W okresie pierwszych kontaktów z Europejczykami Kalifornię zamieszkiwały ludy:Pomo, Kostanoan,Jokut, Czumasz,Mohave (nie mylić zMohawkami) iSerrano, mówiące językami:na-dene, tano,penutian ihokan-siu. W końcu XVIII w. Kalifornia została skolonizowana przezhiszpańskich osadników i stała się częścią wicekrólestwaNowej Hiszpanii. W 1821 wraz z innymi terytoriami wchodzącymi w skład wicekrólestwa uzyskała niepodległość i stała się częściąMeksyku. Przez powstanie osadników amerykańskich iwojnę meksykańsko-amerykańską w latach 1846–1848 Kalifornia stała się częścią Stanów Zjednoczonych. W 1850 Kalifornia została przyjęta doUnii jako 31. stan. W XIX wieku, na wieść o odkryciu złóż złota w okolicachSan Francisco, wybuchła tzw.gorączka złota. Było to przełomowe wydarzenie w dziejach całej Kalifornii. Dzięki masowemu napływowi osadników i poszukiwaczy złota stan zaczął się rozwijać. Wpływ gorączki złota na ten obszar doskonale obrazuje przykład San Francisco – z osady stało się nagle ludnym i prężnym miastem.
Na początku XX wiekuLos Angeles stało się centrum amerykańskiego show-biznesu, który do dziś jest wizytówką miasta. Innymi ważnymi dla stanu dziedzinami gospodarki są turystyka, rolnictwo (głównie w Dolinie Kalifornijskiej), przemysł kosmiczny,informatyka i przemysł naftowy[potrzebny przypis].
Gospodarka Kalifornii, mierzonaproduktem krajowym brutto, jest największa pośród amerykańskich stanów[6]. Gdyby Kalifornia była samodzielnym państwem, byłaby 4. gospodarką na świecie, z produktem krajowym brutto wyższym niż PKBJaponii[7].
Mianem „Kalifornii” określano niegdyś tereny obecnie należące do amerykańskich stanów: Kalifornia,Nevada,Utah,Arizona iWyoming, a także meksykańskich:Kalifornia Dolna iKalifornia Dolna Południowa. Samą nazwę powszechnie wywodzi się od nazwy utopijnego raju, w którym wedle legend miały mieszkać Amazonki, rządzone przez królową Califię. Na bazie tego mitu w 1510hiszpański pisarzGarci Rodríguez de Montalvo napisał książkę pt.Las sergas de Esplandián o wyspie zamieszkiwanej tylko przez kobiety. Prawdopodobnie dlatego teżhiszpańscy odkrywcy, badającyMeksyk z poleceniaHernána Cortésa, gdy w 1533 dowiedzieli się o wyspie (dziś wiadomo, że to półwysep) nieopodal zachodniego wybrzeżaPacyfiku, którą według podań miały rządzić kobiety, nadali jej nazwę Kalifornia.
Sukcesywnie zasiedlana przez kolejne fale przybyszów w ciągu ostatnich 10 tysięcy lat, Kalifornia była jednym z najbardziej zróżnicowanych pod względem językowym i kulturowym regionów prekolumbijskiejAmeryki Północnej[8]. Mieszkało tu ponad 70 odmiennych grupIndian. Duże, osiadłe grupy Indian zamieszkiwały wybrzeżePacyfiku, który był głównym źródłem pożywienia. Obok połowuryb polowano nassaki morskie. Grupy zamieszkujące tereny śródlądowe żyły zmyślistwa izbieractwa. Indianie kalifornijscy w zależności od grupy znacznie różnili się w organizacji – istniał podział na grupy, plemiona, wioski. Mimo różnic byli ze sobą powiązani sojuszami, więzami handlowymi, rodzinnymi, choć toczyli także walki.
Kalifornię odkrył portugalski żeglarzJoão Rodrigues Cabrilho w 1542. Mimo iż byłPortugalczykiem, służył Hiszpanii.Angielski odkrywca i korsarzFrancis Drake 37 lat później opłynął wybrzeże Kalifornii i zgłosił pretensje do jego części. Hiszpańscy kupcy zaczęli wykorzystywać Kalifornię w trakcie podróży zFilipin do koloniihiszpańskich w Meksyku od roku 1565. W 1602 Sebastian Vizcaino zbadał i opisał na mapie wybrzeże Kalifornii na polecenie wicekrólestwaNowej Hiszpanii.
Hiszpańscy duchowni zaczęli zakładaćośrodki misyjne wzdłuż wybrzeża (powstało ich 21), aby nawracać miejscowych Indian. Pierwszy ośrodek misyjny został założony wSan Diego w 1769. Wokół misji pojawiły się małe miasteczka, był to początek hiszpańskiego osadnictwa w tej części Kalifornii. Nową prowincję nazwano „Alta California” (Górna Kalifornia, do dziś istnieje wMeksyku stan o nazwie Kalifornia Dolna). W 1821, w wyniku powstania przeciwko władzy Hiszpanii, Kalifornia stała się częścią niepodległego Meksyku i pozostała nią przez 25 lat.
Od 1820traperzy i osadnicy z USA oraz Kanady zaczęli przybywać do Północnej Kalifornii, stając się motorem przemian, które wkrótce dotknęły tę część Meksyku. Ci nowi przybysze odkryli szlaki przez góry oraz pustynie Kalifornii, zasiedlając niezamieszkane dotąd rejony. W tym samym okresieImperium Rosyjskie badało wybrzeże Kalifornii i założyło punkt handlowy wFort Ross[9].
W 1846 osadnicy amerykańscy zbuntowali się przeciwko Meksykowi (tzw. Rewolta Niedźwiedziej Flagi), ustanawiając wSonomieRepublikę Kalifornii. Pierwszym i zarazem ostatnim prezydentem Republiki byłWilliam B. Ide, który odegrał bardzo ważną rolę w czasie powstania. Okres jego urzędowania trwał 25 dni i zakończył się wraz z zajęciem Kalifornii przez siłyStanów Zjednoczonych.
Republika Kalifornii istniała zatem bardzo krótko. Gdy wybuchła rewolta niedźwiedziej flagi, trwaławojna amerykańsko-meksykańska (1846–1848). Powstańcy w Kalifornii liczyli zatem na wsparcie ze Stanów Zjednoczonych. Pomocy udzielono – komandorUS Navy, John D. Sloat, wpłynął nazatokę Monterey i rozpoczął okupację Kalifornii przez Stany Zjednoczone. Po serii kampanii na południu (oblężenieLos Angeles, bitwy pod Dominguez Rancho, San Pasqual, Rio San Gabriel i La Mesa) Górna Kalifornia skapitulowała w czasie krótszym niż miesiąc przed siłami Amerykanów. Californios (jak określało się hiszpańskojęzycznych mieszkańców regionu) w 1848 w Cahuendze podpisali traktat oddający Kalifornię Amerykanom. Na mocytraktatu z Guadalupe Hidalgo, kończącego wojnę między Meksykiem a USA, Kalifornia została podzielona między obydwa państwa.
W 1848 liczba osadników amerykańskich w Kalifornii nie przekraczała 15 tys., ale wraz z odkryciem złota i powiązanymi z tym masowymi migracjami ze Stanów,Europy iKanady – znacznie wzrosła. W 1850 Kalifornia przystąpiła do Unii jako 31 stan.Niewolnictwo było w niej zakazane.
Miejscem pobytu władz Kalifornii pod rządami Meksyku byłoMonterey (od 1777 aż do 1835, gdy meksykańskie władze opuściły Kalifornię). Amerykańska administracja szukała miejsca na swą siedzibę. Początkowo było toSan Jose (od 1850 do 1851). NastępnieVallejo (1852–1853) iBenicia (1853–1854). Ostatecznie jednak stolicą stanu zostało w 1854Sacramento i jest nią (z małą przerwą w 1861, gdy podczas powodzi posiedzenia legislatury stanowej odbywały się wSan Francisco) do dziś.
Podróże między Kalifornią a środkową i wschodnią częścią Stanów Zjednoczonych były bardzo czasochłonne i niebezpieczne. Zmieniło się to jednak wraz z budową pierwszej transkontynentalnej linii kolejowej, przebiegającej przez przełęcz Donner w górachSierra Nevada. Wraz z budową tej linii kolejowej setki tysięcy osadników przybywały do Kalifornii ze wschodu. Główną przyczyną migracji były znakomite warunki do uprawy ziemi.
We wczesnym okresie XX w. liczba przybywających do Kalifornii uległa zwiększeniu wraz z rozwojem połączeń kolejowych i budową autostrad. W okresie od 1900 do 1950 ludność stanu wzrosła z 1,4 mln do 10,5 mln, co sprawiło, że Kalifornia stała się najbardziej zaludnionym stanem w Stanach Zjednoczonych.
Pierwszy geograficzny opis Kalifornii w języku angielskim opublikował polski lekarz oraz podróżnik,Feliks Wierzbicki, w książce pt. „California Guidebook”, wydanej w 1849 roku w Kalifornii[10]. Rok później książka pt. „Opis Kalifornii pod względem geograficznym, statystycznym i geologicznym”[11] ukazała się w języku polskim wKrakowie.
Kalifornia leży międzyPacyfikiem, stanamiOregon,Nevada,Arizona i meksykańskim stanemBaja California. Powierzchnia stanu wynosi 423 970 km². Gdyby Kalifornia była oddzielnym państwem, znajdowałaby się na 59. miejscu na liście największych państw świata.
W środkowej części stanu leżyDolina Kalifornijska, otoczona pasmami górskimi – górami leżącymi na wybrzeżu Pacyfiku (na zachodzie), pasmemSierra Nevada (na wschodzie),Górami Kaskadowymi (na północy) i górami Tehachapi (na południu). Na południe od wybrzeża znajdują sięChannel Islands.
Dolina Kalifornijska jest rolniczym sercem regionu i produkuje prawie 1/3 żywności dla Stanów Zjednoczonych. Dolina Kalifornijska przedzielona jestdeltąSacramento iSan Joaquin. Jej północna część zwana jest doliną Sacramento, południowa zaś doliną San Joaquin, od przepływających przez nie rzek.
Obydwie rzeki pełnią bardzo ważną rolę nie tylko w przyrodzie, ale i w działalności gospodarczej. Dzięki pracom nad pogłębianiem dna, rzeki zachowują głębokość umożliwiającą istnienie portów w wielu śródlądowych miastach stanu. System kanałów umożliwia zaś nawadnianie pól w Dolinie Kalifornijskiej. Delta Sacramento i San Joaquin zapewnia takżewodę pitną dla prawie 2/3 mieszkańców stanu.
WSierra Nevada znajduje się najwyższy szczyt kontynentalnych stanów (Alaska określana jest mianem stanu „zewnętrznego” i nie zalicza się jej do stanów kontynentalnych, mimo iż leży na kontynenciepółnocnoamerykańskim) –Mount Whitney o wysokości 4421 m n.p.m. Temperatura w Sierra Nevada spada w zimie do podobnego poziomu co na terenach arktycznych. W tym paśmie górskim znajduje się też tuzin małychlodowców, z których najbardziej znane sąlodowce Palisade, najbardziej wysunięte na południe lodowce w USA. Do atrakcji turystycznych Sierra Nevada pozadoliną Yosemite (park narodowy), znaną z licznych form polodowcowych, należąPark Narodowy Sekwoi, gdzie rosną jedne znajwyższych drzew na Ziemi, orazjezioro Tahoe, największe z jezior na terenie Kalifornii.
Na wschód od Sierra Nevada leżądolina Owens ijezioro Mono, ważny ośrodek dlamigrujących ptaków. W zachodniej części stanu znajduje sięjezioro Clear, największy pod względem powierzchni akwen słodkowodny, leżący w całości na terenie Kalifornii (jezioro Tahoe jest większe, ale jego część znajduje się na terenieNevady).
Około 45% powierzchni stanu zajmują lasy, mocno zróżnicowane pod względem gatunków drzew. Wiele drzew zWhite Mountains zalicza się do najstarszych na świecie, jedna z rosnących tamsosen ościstych liczy sobie ok. 4700 lat.
Na południu znajduje się duże śródlądowe słone jezioroSalton. Pustynie w Kalifornii zajmują około 25% powierzchni. Prawie cała południowo-wschodnia część Kalifornii to pustynie, na których panuje bardzo wysoka temperatura (zwłaszcza w lecie). Największą spośród nich jest pustyniaMojave. Na północny wschód od niej leżyDolina Śmierci, w której znajduje się najniżej położone miejsce wAmeryce Północnej –Badwater Flat (86 m p.p.m.). Odległość między Badwater Flat a Mount Whitney (najwyższy szczyt Kalifornii) wynosi jedynie ok. 135 km.
W większości stanu panujeklimat subtropikalno-śródziemnomorski z łagodnymi, deszczowymi zimami i suchymi bardzo upalnymi latami. Chłodny Prąd Kalifornijski często powoduje latem tworzenie sięmgieł w pobliżu wybrzeża. Im dalej w głąb lądu, tym chłodniejsze zimy i cieplejsze lata.
W północnych partiach stanu zazwyczaj corocznie pada więcej deszczu niż w jego południowych częściach. W północno-zachodniej Kalifornii panujeklimat oceaniczno-subtropikalny, wDolinie Kalifornijskiej klimat śródziemnomorski, jednak są tam też wyższe temperatury niż na wybrzeżu. W wysokich górach, włączającSierra Nevadę, jestgórski klimat, zimą pada śnieg, a latem temperatury są umiarkowane. Na terenach pustynnych panują zróżnicowane klimaty; naPustyni Sonora panuje klimat pustynno-subtropikalny, są gorące lata i łagodne zimy, na pustyniach znajdujących się powyżej 600 m n.p.m. – gorące lata i chłodne zimy. Najwyższe temperatury występują na terenieDoliny Śmierci. 10 lipca 1913 r. zanotowano tam temperaturę 134 °F (57,8 °C), co było jak dotąd najwyższą temperaturą na Ziemi.
Dwie najważniejsze rzeki biegnące przez Kalifornię toSacramento iSan Joaquin, która spływa przez Dolinę Kalifornijską doPacyfiku. Dwie inne ważne rzeki toKlamath na północy oraz rzekaKolorado biegnąca przez południowo-wschodnią część stanu i stanowiąca granicę ze stanem Arizona.
Największe miasta w Kalifornii, powyżej 400 000 mieszkańców (2021)[4]
Na terenie Kalifornii znajdują się 482 miasta (city lubtown), w tym dwa o liczbie ludności przekraczającej 1 000 000, 76 powyżej 100 000, a 376 powyżej 10 000 mieszkańców (2021 r.)[4].
Lista miast zamieszkanych przez 100 000 lub więcej osób (2021 r.)[4]:
Według szacunków w roku 2024 Kalifornię zamieszkiwało 39 431 263 ludzi, co stawia ją na pierwszym miejscu wśród stanów Stanów Zjednoczonych. Od 2015 roku populacja Kalifornii pozostaje na względnie stabilnym poziomie i oscyluje wokół 39 milionów. Współczynnik urodzeń w Kalifornii jest obecnie na najniższym poziomie od ponad 100 lat. W 2024 roku Kalifornia odnotowała wzrost populacji dzięki przewadze urodzeń nad zgonami oraz znacznemu napływowi imigrantów, który zrównoważył odpływ mieszkańców do innych stanów.
Kalifornia jest drugim co do liczby ludności obszarem administracyjnym (niżej od szczebla państwowego) nazachodniej półkuli. Więcej ludności (na szczeblu niższym od państwowego) liczy sobie tylko stanSão Paulo wBrazylii. Jeśli chodzi o państwa, to gdyby Kalifornia nie była częścią Stanów Zjednoczonych a niepodległym państwem, zajmowałaby 39. miejsce na liście najludniejszych państw świata (porównywalnie jakPolska).
Populacja Kalifornii, jako najbardziej zaludnionego od 1962 stanu Stanów Zjednoczonych, jest bardzo zróżnicowana pod względem pochodzenia etnicznego, rasowego, narodowego i religijnego. Stan kontynuuje politykę przyciągania dużych liczb imigrantów, przez co liczba ludności ciągle się zwiększała. Wyjątkiem był spadek w latach 2020–2023 z 39,53 mln do 38,97 mln[12]. Spośród imigrantów, którzy przybyli między 2014 a 2023 rokiem, 46% urodziło się w Azji, 38% w Ameryce Łacińskiej, a pozostali w większości pochodzili zEuropy[13].
W Kalifornii żadnagrupa etniczna nie dominuje liczebnie znacząco nad innymi (to znaczy, że ogólny udział żadnej z grup nie przekracza 50%). Przez to stan określa się jako „majority-minority”. Jeśli chodzi o rasę, to wprawdziebiałych jest 44%, ale zalicza się do nich także ludnośćlatynoską (39,8% mieszkańców to właśnie Latynosi), która to grupa jest największa i także osobno ujmowana przez amerykański spis powszechny. W Kalifornii żyje największa spośród wszystkich stanów społeczność Latynosów – ocenia się ją na ponad 15,5 mln. Liczba osób białych niebędących Latynosami (ok. 13,6 mln) jest także największa. W stanie mieszka piąta pod względem wielkości populacjaAfroamerykanów – ok. 2,2 mln. W Kalifornii mieszka też największa grupa Amerykanów azjatyckiego pochodzenia – 6 mln z 25 mln zamieszkujących teren Stanów Zjednoczonych. Liczbardzennych Amerykanów – oficjalnie 631 016 ludzi (ale przez wielu oceniana na ok. 1 mln) jest najwyższa spośród wszystkich stanów. Kalifornię zamieszkuje największa liczba mniejszości spośród wszystkich stanów – biali (bez udziału białych Latynosów) to 34,6% populacji. Udział nielatynoskich białych w populacji Kalifornii spadł o połowę w zaledwie 30 lat – w 1970 stanowili jeszcze ok. 76,3%. Odsetek ludności urodzonej za granicą w Kalifornii jest znacznie wyższy niż w reszcie kraju. Około 27% mieszkańców urodziło się za granicą, w porównaniu do 12% w skali kraju. TylkoNowy Meksyk iTeksas mają większy udział procentowy Latynosów w populacji, ale to w Kalifornii jest ich najwięcej, jeśli chodzi o liczbę bezwzględną. Podobnie rzecz ma się z Amerykanami pochodzenia azjatyckiego –Hawaje mają największy procentowy udział, ale to w Kalifornii mieszka największa ich liczba.
55,9% mieszkańców Kalifornii powyżej piątego roku życia jako języka codziennego używajęzyka angielskiego, zaś 28,2% mówi pohiszpańsku, 10% posługuje się językami azjatyckimi (główniefilipińskim,chińskim,wietnamskim ikoreańskim). Ogólnie 44,1% mówi w innym języku niż angielski. Na terenie stanu używa się ponad 200 języków, co czyni go jednym z najbardziej zróżnicowanych pod względem językowym rejonów na świecie.
Urzędowym językiem Kalifornii jest język angielski – od czasu uchwalenia 63 poprawki w 1986. Mimo to wiele urzędów stanowych nadal wydaje oficjalne dokumenty w innych językach.
Kalifornia wciąż ma największą liczbę weteranów (ok. 1,5 mln) spośród wszystkich stanów, jednak liczba żyjących weteranów naturalnie maleje z upływem czasu[18].
W 2018 r.produkt narodowy brutto w stanie Kalifornia wynosił prawie 3 biliony dolarów (2935 mldUSD[19]), był największy ze wszystkich stanów Stanów Zjednoczonych. Kalifornia wytwarza 14,4% produktu krajowego brutto Stanów Zjednoczonych[19]. Wzrost gospodarczy w 2018 r. wyniósł 3,7%[19].
Kalifornia cechuje się dużym wskaźnikiem PKB, czyliproduktu krajowego brutto, który w 2007 r. wynosił 38 956 dolarów (około 90 tys. PLN, w zależności od kursu dolara) per capita. W 2018 r. było to 74 000 dolarów. Kalifornia zajmowała 1. miejsce w USA i plasowała się na 5. miejscu w światowej skali. Poziom dochodu PKB jest bardzo zróżnicowany. Najmniejszy PKB dotyczy m.in. osób pochodzących z Meksyku i innych krajów cechujących się dużym odsetkiem słabo zarabiających i biednych. Najwyższy dotyczy zatrudnionych wprzemyśle filmowym i pracowników zajmujących wysokie stanowiska w branżach informatycznych i komputerowych. W roku 2010 w Kalifornii było ponad 660 tys. milionerów[20][21].
Swoje siedziby w Kalifornii mają największe korporacje internetowe (Google,Yahoo!,eBay,Facebook itp.).
Kalifornia jest najludniejszym stanem Stanów Zjednoczonych, a to oznacza duże zapotrzebowanie naenergię elektryczną. Energię otrzymuje się welektrowniach wodnych, jak icieplnych, opalanych węglem lub gazem, a także welektrowniach jądrowych. Ze względu na zapotrzebowanie na energię, oraz silne ruchy dążące do ochrony środowiska, władze stanu Kalifornia prowadzą działania mające na celu rozwój energetyki odnawialnej. Obecnie w Kalifornii istnieje kilka elektrowni słonecznych, takich jakSolar Energy Generating Systems (SEGS), czyli po prostu systemy wytwarzania energii słonecznej. Elektrownia ta znajduje się na pustyni Mojave, gdzie istnieją dogodne warunki do rozwoju tego typu przemysłu energetycznego. Na terenie stanu Kalifornia istnieje także kilkafarm wiatrowych, takich jak elektrownia wiatrowa wAltamont Pass w środkowej części stanu[22][23].
W 2024 roku Kalifornia wyróżniała się jednym z najwyższych wskaźników bezdomności w USA, notując ponad 187 tys. osób bez dachu nad głową (ok. 75 tys. wobszarze metropolitalnym Los Angeles), co stanowi blisko 25% ogólnej liczby bezdomnych w kraju[24]. Głównymi przyczynami tego stanu rzeczy były utrata dochodów, brak przystępnych cenowo mieszkań, wysokie koszty życia oraz powszechne uzależnienia odmetamfetaminy i alkoholu. Mieszkańcy Kalifornii wskazują bezdomność jako największy problem, z którym stan się boryka[25].
Polityka narkotykowa Kalifornii jest bardziej liberalna w kwestii marihuany w porównaniu z innymi stanami i prawem federalnym. Nastąpiło również złagodzenie kar za posiadanie innych narkotyków przezProposition 47[26]. W 2016 roku Kalifornia zalegalizowała marihuanę do użytku rekreacyjnego dla dorosłych w wieku 21 lat; istnieją jednak ograniczenia dotyczące ilości i miejsc, w których można jej używać[27]. Ponadto, w obliczu kryzysu opioidowego i problemów z bezdomnością, obserwuje się pewne tendencje do ponownego zaostrzania polityki narkotykowej (np.Proposition 36 z 2024 roku)[28].
↑Caitlin E. Coakley, Daniel A. Reed, Shane T. Taylor: Gross Domestic Product by State. U.S. Bureau of Economic Analysis, czerwiec 2009. [dostęp 2011-01-18]. [zarchiwizowane ztego adresu (2011-01-15)]. (ang.).
