ (w obiegu od 1987) i 2$ (od 1996) nie są wzorowane na monetach amerykańskich. Oprócz standardowego zestawu monet opisanych powyżej w obiegu znajduje się cały szereg monet starszych, wycofywanych z obiegu oraz okolicznościowych.
Dobre warunki klimatyczne i glebowe południowo-wschodniej Kanady uczyniły z niej kraj rolniczy. Znaczenie rolnictwa potęgowało się też w miarę przyrostu ludności zasiedlającej nowe tereny kraju. Pod koniec XIX wieku, kiedy dominium rozciągnęło swoją władzę nad całym obszarem zachodniej części kontynentu, rolnictwo stało się dominującą gałęzią kanadyjskiej gospodarki.
Dzięki urodzajnej glebie bezleśnych prerii w ciągu jednego tylko dziesięciolecia kolonizacji, od roku 1891 do 1901, w Manitobie, Saskatchewan i Albercie osiedliło się przeszło ćwierć miliona ludzi[42]. W następnych trzydziestu latach w okresie szczytowego rozkwitu rolniczego prerii, od 1901 do 1931 roku, liczba ludności wzrosła prawie sześciokrotnie, a obszar pól uprawnych, który w roku 1881 wynosił tylko 18 355 500 ha, doszedł w 1931 roku do 66 009 000 ha. Dzięki temu Kanada wyprodukowała w 1901 roku 1 512 000 ton pszenicy, a w dziesięć lat później, w roku 1911 podwoiła swe plony, sięgające 3 590 000 ton.
W latach pięćdziesiątych ubiegłego stulecia Dominium zajmowało czwarte miejsce na świecie w ilości wyprodukowanej pszenicy po: Związku Radzieckim, Stanach Zjednoczonych i Chinach.
Najbardziej na świecie rozwinięty przemysł drzewny i celulozowo-papierniczy. Generuje on 12% PKB[43]. Ważną rolę odgrywa w gospodarce hutnictwo metali nieżelaznych:aluminium,niklu,miedzi,cynku,ołowiu. Kanada ma wysoko rozwinięty przemysł samochodowy (w roku 2007 z taśm produkcyjnych zjechały 1,342,133 samochody osobowe i 1,236,105 samochodów ciężarowych[44]). Dobrze rozwinięty jest przemysł taboru kolejowego, chemiczny, elektrotechniczny, maszynowy, spożywczy[43].
Kanada ma bardzo dobrze rozwiniętytransport. Ma 1,4 miliona kilometrówdróg, 10 głównychlotnisk międzynarodowych, 300 mniejszych portów lotniczych, 72 093 kilometrów torów kolejowych i ponad 300 portów, które zapewniają dostęp do tras morskich przez Oceany:Atlantycki,Spokojny iArktyczny, a takżeWielkie Jeziora iDrogę Wodną Świętego Wawrzyńca[45]. W 2005 r. udział transportu w tworzeniuPKB wynosił 4,2%[46]. Transport w Kanadzie zarządzany jest przez ministerstwo transportu.
WedługThe World Factbook w Kanadzie jest łącznie 1 042 300 km dróg, z czego 415 600 km to drogi utwardzone, w tym 17 000 kmdrogi ekspresowe. W 2006 r. zarejestrowanych były w Kanadzie 19 499 843 pojazdy drogowe, z czego 96,1% stanowiły pojazdy o masie do 4,5 tony, 2,3% stanowiły pojazdy o masie pomiędzy 4,5 a 15 ton i 1,6% – pojazdy o masie powyżej 15 ton. Łącznie pojazdy te przejechały w 2006 r. 326,14 miliarda km, zużywając 31,1 miliarda litrów benzyny i 10,1 miliarda litrów oleju napędowego[47]. Kanada ma bardzo dobre połączenia drogowe z 48 stanamiUSA iAlaską, którą w 1942 r. połączyła zFort St. John w Kolumbii Brytyjskiej (zbudowana początkowo dla celów wojskowych) autostrada. W Kanadzie obowiązujeruch prawostronny.
W 2015 rokueksport z Kanady wyniósł 390 mld USD, aimport 405 mld USD. Największą część eksportu stanowiąropa naftowa (13%) oraz samochody (12%). Głównie importowane są samochody (6,5%) i części do samochodów (4,9%)[48][49].
W 2015 r. obroty handlowePolski z Kanadą wyniosły 1,6 mld USD. Import z Polski do Kanady osiągnął poziom ok. 1,2 mld USD. Z Polski importuje główniesilniki turboodrzutowe, turbośmigłowe oraz inne turbiny gazowe (34,6%), suroweskóryfuterkowe (20,8%). Eksport z Kanady do Polski osiągnął wartość ok. 372,8 mln USD. Głównymi produktami wyeksportowanymi do Polski były:układy scalone i mikroasemblery elektroniczne (12,7%),wały napędowe, korby, obudowy łożysk,łożyska ślizgowe,przekładnie zębate (5,8%)[50].
Jeszcze w 1963 r. liczba mieszkańców Kanady wynosiła 19 milionów[51]. Wedługspisu ludności z 2011 r. Kanadę zamieszkiwała rekordowa liczba 33 476 688 mieszkańców, co oznaczało wzrost o 7,9% w porównaniu z rokiem 2001[52]. Głównymi czynnikami wzrostu są liczne osiedlanie sięimigrantów na terytorium Kanady, a w mniejszym stopniuprzyrost naturalny. Około 3/4 Kanadyjczyków mieszka w odległości do 150 km od granicy zUSA[53]. Najwięcej ludzi mieszka w dużych miastach, szczególnie wToronto,Montrealu,Ottawie,Vancouver i ich przedmieściach[54].
Gęstość zaludnienia Kanady wynosi 3,5 osoby na km², co czyni Kanadę jednym z najrzadziej zaludnionych krajów na świecie[55]. Najgęściej zaludnionym obszarem jest tzw.Korytarz Québec-Windsor położony wzdłuż linii o długości 1150 km między tymi miastami, w pobliżu Wielkich Jezior i Rzeki Świętego Wawrzyńca, w którym mieszka 57% ludności kraju[56].
Kanada jest krajem bardzo zróżnicowanym pod względemetnicznym. Według spisu ludności z 2001 r. w Kanadzie istnieją 34 grupy etniczne liczące po co najmniej 100 tys. osób. W 2001 r. 83% populacji (24 618 250 spośród 29 639 035 ankietowanych) zadeklarowało, że należy dorasy białej[57].Największą grupą etniczną sąAnglicy (20,2%), następnieFrancuzi (15,8%),Szkoci (14,0%),Irlandczycy (12,9%),Niemcy (9,3%),Włosi (4,3%),Chińczycy (3,7%),Ukraińcy (3,6%), irdzenni mieszkańcy Kanady (3,4%); choć aż 40% imigrantów uważa się za „Kanadyjczyków”[58]. Liczba rdzennych mieszkańców Kanady rośnie niemal dwukrotnie szybciej niż cała populacja kanadyjska. W 2001 r. 13,4% Kanadyjczyków należało do „zauważalnych mniejszości”[59].
Kanada ma najwyższy na świecie wskaźnikimigracjiper capita[60], napędzanej przez politykę gospodarczą oraz imigracyjne prawo rodzinne (jednoczenie rodzin). Kraj przyjmuje także dużą liczbę uchodźców. Nowoosiedlający się wybierają najczęściej aglomeracje Toronto, Vancouver i Montrealu. Duża część współczesnej imigracji kanadyjskiej pochodzi zAzji, głównie z Indii, Chin i Pakistanu. Jest to szczególnie widoczne w regionie Lower Mainland w Kolumbii Brytyjskiej. Na dużą skalę imigracją europejską do Kanady była tzw. emigracja solidarnościowa Polaków w czasie stanu wojennego w Polsce. W latach 2022–2024 Kanada przyjęła ćwierć miliona Ukraińców w ramach programu wiz awaryjnych, który przewidywał przyjęcie blisko miliona Ukraińców[61].
Według spisu powszechnego z 2001 posiadanie polskiego pochodzenia etnicznego (ethnic origins) zadeklarowało 817 085 osób (2,8% ludności kraju, z tego 260 415 deklarowało wyłącznie polskie pochodzenie)[64]. 208 375 zadeklarowało polski jakojęzyk ojczysty, a 118 415 jako język najczęściej używany w pracy.
Większość Polaków w Kanadzie zamieszkuje południoweOntario. Znaczne skupiska Kanadyjczyków polskiego pochodzenia spotyka się także w prowincjachManitoba,Saskatchewan,Alberta iQuebec, a mniejsze społeczności w pozostałych prowincjach. Stawia to polską społeczność w Kanadzie jako jedenastą co do wielkości (pomijając grupę niedeklarujących jakiegokolwiek pochodzenia). Polonia tworzy wyraźną kulturowo i stosunkowo silną ekonomicznie mniejszość, aczkolwiek jest wyraźnie niedoreprezentowana na wszystkich poziomach administracyjnych.
Do współczesnych polityków polskiego pochodzenia, działających w Kanadzie, należą:
W Kanadzie działa szereg organizacji polonijnych o różnym profilu. Przed władzami kanadyjskimi reprezentuje jeKongres Polonii Kanadyjskiej, zrzeszający większość z nich.
Historia Polonii kanadyjskiej i zagadnień związanych z tą grupą etniczną opisana jest w szeregu wydawnictw i artykułów prasowych. Z tych pozycji przytoczyć można:
William Makowski:The Polish People in Canada (A visual history). Thundra Books (Montreal), 1987,ISBN 0-88776-189-5.
Maria A. Jarochowska:Poza gniazdem (wizerunki emigrantki polskiej w Kanadzie w XX wieku). Polski Instytut Naukowy w Kanadzie (McGill University), Montreal 2006,ISBN 0-9692784-4-6.
Polonia in Alberta 1895–1995 (The Polish Centennial in Alberta). red. zb., Kongres Polonii Kanadyjskiej, o/Alberta, Edmonton 1995,ISBN 1-55195-004-9.
W 2006 Kanada liczyła 29 miast o ludności przekraczającej 150 tys. mieszkańców[65]. Dla porównania, prawie 70 lat wcześniej istniały tylko 2 miasta z ludnością >500 tys., 5 miast z ludnością 100–500 tys., 7 miast z ludnością 50–100 tys., 21 miast z ludnością 20–50 tys. i 35 miast z ludnością 10–20 tys.
W Kanadzie obowiązują dwa języki oficjalne:angielski ifrancuski.Dwujęzyczność Kanady jest prawem ustanowionym wKanadyjskiej Karcie Praw i Swobód,ustawie o językach oficjalnych iRegulacjach o języku oficjalnym; nad ich realizacją czuwa Komisarz ds. języków oficjalnych (ang.Commissioner of Official Languages, fr.Commissaire aux langues officielles). Oba języki mają równy status w sądach federalnych, Parlamencie, oraz innych instytucjach federalnych. Tam gdzie istnieje wystarczające zapotrzebowanie, mieszkańcy mają prawo do otrzymywania wszelkich usług związanych z rządem w języku angielskim bądź francuskim. Oficjalne mniejszości językowe mają prawo do własnego szkolnictwa we wszystkich prowincjach i terytoriach.
Angielski i francuski sąjęzykami ojczystymi dla odpowiednio 59,7% i 23,2% populacji[66] oraz językami najczęściej używanymi w domach dla odpowiednio 68,3% i 22,3% osób. Aby otrzymać obywatelstwo, należy znać angielski lub francuski. 98,5% Kanadyjczyków umie posługiwać się jednym z nich – 67,5% tylko angielskim, 13,3% tylko francuskim, a 17,7% obydwoma. Społeczności oficjalnych języków – angielskiego i francuskiego, określone na podstawie deklaracji ankietowanych o ich pierwszym języku oficjalnym, stanowią odpowiednio 73,0% i 23,6% populacji[67].
Chociaż 85% francuskojęzycznych Kanadyjczyków mieszka wQuebecu, to znaczące populacjefrankofońskie zamieszkują teżOntario i południowąManitobę, zaś Akadyjczycy – północne rejonyNowego Brunszwiku. Najliczniejsza populacja francuska poza Quebekiem żyje w Ontario.Karta Języka Francuskiego Quebecu stanowi, iż jest to tamtejszy język oficjalny, zaśNowy Brunszwik jest jedyną prowincją, w której zapis o oficjalnej dwujęzyczności znalazł się w konstytucji. Inne prowincje nie mają oficjalnego języka (języków), ale francuski używany jest obok angielskiego w oświacie, sądownictwie i innych instytucjach rządowych.Manitoba, Ontario i Quebec zezwalają na używanie, tak angielskiego, jak i francuskiego w legislaturach tych prowincji, a ich prawa stanowione są w obu językach. W Ontario francuski ma elementy statusu języka oficjalnego, ale nie jest językiem w pełni równorzędnym z angielskim. Na Terytoriach Północno-Zachodnich status oficjalny mająjęzyki tubylcze, a wNunavut językiem większości – i jednym z trzech oficjalnych języków terytorium – jestinuktitut.
W Kanadzie dominujący język angielski jest formą pośrednią między brytyjską a amerykańską angielszczyzną. Pisownia jest zasadniczo brytyjska, np. rzeczownik kolor lub środek zapisywany jest tak jak w brytyjskim angielskimcolour icentre, a niecolor czycenter jak w amerykańskim. Występuje tu jednak szereg regionalnych akcentów, lecz są bardziej one zbliżone do akcentów amerykańskich z sąsiednich rejonów.
Język francuski w Kanadzie różni się natomiast od standardowego akcentem oraz słownictwem. Ze względu na długotrwałą izolację zachował pewne cechy archaiczne.
Istotną rolę w Kanadzie odgrywają także języki nieurzędowe – 5 202 245 ludzi deklaruje jeden z nich jako podstawowy[66]. Najważniejsze z nich to:chiński (ojczysty dla 853 745 ludzi),włoski (469 485),niemiecki (438 080), orazpendżabski (271 220)[66].
Liczba ludności Kanady posługująca się danym językiem, według statystyk w 2001 roku (mowa tu o językuojczystym):
Zróżnicowanie religijne wśród Kanadyjczyków jest znaczne. Według spisu ludności[68] w 2021 roku 53,3% Kanadyjczyków byłochrześcijanami, w porównaniu z 67,3% w roku 2011. Spośród nichkatolicy byli w tej grupie najliczniejsi i stanowili 29,9% ogółu Kanadyjczyków. Najliczniejszym wyznaniemprotestanckim byłZjednoczony Kościół Kanady (United Church of Canada), do którego należało 3,3% populacji kraju. Ponadto w Kanadzie wielowiekową społeczność protestancką stanowili takżeanglikanie (3,1%),baptyści (1,2%),luteranie (0,9%) iprezbiterianie (0,8%). Spośród pozostałych chrześcijan widoczni byli równieżprawosławni (1,7%) izielonoświątkowcy (1,1%). W spisie z 2021 roku rekordowa liczba chrześcijan (3,3 mln – 9,2%) nie określiła swojego wyznania, co obok migracji i sekularyzacji, było jedną z głównych przyczyn strat większości wyznań chrześcijańskich. Pozostałe 12,1% wierzących związanych było z innymi religiami niż chrześcijaństwo: w tym 4,9% tomuzułmanie, 2,3%hinduiści, 2,1%sikhowie, 1,0%buddyści a 0,9%Żydzi. 34,6% zadeklarowało brak przynależności religijnej.
Ze względu na znaczną różnorodność wyznaniową zróżnicowana jest także religijność Kanadyjczyków. Spośród narodów anglosaskich Kanadyjczycy są znacznie mniej religijnym narodem niż Amerykanie, ale także mniej zsekularyzowanym, niż Australijczycy, Nowozelandczycy i Brytyjczycy. Wśród chrześcijan, zwłaszcza tradycji protestanckiej, dominuje podobna do europejskiej obojętność religijna, szczególnie w dużych ośrodkach miejskich, osadach w obszarach subpolarnych, w Kolumbii Brytyjskiej i Jukonie, a udział w regularnych praktykach religijnych ogranicza się jedynie do niewielkiej częścikonserwatywnych i mocno wierzących grup społecznych. Również katolicy powszechnie nie wykazują postaw dogmatycznych, nawet w tradycyjnie katolickim Quebecu, w którym wraz z postępującąsekularyzacją rosną nastrojeantyklerykalne. W Kanadzie na co dzień w życiu publicznym nie zauważa się jakichkolwiek przejawów religijnych. Znaczna część budynków kościelnych w niedziele świeci pustkami, aksięża ipastorzy rzadko zakładają szaty swojej profesji. Udział w praktykach religijnych wśród Kanadyjczyków waha się od ok. 6–8% w Jukonie, Kolumbii Brytyjskiej i Quebecu i dużych ośrodkach miejskich, do 25% w wiejskich obszarach Alberty, południowej Manitobie i niektórych obszarach Ontario. To więcej, niż wśród Australijczyków, Nowozelandczyków i Brytyjczyków, gdzie udział w praktykach religijnych wynosi 5–10%, ale mniej, niż wśród Amerykanów, gdzie regularnie praktykuje 35–40% społeczeństwa. Spadek uczestnictwa w niedzielnychnabożeństwach, malejąca liczba zawieranych kościelnych związków małżeńskich, chrztów i pogrzebów postępują w podobnie szybkim tempie, co w niektórych krajach Europy. Z drugiej strony znaczna część imigrantów pielęgnuje własne tradycje i często określana jest jako regularnie praktykująca. Najwięcej takich postaw przejawia się wśród katolików pochodzeniairlandzkiego,polskiego iwłoskiego, prawosławnychUkraińców oraz muzułmanów, ortodoksyjnychŻydów,hinduistów isikhów. Również zaangażowani w życie religijne są wyznawcy młodych ruchów religijnych, np.mormoni,Świadkowie Jehowy czy zielonoświątkowcy.
System kanadyjski, określany mianem „społeczne ubezpieczenie zdrowotne”, finansowany jest z federalnego budżetu państwa, a za jego zarządzanie odpowiedzialne są prowincje. Początkowo powszechnie chwalony za niskie koszty administracyjnej obsługi i rzeczywistą realizację zasady równego dostępu do świadczeń dla wszystkich[69], ostatnio – ze względu na rosnące koszty opieki zdrowotnej – boryka się ze znanymi innym „uspołecznionym służbom zdrowia” problemami: koniecznością ograniczenia zakresu dostępnych świadczeń i wydłużającymi się kolejkami oczekujących[70].
Organizacja opieki zdrowotnej w Kanadzie opiera się na pięciu głównych zasadach: uniwersalności (realne i równe uprawnienia do korzystania ze świadczeń zdrowotnych dla wszystkich obywateli i legalnie przebywających cudzoziemców), kompleksowości (konieczność udzielania wszystkich medycznie uzasadnionych świadczeń), przenośności (zachowywanie pełnych uprawnień w momencie zmiany miejsca zamieszkania na terytorium innej prowincji), dostępności oraz publicznego administrowania. Nieliczne świadczenia specjalistyczne, których wykonanie nie jest objęte gwarancjami publicznymi, mogą być przedmiotem ubezpieczeń prywatnych. Ze względu na konieczne dla uzdrowienia systemu ograniczanie w wydatkowaniu publicznych pieniędzy i powodowane przez to stopniowe wyłączanie kolejnych świadczeń z listy gwarantowanych, rola ubezpieczeń prywatnych w systemie stopniowo wzrasta. Podstawowe wskaźniki określające poziom rozwoju opieki stacjonarnej najbliższe są poziomom osiąganym w Wielkiej Brytanii.
Zgodnie zkanadyjską konstytucją, prawo do ustanawiania przepisów prawa karnego i postępowania karnego należy do rządu federalnego. Za egzekwowanie prawa odpowiedzialne są prowincje, podczas gdy uprawnienia do ścigania wykroczeń należą do rządu federalnego. Prawo jest jednolite w całym kraju. W 2006 r. było 2 452 787 przestępstw zgłoszonych, z czego 48% stanowiły przestępstwa związane z własnością a 12,6% przestępstw stanowiły brutalne zbrodnie. Na 100 000 obywateli zgłoszonych zostało 7518 incydentów[71]. Najniższą stopę przestępczości w 2006 r. miała prowincja Ontario z 5689 zgłoszeniami na 100 000 obywateli, następnieQuebec z 5909 zgłoszeniami. Najwyższe dane o przestępstwach maSaskatchewan z 13 711 zgłoszeniami. Miastem o najwyższym poziomie przestępczości jestSaskatoon.Quebec,Trois-Rivières,Saguenay (wszystkie w prowincji Quebec) mają najniższe wskaźniki przestępczości w porównaniu do wszystkich miast[72].
Do posiadania broni palnej potrzebne jest zezwolenie, które zezwala także do użycia jej w sytuacjach koniecznych do ochrony życia, lecz pozwolenia te wydawane są bardzo rzadko. Posiadanie wielu rodzajów broni palnej jest w Kanadzie zakazane lub ograniczone. Jedna trzecia kanadyjskich morderstw dokonywana jest z użyciem broni palnej.
W roku 2005 w Kanadzie było 61 050 funkcjonariuszy policji. Średnio na jednego funkcjonariusza policji przypada 500,1 obywateli[73]. Dane te są znacznie niższe niż w większości krajów rozwiniętych. Tak mało funkcjonariuszy policji ma tylkoJaponia iSzwecja.
Kanada ma stosunkowo niskie kary za wiele przestępstw. Od 1970 r. w Kanadzie nie obowiązuje jużkara śmierci. W 2001 roku w kanadyjskich więzieniach przebywało około 32 000 osób, czyli 0,13% ogółu ludności. Wskaźnik ten jest niższy od średniej europejskiej, która wynosi 0,2%.
Za edukację odpowiedzialne są w Kanadzie rządy prowincji i terytoriów, dlatego nie istnieje federalne ministerstwo edukacji. Każdy z trzynastu systemów edukacji jest podobny do pozostałych, ale odzwierciedla warunki historyczne, kulturowe i geograficzne danego regionu[74]. Obowiązkowi edukacyjnemu podlegają dzieci w wieku od 5–7 lat do 16–18 lat w zależności od prowincji[74], skutkiem czego szacuje się, że w społeczeństwie żyje poniżej jednego procentaanalfabetów[4]. Dalsza edukacja (postsecondary) również pozostaje w gestii rządów regionalnych, które pokrywają większość wydatków z nią związanych. Rząd federalny zapewnia dodatkowe środki w formie grantów naukowo-badawczych. W 2002 roku 43% Kanadyjczyków w wieku od 25 do 64 lat legitymowało się wykształceniem na poziomie wyższym; odsetek ten był jeszcze większy dla ludności w wieku od 25 do 34 lat i wynosił 51%[4].
W Kanadzie obowiązuje trzystopniowy system edukacyjny.
W angielskim nazywaneelementary school lubprimary school. Nauka zaczyna się w wieku czterech lat od tak zwanejjunior kindergarten, by ją kontynuować wsenior kindergarten. W tych dwóch klasach dzieci uczą się alfabetu, liczb oraz zasad zachowania w grupie. Prawdziwa nauka rozpoczyna się w klasie pierwszej i trwa osiem lat. W tym czasie uczniowie zdobywają podstawowe wiadomości ze wszystkich dziedzin nauczania.
W Kanadzie nie istnieje szkolnictwo zawodowe na poziomie średnim. Wszystkie szkoły średnie mają profil ogólnokształcący. Szkoła średnia trwa cztery lata. W niektórych prowincjach istnieje dodatkowy piąty rok dla uczniów chcących kontynuować naukę na uniwersytetach. Obowiązek szkolny w szkołach średnich zależy od lokalnych, prowincjonalnych regulacji, lecz obowiązuje zwykle do drugiej klasy szkoły średniej. Osoby kończące edukację na tym poziomie nazywane sądropouts. Poziom nauczania w szkołach średnich zależy od warunków lokalnych i może się bardzo zmieniać. Edukacja średnia nie kończy się żadnym egzaminem końcowym, natomiast każdy przedmiot kończy się zaliczeniem. Ocena z takiego zaliczenia, która jest wypadkową ocen z prac domowych i standardowych testów, ma charakter procentowy. Sumaryczna ocena ucznia także wyrażana jest w procentach i jest średnią z wszystkich ocen cząstkowych.Wewnątrz szkół istnieje podział uczniów według uzdolnień. Prowadzone są klasy w trzech profilach – zwykłym –trade, dla uczniów nie zamierzających kontynuować nauki na poziomie wyższym, akademickim –academic, dla tych, którzy zamierzają studiować, orazinternational dla najzdolniejszych, otrzymujących międzynarodową maturę.
W Kanadzie istnieją dwa lub trzy systemy szkolne – publiczny i prywatny lub publiczny, katolicki i prywatny. System katolicki jest dotowany ze środków publicznych na równi z federalnym.
Uczniowie nie zamierzający studiować kontynuują naukę, jednocześnie pracując w trybie czeladniczym.Wyższe instytucje edukacyjne dzielą się nacommunity college iuniwersytety. College wydają certyfikaty i dyplomy, natomiast uniwersytety stopnie naukoweB.Sc –Bachelor of Science lubArt (licencjat lub bakałarz) oraz podyplomoweM.Sc,M.A. lubM. Eng.Master of Science,Art lubEngineering – Magister, orazPH.D –Philosophy Doctor – Doktor Nauk.
Duży wpływ na kulturę kanadyjską miały kultura kolonizatorów (kultura brytyjska i francuska), a w mniejszym stopniu kultura i tradycje rdzennych mieszkańców. Ze względu na liczne migracje między dwoma krajami znaczny wpływ na kulturę kanadyjską miała także kultura amerykańska. Amerykańskie media i sposoby rozrywki są bardzo popularne w Kanadzie; i odwrotnie – wiele kanadyjskich produktów kultury odnosi sukces nie tylko w USA, ale i na całym świecie[75].
Kanada jest państwem o dużej powierzchni, co wiąże się z jej znacznym zróżnicowaniem etnicznym i kulturowym. Przemieszczając się między poszczególnymi regionami i prowincjami, można dostrzec istotne różnice w zwyczajach oraz kulturze. Ważnym czynnikiem kształtującym kulturę Kanady byli i pozostają imigranci napływający z różnych części świata. Wielu Kanadyjczyków postrzega kulturę swojego kraju jako nierozerwalnie związaną zwielokulturowością – pojęciem opracowanym przez zamieszkałego w Australii profesoraJerzego Zubrzyckiego[27]. Wielokulturowe dziedzictwo Kanady zostało zapisane w rozdziale 27Kanadyjskiej Karty Praw i Swobód.
Kanadyjska literatura składa się z dwóch członów: literatury angielskojęzycznej i francuskojęzycznej. Ta druga skupiona jest głównie na terenach prowincji Quebec. Do pisarzy kanadyjskich, którzy zdobyli międzynarodowy rozgłos, należą m.in.:Lucy Maud Montgomery – autorka słynnego cyklu powieści oAni z Zielonego Wzgórza (Anne of Green Gable),Szara Sowa (Grey Owl),Margaret Atwood,Alice Munro iMordecai Richler.
W Kanadzie istnieje intensywne życie teatralne, skupione w wielkich ośrodkach miejskich, takich jakToronto iMontreal. Działają tam znane teatry muzyczne, tradycyjne oraz nowoczesne. Atrakcjami turystycznymi są: dorocznyFestiwal Szekspirowski w Startford orazShaw Festival wNiagara on the Lake. Jednym z najsłynniejszych kanadyjskich reżyserów teatralnych jestRobert Lepage.
W Kanadzie powstają charakterystyczne typy muzyki ludowej –folk. Jej różnorodność odzwierciedla mieszaninę etniczną i kulturową Kanady. Obok muzyki wywodzącej się ze szkockiej tradycji, istnieją muzyka frankofońska i indiańska, tak tradycyjno-rytualna, jak i współczesna.
Malarstwo i szerzej rozumiane sztuki wizualno-plastyczne w Kanadzie opierają się w głównej mierze na sieci publicznych galerii sztuk i bogato rozbudowanej sieci galerii prywatnych. Głównymi centrami tych sztuk są duże metropolie, jak:Montreal,Toronto,Vancouver. Istniejące w tych i innych miastach galerie miejskie i prowincjonalne spełniają rolę mecenasów i promotorów sztuk wizualnych w Kanadzie. Głównym mecenasem twórczości plastycznej jest Rada Sztuki Kanady (Canada Art Council), która rokrocznie przyznaje stypendia i granty artystyczne dla artystów kanadyjskich.
Kanada jest ważnym producentem filmów. System dofinansowania ze środków publicznych pozwolił stworzyć kanadyjską, artystyczną i niekomercyjną szkołę filmową.W Kanadzie, a szczególnie w Toronto, zwanym „Hollywoodem Północy” kręci się wiele filmów amerykańskich. Spośród Kanadyjczyków wywodzi się także wielu znanych aktorów, w większości komediowych.
Obok wielu komercyjnych stacji telewizyjnych funkcjonuje w Kanadzie państwowa (niezależna) telewizjaCBC/Radio-Canada, produkująca programy informacyjne, oświatowe, kulturalne i rozrywkowe w obu językach urzędowych.
Kanadyjska kuchnia różni się od siebie w zależności od regionu. Ogólnie rzecz biorąc, tradycyjne dania kuchni anglojęzycznej części Kanady są ściśle związane z amerykańską i brytyjską kuchnią, podczas gdy tradycyjna kuchnia francuskojęzycznej części Kanady ewoluowała z kuchni francuskiej.Podstawą obu grup są świeże, sezonowe składniki. W kuchni znajduje się wiele żywności pieczonej, zwierząt łownych i żywności zbieranej.Zachodnie prowincje są pod silnymi wpływami kuchni niemieckiej, polskiej, ukraińskiej i skandynawskiej. Przykładem jest wegetariańska potrawa rosyjskiego pochodzenia –Doukhobors.
Dziś wielu Kanadyjczyków określa żywność jako „kanadyjską” w dużej mierze gdy jest ona rzadka w USA.Obecna kanadyjska kuchnia to połączenie nowoczesnych kulinarnych technik z kanadyjskimi składnikami, jak np.: jagody, małże, bizon,łosoś, dziki ryż,syrop klonowy i lokalnie wyprodukowanych piw, win, serów, win deserowych[77].
↑Bruce G. Trigger, James F. Pendergast: „Saint-Lawrence Iroquoians”. Handbook of North American Indians Volume 15. Washington: Smithsonian Institution, 1978, s. 357–361. OCLC 58762737.
↑Dodatkowo terytorium Kanady obejmuje niewielką enklawę we Francji obejmującąCanadian National Vimy Memorial zbudowane na miejscu bitwy oVimy Ridge:Jaką flagą powinniśmy upamiętnić Vimy Ridge?. Cytat: Związek Weteranów cytował dokument rządowy, nakazujący umieszczanie flagi z liściem klonu na własności federalnej. Teren, na którym zbudowanoVimy Memorial, podarowała Kanadzie Francja. Brak numerów stron w książce
↑AmberA.KarlinsAmberA.,Somerville, Vada Watson, „African American Studies Center”, Oxford University Press,2021,DOI: 10.1093/acref/9780195301731.013.79297 [dostęp 2023-03-07].
↑abJohn Alexander Dickinson: A Short History of Quebec. Young, Brian. Wyd. 3. edycja. Montreal: McGill-Queen’s University Press, 2003.ISBN 0-7735-2450-9. Brak numerów stron w książce
↑Gérard Pelletier.The October crisis. McClelland and Stewart, 1971. s. 55.
↑J.L. Granatstein: Yankee Go Home: Canadians and Anti-Americanism. Toronto: HarperCollins, 1997.ISBN 0-00-638541-9. Brak numerów stron w książce
↑abBickerton, James & Gagnon, Alain-G & Gagnon, Alain (Eds).: Canadian Politics. Wyd. 4. edycja. Orchard Park, NY: Broadview Press, 2004.ISBN 1-55111-595-6. Brak numerów stron w książce
↑John NH Britton: Canada and the Global Economy: The geography of Structural and Technological Change. Montreal: McGill-Queen’s University Press, 1996, s. 6–7.ISBN 0-7735-0927-5.
↑Krynicki,Aktualności geograficzne w jednym zdaniu, „Poznaj Świat”, Polskie Towarzystwo Geograficzne, Nr 12 (133), Rok XI, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, grudzień 1963, s. 2(pol.).
↑Beauchesne, Eric: Jest nas 31,612,897. National Post, 13 marca 2007. [dostęp 2007-03-13].
↑Norman Hillmer: Canada World View – Issue 24. Foreign Affairs and International Trade Canada, 2011-04-14. [dostęp 2006-10-03].
↑Benjamin Dolin and Margaret Young, Law and Government Division: Canada’s Immigration Program. Library of Parliament, 2004-10-31. [dostęp 2006-11-29]. [zarchiwizowane ztego adresu (2010-02-27)].
John Michael Bumsted: A history of the Canadian peoples. Oxford [Oxfordshire]: Oxford University Press, 2007.ISBN 0-19-542349-6. Brak numerów stron w książce
JanJ.GrabowskiJanJ.,Historia Kanady., Warszawa: Prószyński i S-ka, 2001,ISBN 83-7255-044-1,OCLC169635941. Brak numerów stron w książce
Marta Kijewska-Trembecka: Kanada – naród czy wspólnota polityczna: Analiza kanadyjskich procesów integracyjnych (Prace polonijne) (Polish Edition). Kraków: Nakl. Uniwersytetu Jagiellonskiego, 1994.ISBN 83-233-0782-2. Brak numerów stron w książce
SourayanS.MookerjeaSourayanS.,Gail FaurschouG.F.Imre SzemanGail FaurschouG.F.,Canadian cultural studies, Duke University Press, 2009. Brak numerów stron w książce
Piotr Wróbel, Anna Wróbel:Historia Kanady. Warszawa 2000,ISBN 83-85660-96-8.
Canadian Oxford World Atlas. Wyd. 6th. Toronto: Oxford University Press (Canada), 2008.ISBN 0-19-542928-1. (ang.). Brak numerów stron w książce
.svg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
_a_Kwakwaka%2527wakw_big_house.jpg)
.svg)
