W dokumentach wymienione zostały również obecne osiedla miasta, które w wynikuprocesów urbanizacyjnych zostały przez nie wchłonięte. Obecne osiedle KaliszaTyniec jako osobną miejscowość w zlatynizowanej formievilla Thynecz oraz obecnie stosowanejTyniec wymieniono w dwóchłacińskich dokumentach z 1282 roku wydanych w Kaliszu i sygnowanych przez księcia kaliskiegoPrzemysła II[16]. Wymienione w nich również zostały, oprócz samego Kalisza, notowanego w formie łacińskiejKalis, takżeStare Miasto jakoAntiqua civitas,Piwonice jakoPywniz,Majków jakoMaykowo,Dobrzec w obecnie stosowanej nazwieDobrzec[16].
Historyczne części Kalisza (Stare Miasto, Nowe Miasto, Warszawskie Przedmieście, Wrocławskie Przedmieście, Piskorzewie) leżą w głębokiej (do 40 m) dolinie Prosny, wKaliskim Węźle Wodnym, uregulowanym w latach 1842–1843.Śródmieście leży na dwóchwyspach rzecznych; na prawym brzegu Prosny leży zabytkowe Nowe Miasto[18][19]. Nowe osiedla mieszkaniowe (m.in. Kaliniec, Serbinów, Korczak, Widok, Dobrzec), których budowę rozpoczęto w 1957[20], leżą w lewobrzeżnej części miasta, na tarasie nadzalewowym i na wysoczyźnie.
Najwyżej położonym punktem Kalisza jest wzgórze na terenie Rodzinnego Ogrodu Działkowego „Dziewiarz” naWiniarach (151 m n.p.m.), natomiast najniższym jest brzegKanału Bernardyńskiego na granicy zgminą Blizanów (98 m n.p.m.)[2].
W dolinie Prosny znajduje się kilkastarorzeczy m.in. „Wygon” i największe „Bzizie” będące ostoją ptactwa wodno-błotnego (żuraw,błotniak stawowy) i chronionych gatunków roślin[21][22]. Na terenie Kalisza znajduje się również szereg pozostałości po wyrobiskach gliny w formieglinianek („Trójka”, „Tyniec”, „U Grona”, „Winiary”, „Zośka” oraz pięć stawów wParku Przyjaźni), kilka stawów parkowych (m.in. „Kogutek” wParku Miejskim), a także niewielki (ok. 1,5 ha[2]) zbiornik retencyjny na terenie sołectwa Dobrzec. Przy wschodniej granicy miasta leży zaporoweJezioro Pokrzywnickie[20].
W Kaliszu znajduje się około 30[23] mostów drogowych i pieszych (stąd Kalisz nazywany jest „polskąWenecją Północy”[24]).
Miejskietereny zielone (parki, zieleńce, zieleń osiedlowa i uliczna) zajmują ok. 210 ha, z koleilasy ok. 405 ha[25], co łącznie stanowi niespełna 9% powierzchni miasta. Najważniejszym miejskim zieleńcem jest rozległyPark Miejski (24,3 ha), założony w 1798 (najstarszy park miejski w Polsce[26]), przecięty Prosną i jej kanałami. Jego przedłużenie stanowiąPlanty, z którymi tworzy klin otaczający od zachodu, północy i wschodu miasto lokacyjne[20]. Pozostałe miejskie parki toPark Przyjaźni (11,1 ha) iPark nad Krępicą (2,5 ha). Ponadto w Kaliszu znajdują się trzy parki dworskie: w Sulisławicach, Szczypiornie iPark im. Rodziny Wiłkomirskich na Majkowie oraz liczneskwery.
Okolice Kalisza to terenyrolnicze, brak tam większych kompleksów leśnych. We wschodniej części miasta znajduje się niewielkiLas Winiarski; w podmiejskiej wsiWolica, około 7 km na południowy wschód od centrum miasta, leżą lasy komunalne.
Według klasyfikacjiWincentego Okołowicza Kalisz położony jest w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego przejściowego, natomiast według klasyfikacjiWladimira Köppena miasto leży w strefie klimatu kontynentalnego wilgotnego z ciepłym latem (Dfb).
W Kaliszu przeważająwiatry zachodnie i południowo-zachodnie, co w połączeniu z położeniem miasta w głębokiej dolinie Prosny, układem urbanistycznym, węglowym ogrzewaniem wielu budynków i dużym ruchem samochodowym powoduje w okresie zimowym częste przekroczenia dopuszczalnego poziomupyłów[28].
Rejon Kalisza należy do obszarów o najniższych opadach atmosferycznych w kraju; w latach 1991–2020 średnia roczna suma opadów wynosiła 494 mm – najmniej spośród wszystkich miast w Polsce[32].
Powyższe fakty oraz podobieństwo średniowiecznej nazwy Kalisza do antycznejKalisii, wzmiankowanej w 158 roku n.e. przezKlaudiusza Ptolemeusza, są powodem utożsamiania ich ze sobą co do lokalizacji przez niektórych historyków[36][37][38], począwszy odJana Długosza, który nazwał Kalisz najstarszym miastem Polski (Calisia – Poloniae civitatum vetustissima)[39].
Kalisz jest jednym z najstarszych miast w Polsce[40]. Zarazem twierdzenie, że Kalisz jest „najstarszym miastem w Polsce” lub „miastem polskim o najstarszej metryce pisanej”[41] nie jest właściwe i może być odbierane jako zabieg propagandowy, ponieważ Kalisz stał się miastem dopiero w połowie XIII w., po otrzymaniu praw miejskich[potrzebny przypis].Nie ma też dowodów na to, że osada istniała w czasiewielkiej wędrówki ludów[potrzebny przypis].
NaZawodziu, w miejscu późniejszego grodu, istniała od VI w. osada otwarta; podobna osada istniała od VII w. naOgrodach[42]. Pierwszygród na Zawodziu wzniesiono w latach około 850–860[42][43]. W tym samym czasie na północ od grodu powstała otwarta osada targowaStare Miasto[42][44]. Zespół obu osad stał się jednym z ważniejszych politycznie i handlowogrodem kasztelańskim, w którym krzyżowały się dalekosiężne drogi handlowe[44]. Część archeologów uważa, że Kalisz pełnił dlaPiastów rolę pierwszegoośrodka władzy w okresie plemiennym[45][46][47].
W 1282Przemysł II odnowił prawa miejskie, a także zezwolił na działalność pierwszego w Kaliszu szpitala św. Ducha naToruńskim Przedmieściu[54]. Za sprawą jego żony księżnejLudgardy w Kaliszu działały licznebrowary, a wyrabiane w nichpiwo było wysyłane m.in. naŚląsk i doCzech[53].
Na samym początkuI wojny światowej, 2 sierpnia 1914, do Kalisza bez walki wkroczyły wojska niemieckie. W dniach 7–22 sierpnia 1914 z niewyjaśnionych przyczyn ostrzelały one, zbombardowały, a następnie spaliły miasto[70]. Jak się powszechnie uważa, prawie całkowitego zniszczenia Kalisza dokonały oddziały pod dowództwem majora Hermanna Preuskera; istnieją jednakże źródła wskazujące jako sprawcę pułkownika Hoffmana z Landwehr-Infanterie-Regiment Nr 7[71]. Spaleniu uległ m.in. gmach ratusza i teatru. W gruzach legło 95 proc. zabudowy staromiejskiej, co spowodowało eksodus ludności i spadek liczby mieszkańców z 70 do 5 tysięcy. Na Wzgórzu Wiatracznym dokonano mordu na 80 cywilach (decymacja 800 zatrzymanych mężczyzn). Niemiecka komisja oceniła straty poniesione przez miasto na 25 mln rubli w złocie[72]. Straty materialne, obliczone w 1918 przez Ubezpieczenia Wzajemne Budowli od Ognia w Królestwie Polskim, stanowiły 29,5%[73] strat, jakie całe Królestwo Polskie poniosło w czasie I wojny światowej. Tragedię Kalisza przedstawiłaMaria Dąbrowska w powieściNoce i dnie (1931–1934).
Historycy[którzy?] oceniają, że Kalisz był najbardziej zniszczonym miastem w Europie w czasie I wojny światowej. Po odzyskaniu niepodległości odbudowano miasto, zachowując średniowieczny plan zabudowy.
9 lutego 1926 podczas demonstracji bezrobotnych w Kaliszu doszło do starć z policją i wojskiem; w ich wyniku zginęło 9 demonstrantów, a 60 zostało rannych[77].
3 września 1939 w sztabie25 Dywizji Piechoty w Kaliszu odbyła się odprawa dowódców wycofującej się na wschódArmii „Poznań”, której przewodniczył gen. dyw.Tadeusz Kutrzeba; tego samego dnia miasto opuściły oddziały 25 Dywizji Piechoty, którą dowodził gen. bryg.Franciszek Alter; wysadzono w powietrze mosty na Kanale Bernardyńskim i na Swędrni[80]. Następnego dnia Kalisz zajęły oddziały30 Dywizji Piechoty pod dowództwem gen.Johannesa Blaskowitza. 8 listopadaEinsatzgruppen rozpoczęły masowe egzekucje na cmentarzach żydowskich przy Nowym Świecie i ul. Podmiejskiej, 11 listopada Niemcy zamordowali tam m.in. prezydenta KaliszaIgnacego Bujnickiego[81]. W grudniu Niemcy rozpoczęli wysiedlanie Żydów i Polaków, tylko w dniach 1–31 grudnia z Kalisza i powiatu kaliskiego wysiedlono 27 858[82] osób. Także w grudniu Niemcy rozpoczęli masowe egzekucje w lasach wBiernatkach,Kościelnej Wsi,Winiarach,Wolicy i wZbiersku[83].
W granicach III Rzeszy ludność polską oraz żydowską zamieszkałą w Kaliszu spotkały prześladowania i szykany. Kalisz, podobnie jak inne miejscowości włączone do Rzeszy, objęto niemiecką akcją wysiedleńczo-kolonizacyjnąHeim ins Reich, podczas której wysiedlano Polaków i Żydów, aby zrobić miejsce dla niemieckich kolonistów przesiedlanych ze wschodu; z terenów wcielonych do ZSRR, Litwy, Łotwy, Dobrudży iBesarabii[84]. Deportacje przesiedleńcze obejmowały także wywózki naroboty przymusowe do Niemiec.
W wyniku okupacji niemieckiej liczba ludności spadła z 81 052 (1938) do 42 926[83] (1945).
Zakończenieokupacji niemieckiej w Kaliszu nastąpiło po wkroczeniu do miasta oddziałów 708. Samodzielnego Batalionu Łączności pod dowództwem kpt. Nikołaja Sienki[52], działającego w ramach 62 Korpusu Piechoty, który z kolei był jednostką33 Armii, walczącej w składzie1. Frontu Białoruskiego Armii Czerwonej.
W latach 1945–1949 Kalisz był siedzibą sztabu4 Pomorskiej Dywizji Piechoty im. Jana Kilińskiego (mieściła się w Urzędzie Wojewódzkim przy placu św. Józefa). Stacjonujący na terenie Kalisza11 Pułk Piechoty otrzymał imię Ziemi Kaliskiej[86]. W Polsce Ludowej w mieście rozwinął się przemysł spożywczy, odzieżowy, chemiczny, metalowy i włókienniczy (produkcja pluszu, aksamitu, tiulu, firanek i koronek)[87].
W 2005 Stowarzyszenie na rzecz Rozwoju Regionu i Utworzenia Województwa Środkowopolskiego wysunęło projekt utworzeniawojewództwa środkowopolskiego (wschodniowielkopolskiego)[97]. W 2010 w Kaliszu odbył się VIIIKongres Miast Polskich.
Liczba ludności Kalisza od końca XVIII wieku (w tysiącach):
Populacja
Największą populację Kalisz odnotował w 2000 – według danychGUS 110 104 mieszkańców[101]. W pierwszej połowie 2020 liczba mieszkańców spadła poniżej 100 tysięcy[102][103].
W 2004 aglomerację Kalisza (ang.Larger Urban Zone, LUZ) zamieszkiwało 409 307 osób[104].
Piramida wieku mieszkańców Kalisza w 2014 roku[105]:
W 2024 wydatki budżetu samorządu Kalisza wynosiły 1 006,1 mln zł, a dochody budżetu 968,87 mln zł[107][108]. Zadłużenie (dług publiczny) samorządu na koniec 2024 wynosiło 338,16 mln zł, co stanowiło 34,9% wysokości wykonywanych dochodów[109].
W 2022 w rankingu dziennika „Rzeczpospolita” Kalisz zajął 5. miejsce w ogólnopolskim zestawieniu 65 najlepszych samorządów miast na prawach powiatu[110].
W Kaliszu rozpoczynała się liniaKaliskiej Kolei DojazdowejKalisz Wąskotorowy –Turek (prześwit: 750 mm, linia: 1-torowa, zbudowana: 1914–1917, długość: 56,7 km). W lipcu 1991 została zamknięta dla ruchu pasażerskiego, w 1994 zlikwidowano odcinek Kalisz –Borków Stary, a obecnie odbywa się jedynie ruch turystyczny na 9,5 km odcinkuGoliszew –Zbiersk[133].
Pierwszą arterią mającą wyprowadzić ruch tranzytowy ze Śródmieścia była wybudowana w latach 1972–1980aleja Wojska Polskiego[137]. W latach 1992–1995 powstał pierwszy fragment zachodniej, wewnętrznejobwodnicy miejskiej (ulica Walentego Stanczukowskiego); kolejne odcinki oddano do użytku w 2000 i 2004[137] (w 2005 odcinki te przemianowano naulicę Józefa Piłsudskiego). W latach 2004–2010, w łącznie trzech etapach, wybudowana została południowa, śródmiejska obwodnica –Trasa Bursztynowa[138].
W Rządowym Programie Budowy Dróg Krajowych do 2030 znalazła się rozbudowadrogi krajowej nr 25 na 68 km odcinkuOstrów Wielkopolski –Konin do parametrówdrogi klasy GP o przekroju dwujezdniowym, wraz z zachodnią obwodnicą Kalisza wpisaną z kolei doProgramu Budowy 100 Obwodnic[139]. Zaprojektowano trzy warianty przebiegu trasy, z których dwa zakładały poprowadzenie obwodnicy w odległości 1–2 km od ciągu ulic Podmiejska–Stanczukowskiego–Piłsudskiego, a jeden w całości poza granicami miasta[140]; do realizacji zatwierdzono ostatecznie ten ostatni, poprzez wydaniedecyzji środowiskowej w październiku 2024[141].
Wdwudziestoleciu międzywojennym linie autobusowe łączyłyŚródmieście i dworzec kolejowy. Obsługa połączenia należała do Przedsiębiorstwa Autokomunikacja, którego dwa autobusy kursowały między Warszawską (obecnie Zamkowa) i Wrocławską (dziś Górnośląska), zatrzymując się na przystankach Plac św. Józefa, Ratusz, Most Kamienny oraz Rogatka Wrocławska. Funkcjonował także transport autobusowy do dworca kolei wąskotorowej, realizowany przez jej właściciela, czyli Kalisko-Turecką Kolej Powiatową[144]. Podobnie jak przed I wojną światową plan budowy tramwaju elektrycznego w mieście nie został zrealizowany[145].
Po zakończeniuII wojny światowej komunikację miejską uruchomiono ponownie 29 maja 1945. Pierwsza linia Miejskiej Komunikacji Autobusowej korzystała z dwóch poniemieckich autobusów na gaz świetlny markiBüssing. W 1945 przewieziono prawie 45 tysięcy pasażerów. W 1950 roku spółkę przekształcono w Miejski Zakład Komunikacyjny[144]. W latach 50. powstała zajezdnia przy ul. Majkowskiej[146]. W 1957 Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne obsługiwało 11 linii autobusowych[147], dysponując w 1963 51 autobusami poruszającymi się po sieci o długości 99 km[146]. W 1980 Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Komunikacji Miejskiej obsługiwało 29 linii, w 1992 Miejski Zakład Komunikacyjny obsługiwał 32 linie, w tym dwie nocne (101, 102).
Według stanu na grudzień 2023 w mieście i na obszarzezespołu miejskiego Kaliskie Linie Autobusowe obsługują 24 linie[149], w tym m.in. linie podmiejskie doNowych Skalmierzyc iOpatówka oraz jedną linię nocną (linia N1). W styczniu 2023 zaprzestały obsługi połączenia zOstrowem Wielkopolskim[150] (linię przyspieszoną M obsługujeMZK Ostrów Wlkp.[151]). Na terenie Kalisza rozlokowanych jest 337 przystanków komunikacji[152], z których korzystają wszyscy przewoźnicy odbywający kursy po mieście.
Pierwszaścieżka rowerowa w Kaliszu, o długości niespełna 300 metrów, powstała w 1999 wzdłuż ulicy Sportowej[potrzebny przypis]. W 2024 łączna ich długość wynosiła 66 km[25].
1 lipca 2017 uruchomiono po raz pierwszyKaliski Rower Miejski[153]. W sezonie letnim 2018 na system złożyło się 30 stacji i 283rowery[154]. W 2022, w związku z systematycznie malejącą liczbą wypożyczeń, zrezygnowano z dalszego funkcjonowania Kaliskiego Roweru Miejskiego[155].
W Kaliszu znajduje się kilkadziesiąt publicznych i niepublicznychprzychodni i zakładów ochrony zdrowia, w tym 3 szpitale na terenie miasta, 2 szpitale w jego obrębie o charakterze wojewódzkim; delegaturaNFZ; siedzibaPowiatowej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej oraz oddział rejonowyPolskiego Czerwonego Krzyża. W 2014 otwarto Ośrodek Radioterapii będący filią Wielkopolskiego Centrum Onkologii, wybudowany głównie ze środków województwa wielkopolskiego[157].
Akademia Wymiaru Sprawiedliwości w Warszawie, Kampus Mundurowy w Kaliszu, utworzony w 1955 jako Centrum Wyszkolenia Służby Więziennej[163], do 2019 działał jako Centralny Ośrodek Szkolenia Służby Więziennej w Kaliszu
W latach 1583–1773 działałokolegium jezuitów w Kaliszu, jedno z największych w kraju, liczące kilkanaście katedr; zostało zamknięte po kasacie Towarzystwa Jezusowego (1773)[163].
W mieście działają trzy kina: kino „Centrum” 3D w Centrum Kultury i Sztuki, 5-salowy multipleksMultikino (1271 miejsc) wGalerii Tęcza (do 2022 działał pod markąCinema 3D) i 7-salowy multipleksHelios (1442 miejsca) wGalerii Amber.
W 1939 w Kaliszu ukazywało się 11 tytułów prasowych, m.in. „Czyn i Słowo”, „Echo Kaliskie Ilustrowane” (z dodatkiem dla dzieci „Mały Kurjer”), „Express Kaliski”, „Gazeta Kaliska”, „Kaliszer Leben”, „Kaliszer Woch”, „Kurier Kaliski”, „Pokrzywy”, „Tabor”[80][169].
Kaliskie Towarzystwo Wioślarskie, zarząd i wioślarze (1934)[172]Przystanie wioślarskie Policyjnego Klubu Sportowego i Wojskowego Klubu Sportowego „Prosna” (1935)
W 1898 w Parku Miejskim zbudowano pierwszą przystań wioślarską; kolejną przystań wioślarską zbudowano w 1913 na Łęgu Rypinkowskim. W 1927 w Parku Sportowym otwartoStadion Miejski, na którym zbudowano pierwszy w Polsce betonowy tor kolarski[180].
Liczba pielgrzymów odwiedzających Kalisz w ciągu roku stawia miasto na wysokiej pozycji miast pielgrzymkowych zaraz zaCzęstochową,Licheniem czyKrakowem[185].
↑Według źródła znaleziska archeologiczne świadczą o kontaktach handlowych z Celtami i wpływie ich kultury oraz prawdopodobnym pobycie niewielkich grup (np. faktorii handlowej) lub pojedynczych osadników pochodzenia celtyckiego, jednak ogólnie rejon obecnego Kalisza znajdował się poza zasięgiem osadnictwa i kultury celtyckiej. Rejon Kalisza znajdował się w zasięgu kultury przeworskiej.
↑Zbory Świadków Jehowy: Kalisz–Chmielnik (w tym grupa języka migowego), Kalisz–Kaliniec, Kalisz–Ogrody (w tym grupa ukraińskojęzyczna), Kalisz–Skalmierzyce, Kalisz–Tyniec; (w tym grupa hiszpańskojęzyczna); Sale Królestwa: ul. Sadowa 16B, ul. Garncarska 16.
↑Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 31 sierpnia 2022 r. w sprawie rejestracji i oznaczania pojazdów, wymagań dla tablic rejestracyjnych oraz wzorów innych dokumentów związanych z rejestracją pojazdów (Dz.U. z 2022 r. poz. 1847 strona 86)
↑Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Bronisław Chlebowski (red.), Władysław Walewski (red.). T. 9. Warszawa: Władysław Walewski, 1888, s. 60.
↑Władysław Rusiński: Życie codzienne w Kaliszu w dobie Oświecenia. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1988, s. 10.ISBN 83-210-0695-7.
↑Bolesław Szczepański: Wschodnia część Wielkopolski w latach 1815–1918. W: Dzieje Wielkopolski. Witold Jakóbczyk (red.). T. 2: Lata 1793–1918. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1973, s. 852.
↑Janusz Dolata, Wiesław Maik: Układ osadniczy. W: Województwo kaliskie. Stanisława Zajchowska (red.). Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1979, s. 160–165.ISBN 83-210-0043-6.
↑Wojciech Kriegseisen, Sejmiki Rzeczypospolitej szlacheckiej w XVII i XVIII wieku, Warszawa 1991, s. 29.
↑ab„Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski”, tom I, Biblioteka Kórnicka, Poznań 1877, s. 475–479.
↑Marian Sobański: Kalisz i ziemia kaliska. Warszawa: Wydawnictwo „Sport i Turystyka”, 1954, s. 12–26.
↑Miasta polskie w Tysiącleciu. Stanisław Pazyra (przewodn. kom. red.). T. 2. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1966, s. 230–234.
↑Teresa Zarębska: Kalisz. W: Zabytki urbanistyki i architektury w Polsce. Odbudowa i konserwacja. Wojciech Kalinowski (red.). T. 1: Miasta historyczne. Warszawa: Wydawnictwo „Arkady”, 1986, s. 163–172.ISBN 83-213-3208-0.
↑abcSłownik krajoznawczy Wielkopolski. Włodzimierz Łęcki (przew. kom. red.). Warszawa–Poznań: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1992, s. 92–97.ISBN 83-01-10630-1.
↑Ziąbka L.,Ze świata Celtów: Kaliskie w kręgu wpływów europejskiej cywilizacji celtyckiej, Kalisz 2003.
↑Marcin Rudnicki, Leszek Ziąbka: Moneta celtycka z Kalisza-Piwonic a początki dziejów mennictwa na ziemiach Polski. W: Od Kalisii do Kalisza. Skarby doliny Prosny. Stanisław Suchodolski (red.), Michał Zawadzki (red.). Warszawa: Zamek Królewski w Warszawie, 2010, s. 14.ISBN 83-899-5917-1.
↑prof. Tadeusz Baranowski: Gród w Kaliszu – badania, odkrycia, interpretacje. W: Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Rada Miejska Kalisza: Kalisz Wczesnośredniowieczny. Materiały sesji Kalisz 15.06.1998r. Kalisz: 1998, s. 39.ISBN 83-85463-72-0.
↑Grażyna Schlender: Kalisz i region kaliski. 260 pytań i odpowiedzi. Kalisz: Archiwum Państwowe w Kaliszu, 2010, s. 10.ISBN 978-83-927408-1-0.
↑Dąbrowski Krzysztof: Z przeszłości Kalisza. Warszawa: Książka i Wiedza, 1970, s. 64 i następne, 88.
↑Władysław Rusiński: Kalisz. Zarys dziejów. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1983, s. 7.ISBN 83-210-0403-2.
↑Anna Woźniak: Historia. kalisz.pl. [dostęp 2018-09-29].
↑abcTadeusz Baranowski, Leszek Ziąbka. Gród kaliski na Zawodziu. „Kalisia Nowa”. 5–6 (131), s. 5, 2008. Kalisz: Urząd Miejski w Kaliszu. ISSN1426-7667.
↑Andrzej Buko: Archeologia Polski wczesnośredniowiecznej. Odkrycia, hipotezy, interpretacje. Warszawa: Wydawnictwo „Trio”, 2005, s. 188.ISBN 83-7436-023-2.
↑abcWładysławW.KościelniakWładysławW.,Wędrówki po moim Kaliszu, Edytor, 2010,ISBN 978-83-60579-56-5. Brak numerów stron w książce
↑Tadeusz Baranowski, Edward Pudełko, Jerzy Aleksander Splitt: Pradzieje i wczesne średniowiecze regionu kaliskiego. Kalisz: Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej w Kaliszu, 2003, s. 91.ISBN 83-88042-23-8.
↑Andrzej Buko: Archeologia Polski wczesnośredniowiecznej. Odkrycia, hipotezy, interpretacje. Warszawa: Wydawnictwo „Trio”, 2005, s. 187–190, 387–392.ISBN 83-7436-023-2.
↑Andrzej Buko: Archeologia Polski wczesnośredniowiecznej. Odkrycia, hipotezy, interpretacje. Warszawa: Wydawnictwo Trio, 2005, s. 180.ISBN 83-7436-023-2.
↑Civitates Principales: wybrane ośrodki władzy w Polsce wczesnośredniowiecznej: katalog wystawy, red. Tomasz Janiak, Dariusz Stryniak. Gniezno: Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, 1998.ISBN 83-906800-2-5.
↑abcEdward Polanowski: W dawnym Kaliszu. Szkice z życia miasta 1850–1914. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1979.ISBN 83-210-0059-2. Brak numerów stron w książce
↑Władysław Kościelniak, Krzysztof Walczak: Kronika miasta Kalisza. Kalisz: Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 2002, s. 26.ISBN 83-85638-43-1.
↑Janusz Tomala: Kalisz – miasto lokacyjne w XIII-XVIII wieku. Studium archeologiczno-architektoniczne. Kalisz: Edytor, 2004, s. 47.ISBN 83-919877-4-4.
↑Kodex dyplomatyczny Wielkiej Polski; Codex diplomaticus Majoris Poloniae zawierający bulle papieżów, nadania książąt, przywileje miast, klasztorów i wsi, wraz z innemi podobnéj treści dyplomatami, tyczącemi się historyi téj prowincyi od roku 1136 do roku 1597; zebrany z materyałow przez Kaźmierza Raczyńskiego byłego Generała W. Polskiego i Marszałka nadwornego koronnego przysposobionych; wydany przez Edwarda Raczyńskiego, Poznań 1840, s. 181.
↑Stan Lewicki, Historja handlu w Polsce na tle przywilejów handlowych: (prawo składu), Warszawa 1920, s. 132.
↑Bolesław Markowski, Administracja skarbowa w Polsce, Warszawa 1931, s. 29.
↑Anna Plenzler: Szlak kultury żydowskiej w Wielkopolsce. Poznań: Wielkopolska Organizacja Turystyczna, 2011, s. 13.ISBN 978-83-61454-01-4.
↑Zabytki urbanistyki i architektury w Polsce. Odbudowa i konserwacja. T. 1: Miasta historyczne. Warszawa: Wydawnictwo „Arkady”, 1986, s. 166.ISBN 83-213-3208-0.
↑Marek Rezler, Jan Henryk Dąbrowski 1755-1818, Poznań 1982, Krajowa Agencja Wydawnicza.
↑Juliusz Bardach i Monika Senkowska-Gluck (red.): Historia państwa i prawa Polski, Tom III od rozbiorów do uwłaszczenia. Warszawa: PWN, 1981, s. 354.ISBN 83-01-02658-8.
↑Zygmunt Gloger: Geografia historyczna ziem dawnej Polski. Kraków: Spółka Wydawnicza Polska, 1903, s. 360.
↑Iwona Barańska: Architektura Kalisza w dobie Królestwa Kongresowego. Kalisz: Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 2002, s. 55–64.ISBN 83-85638-24-5.
↑B. Orłowski,Most kaliski z 1866 roku na tle epoki, [w:]Dziedzictwo przemysłowe Kalisza i regionu, red. T. Krokos, Kalisz 2003, s. 47–48.ISBN 83-908430-9-9.
↑Władysław Kościelniak, Krzysztof Walczak: Kronika miasta Kalisza. Kalisz: Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 2002, s. 149.ISBN 83-85638-43-1.
↑W. Rusiński.Kalisz, Zarys dziejów. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1983. ISBN 83-210-0403-2. s. 80
↑Maciej Drewicz: Kto zniszczył Kalisz. Dziennik Wielkopolski; Internet Archive: Wayback Machine. [dostęp 2016-05-09].
↑Istnieją też szacunki mówiące o ponad 33 milionach rubli w złocie[potrzebny przypis].
↑Teresa Zarębska. Sprawa odbudowy zabytkowego centrum Kalisza po zniszczeniu w 1914 roku. „Rocznik Kaliski”. Tom 10, s. 121–177, 1977. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
↑1932 listopad 28, Kalisz - >>ABC Kaliskie<<: relacja z pochowania legionistów zmarłych w obozie w Szczypiornie w nowo wybudowanym mauzoleum w Kaliszu (uroczystości niedzielne) w:Materiały źródłowe do dziejów legionistów internowanych w Szczypiornie w 1917 roku. Kalisz: Archiwum Państwowe w Kaliszu, 2017.ISBN 978-83-938559-8-8. s. 358-359
↑Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 5 kwietnia 1934 r. o zmianie granic miasta Kalisza w powiecie kaliskim, województwie łódzkiem (Dz.U. z 1934 r. nr 30, poz. 272).
↑abcWłodzimierz Bonusiak: Odbudowa, rozwój przestrzenny i ludnościowy miasta w latach 1918–1939. W: Dzieje Kalisza. Władysław Rusiński (red.). Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1977, s. 551, 554, 556.
↑abWładysław Kościelniak, Krzysztof Walczak: Kronika miasta Kalisza. Kalisz: Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 2002, s. 191.ISBN 83-85638-43-1.
↑Anna Tabaka: Ignacy Adam Nieściuszko-Bujnicki (1891–1939). Kalisz: Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 2016, s. 55.ISBN 978-83-62689-31-6.
↑Władysław Kościelniak, Krzysztof Walczak: Kronika miasta Kalisza. Kalisz: Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 2002, s. 192.ISBN 83-85638-43-1.
↑abcdStanisława Bonusiak, Włodzimierz Bonusiak: Kalisz w latach okupacji hitlerowskiej. W: Dzieje Kalisza. Władysław Rusiński (red.). Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1977, s. 630–647.
↑Praca zbiorowa „Wysiedlenia, wypędzenia i ucieczki 1939–1945. Atlas ziem Polski”, Demart 2008, s. 162,ISBN 978-83-7427-391-6.
↑Marian Woźniak (red.): Encyklopedia konspiracji wielkopolskiej: 1939–1945. Poznań: Wydawnictwo Instytutu Zachodniego, 1998, s. 211–212.ISBN 83-85003-97-5.
↑„Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939- 1945” Sport i Turystyka 1988,ISBN 83-217-2709-3, s. 256.
↑Wojciech Jankowski, Mały przewodnik po Polsce, Wydawnictwo Sport i Turystyk Warszawa 1983ISBN 83-217-2329-2, s. 138.
↑Ryta Kozłowska. Uroczystości 1000-lecia Państwa Polskiego i XVIII wieków Kalisza. „Rocznik Kaliski”. T. 1, s. 397–399, 1968. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie. ISSN0137-3501.
↑Stanisław Kaszyński: Teatralia kaliskie. Materiały do dziejów sceny kaliskiej (1800–1970). Łódź: Wydawnictwo Łódzkie, 1972, s. 74.
↑Wacław Panek: Mały słownik muzyki rozrywkowej. Warszawa: Związek Polskich Autorów i Kompozytorów, 1986, s. 32.ISBN 83-00-00997-3.
↑WładysławW.KościelniakWładysławW.,KrzysztofK.WalczakKrzysztofK.,Kronika miasta Kalisza, Kalisz: Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 2002, s. 212-213.
↑Uchwała nr XV/111/86 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kaliszu z dnia 30 maja 1986 r. w sprawie zmiany granic miasta Kalisza (M.P. z 1986 r. nr 17, poz. 115).
↑Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 8 lipca 1999 r. w sprawie utworzenia Państwowej Szkoły Zawodowej w Kaliszu (Dz.U. z 1999 r. nr 60, poz. 640)
↑abUstawa z dnia 14 kwietnia 2023 r. o utworzeniu Uniwersytetu Kaliskiego im. Prezydenta Stanisława Wojciechowskiego oraz zmianie nazw niektórych uczelni akademickich (Dz.U. z 2023 r. poz. 905)
↑Robert Kordes. Krojenie województw. „Życie Kalisza”. 3/2005, s. 27, 19 stycznia 2005. Kalisz: Idea Contact. ISSN1231-6350.
↑Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych o zmianie granic miasta Kalisza w powiecie kaliskim, województwie łódzkiem (nr 272), 5 kwietnia 1936. Brak numerów stron w książce
↑Zarządzenie Nr 56/18 Wojewody Wielkopolskiego z dnia 28 lutego 2018 r. ws. ustalenia liczby radnych (Dz. Urz. Woj. Wielkopolskiego z 2018 r. poz. 1845).
↑Sutarzewicz H.,Asnyk, Konopnicka i Dąbrowska w Kaliszu, Warszawa 1977, s. 77–78.
↑Szachówna M.,Kalisz i jego okolice: przewodnik ilustrowany, Kalisz 1927, s. 106, 127.
↑Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. ws. wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200).
↑Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 8 lipca 1999 r. w sprawie utworzenia Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Kaliszu (Dz.U. z 1999 r. nr 60, poz. 640).
↑Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 4 sierpnia 2020 r. w sprawie zmiany nazwy Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. Prezydenta Stanisława Wojciechowskiego w Kaliszu (Dz.U. z 2020 r. poz. 1350).
↑abcdeWładysław Kościelniak, Krzysztof Walczak: Kronika miasta Kalisza. Kalisz: Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 2002, s. 49, 58, 82, 200, 203, 224.ISBN 83-85638-43-1.
↑Jan Hellwig. Studium Nauczycielskie w Kaliszu (1960–1975). „Rocznik Kaliski”. Tom X, s. 233–255, 1977. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
↑Aleksander Pakentreger: Żydzi w Kaliszu w latach 1918–1939 : problemy polityczne i społeczne. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1988, s. 297–312.ISBN 83-01-08374-3.
↑Władysław Kościelniak, Krzysztof Walczak: Kronika miasta Kalisza. Kalisz: Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 2002, s. 212.ISBN 83-85638-43-1.
.JPG)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
_Starostwo_Powiatowe_P02.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.JPG)
.JPG)
.jpg)
.jpg)
