Ten artykuł dotyczy miasta. Zobacz też:inne znaczenia tego słowa.| miasto igmina | |||||
 Widok na centrum miasta. Pośrodkukościół św. Katarzyny | |||||
| |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Województwo | |||||
| Powiat | |||||
| Data założenia | 1329 | ||||
| Prawa miejskie | 1357 | ||||
| Burmistrz | Karol Lizurej | ||||
| Powierzchnia | 10,35[1] km² | ||||
| Wysokość | 100 m n.p.m. | ||||
| Populacja (01.01.2024) • liczba ludności • gęstość |
| ||||
| Strefa numeracyjna | 89 | ||||
| Kod pocztowy | 11-400 | ||||
| Tablice rejestracyjne | NKE | ||||
Położenie na mapie powiatu kętrzyńskiego  | |||||
Położenie na mapie Polski  | |||||
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego  | |||||
 54°04′37″N 21°22′31″E/54,076944 21,375278 | |||||
| TERC (TERYT) | 2808011 | ||||
| SIMC | 0964710 | ||||
Urząd miejski ul. Wojska Polskiego 1111-400 Kętrzyn | |||||
| |||||
| |||||
| |||||
| Strona internetowa | |||||
| BIP | |||||
 | Zobacz w indeksieSłownika geograficznego Królestwa Polskiego hasłoRastembork |
Kętrzyn (do 1946 r.Rastembork,niem. Rastenburg) –miasto wwojewództwie warmińsko-mazurskim,siedziba powiatukętrzyńskiego.
Kętrzyn leży w historycznychPrusach Dolnych[2], na obszarze dawnejBarcji[3] oraz w północnej częściMazur[4]. Położony jest kilkanaście kilometrów na wschód od granicWarmii.
Niegdyś prężny ośrodek przemysłowy, dzisiejszy Kętrzyn jest niewielkim i ciągle malejącym miastem z liczbą mieszkańców wynoszącą 27 478, z czego 52,5% stanowią kobiety, a 47,5% mężczyźni. W latach 2002–2017 liczba mieszkańców zmalała o 4,0%. Średni wiek mieszkańców wynosi 42,7 lat (dane GUS z roku 2017).
Według danych z roku 2002[5] Kętrzyn ma obszar 10,34 km², w tym:
Miasto stanowi 0,85% powierzchnipowiatu kętrzyńskiego.
Kętrzyn leży na dawnych ziemiachpruskiego plemieniaBartów. W XIII wieku, poII powstaniu pruskim ziemie te zostały zajęte przezZakon krzyżacki i znalazły się w obrębie Państwa Zakonnego. Tereny dzisiejszego miasta podlegałykomturom wBałdze, którzy od 1283 roku organizowali osadnictwo. W roku 1375 ostatecznie ustalono granicę międzyWarmią a ziemiami zakonnymi. Granica przebiegała pomiędzy miastem warmińskimReszlem a Kętrzynem, który odtąd na stałe znalazł się w obszarzePrus Dolnych.
W roku 1329komtur bałgijski zbudowałstrażnicę, prawdopodobnie na miejscu grodu opruskiej nazwie Rast[potrzebny przypis]. Krótko potem w pobliżu zaczęła powstawać osada. Już w 1330 rozpoczęto budowę kościoła św. Katarzyny (rozebrany w XIX wieku). W 1345 r. strażnicę zniszczył najazdLitwinów pod wodząOlgierda iKiejstuta. Zakon już w 1350 zdołał odbudować osadę i rozpoczął budowęmurów obronnych.
Prawa miejskie nadał w dniu 11 listopada 1357 komtur bałgijskiHenning Schindekopf przezlokację naprawie chełmińskim.Wójtem-zasadźcą zostałHenryk Padeluche. W obrysie murów od strony południowej wybudowano warowny kościółśw. Jerzego izamek krzyżacki. Miasta bronić miało 13baszt, w murach zbudowano dwie bramy: Wysoką, Młyńską i furtę Wodną. Prawa miejskie Kętrzyna zostały potwierdzone w 1378 roku[6].
W czasach krzyżackich Kętrzyn (niem. Rastenburg,pol. Rastembork) był siedzibąprokuratora. W historii Rastenburga było ok. 40prokuratorów, z których dwóch pełniło później funkcjęwielkiego mistrza krzyżackiego. Pobitwie grunwaldzkiej mieszczanie oddali miasto bez walki wojskom polskim, od tego czasu prokuratorzy rastenburscy podlegali bezpośredniowielkim mistrzom krzyżackim i posiadali uprawnieniakomturów w zakresielokacji wsi.
.JPG)
Mieszczanie, buntując się przeciwko rządom zakonnym w 1440 roku, przystąpili doZwiązku Pruskiego. Posłuszeństwowielkiemu mistrzowi wypowiedzieli w roku 1454 i wysłali swojego przedstawiciela doKrólewca, gdzie w ich imieniu złożył on na ręce kanclerza Jana Koniecpolskiego hołd królowi polskiemuKazimierzowi Jagiellończykowi[6]. Tymczasem w mieście mieszczanie opanowali zamek, prokurator zakonny Wolfgang Sauer został uwięziony, a kilka dni później (17 lutego) utopiony w pobliskim Stawie Młyńskim. Sprawa ta została nagłośniona przez Krzyżaków jako jeden z argumentów za delegalizacją Związku Pruskiego. Na mocy rokowań polsko-krzyżackich wielki mistrz zgodził się naamnestię dla mieszczan pod warunkiem poddania grodu ponownie władzy krzyżackiej.
Powojnie trzynastoletniej na mocypokoju toruńskiego Kętrzyn wraz z resztą Prus Dolnych pozostał w granicachPrus Zakonnych, jednakże jako lennoKrólestwa Polskiego. Dopiero po utworzeniu w 1525 r. lennych PolscePrus Książęcych nastąpił szybki rozwój miasta, zahamowany wojną zeSzwecją.
Podczaswojny siedmioletniej, w latach 1758–1762 Prusy były okupowane przez Rosjan. W dniach 20–21 czerwca 1807 roku w mieście ze swoją dywizją poznańską stacjonował gen.Jan Henryk Dąbrowski. W 1818 miasto zostało siedzibą powiatu, w II poł. XIX w. wybudowano cukrownię, browar i młyn, co przełożyło się na rozwój miasta. W latach 1855–1859 do tutejszego gimnazjum uczęszczałWojciech Kętrzyński, późniejszy wieloletni dyrektorOssolineum. W 1868 wybudowano połączenie kolejowe z Królewcem, a w późniejszych latach zWęgorzewem iRynem oraz wąskotorowe zMrągowem. W 1871 miasto znalazło się w granicachCesarstwa Niemieckiego. Powstały kwartały nowej zabudowy wraz z ratuszem oraz nowy rynek miejski. PodczasI wojny światowej w sierpniu 1914 do miasta na krótko wkroczyli Rosjanie[6].
_(Zeno_Ansichtskarten).jpg)
W okresieII wojny światowej wgierłoskim lesie nieopodal miasta pobudowano kwateręHitlera –Wilczy Szaniec. Bombardowanie w 1942 i walki w 1945 doprowadziły do bardzo poważnych zniszczeń miasta. Zamek i zabudowa staromiejska miasta zostały spalone przez żołnierzyArmii Czerwonej (zniszczeniu uległo ogółem ok. 40 proc. miasta)[7]. Żołnierzy radzieckich z 31. Armii3 Frontu Białoruskiego upamiętniał Pomnik Wdzięczności postawiony na Placu Wolności[8]. Na terenie miasta funkcjonował obóz specjalnyNKWD[9].
W 1946 miejscowość została włączona do nowo powstałego województwa olsztyńskiego na terenie powojennej Polski. Niemieckojęzyczna ludność miasta została wysiedlona do Niemiec. Początkowo miasto nosiło historyczną nazwę Rastembork[10], ale rozważano także nazwę Raściborz i Raścibórz[11], ostatecznie jednak 7 maja 1946 roku nadano miastu nową nazwęKętrzyn[12] od nazwiskaWojciecha Kętrzyńskiego[7], historyka z XIX wieku walczącego z germanizacją Mazur. Po wojnie siedzibagminy Biedaszki[13]. W czasach Polski Ludowej w mieście powstały zakłady pieczywa cukierniczego, browar, Zakłady Elektrotechniczne „Farel”, mleczarnia zakład Centralnej Składnicy Harcerskiej, Mazurska Fabryka Drożdży, wytwórnia ozdób choinkowych, wytwórnia aromatów spożywczych i majonezu[14].
W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało dowojewództwa olsztyńskiego.
 Kętrzyn – widok z wieżybazyliki św. Jerzego |
Osobny artykuł:Bazylika kolegiacka św. Jerzego w Kętrzynie.Kościółśw. Jerzego budowany na miejscu dawnej strażnicy od 1359, rozbudowywany do pierwszych lat XVI wieku. Jest to najlepiej zachowanykościół obronny naMazurach. Początkowo był to obiekt halowy, jednonawowy, zlokalizowany w południowo-zachodnim narożu miasta. W koronie murów wybudowanoganki obronne i wieżę zwieńczonąblankowaniem. Na początku XV wieku wzniesiono drugą wieżę (dzwonniczą), a pod koniec stulecia obiekt przebudowano na trójnawową pseudobazylikę (dobudowano nawę boczną północną, nawa środkowa i południowa mieści się w obrysie kościoła halowego). Po pożarze w 1500 r., podczas odbudowy powstało istniejące i charakterystyczne odchylenie osi kościoła (prezbiterium nie leży dokładnie na osi nawy środkowej, ze środka nawy głównej są widoczne tylko dwa okna: prawe i środkowe, trzecie jest niewidoczne). W kościele zasługują na uwagę:sklepienia kryształowe z 1515 r. (wykonał je mistrz Matz zGdańska), XVI-wiecznaambona,organy z 1721 r. (Josue Mosengel twórca organów wŚwiętej Lipce) były przebudowywane – obecne z 1975 r. mają 43 głosy, płyta nagrobna (epitafium) Krzysztofa Schenka von Tautenburg z 1597 r. oraz karcer (wejście z kościoła) znajdujący się pod wieżą wysoką. Kościół św. Jerzego ma tytułbazyliki mniejszej oraz pełni także funkcjękolegiaty. W kościele dawna kaplica św. Jakuba po reformacji pełniła funkcjębaptysterium, które poII wojnie światowej ukształtowano architektonicznie na wzórOstrej Bramy wWilnie. Z tego miejsca zawsze na początku lipca odbywają się piesze pielgrzymki do Wilna.
W obrębie zachowanych murów obronnych, przylegających do kościoła św. Jerzego znajduje dobudowana już w średniowieczu dawna Plebania (XIV/XV–XVI w.), a później Pastorówka (XVI w. – 1817 r.), zamieniona w XIX w. na Gimnazjum (lata 1817–1907), do 1945 roku funkcjonująca jako tzw. „Wdowi Dom” (ul. Zamkowa 4). W 2011 roku, przy zewnętrznych murach dawnej Pastorówki przeprowadzone zostały sondażowe archeologiczne badania wykopaliskowe, którymi kierował Archeolog Mariusz Biel. W ich wyniku zadokumentowano obecny stan techniczny murów fundamentowych i zarejestrowano nawarstwienia kulturowe wraz z zabytkami. Pozyskany materiał umożliwił wyróżnienie aż 5 faz chronologicznych na wzgórzu kościelnym, w tym najstarszą fazę osadniczą z (XIV–XV w.)[15].
Obok kościoła św. Jerzego znajduje siękościół św. Jana – dawna kaplica cmentarna adaptowana na Szkołę Wielką, przygotowującą kandydatów naUniwersytet w Królewcu, założony przez księciaAlbrechta. Budynek ten służył mniejszości polskiej jako świątyniaprotestancka, stąd zwany był kościołem polskim.
Budynek kościoła św. Jana wyglądał nieco inaczej niż obecnie. Na piętrze były sale lekcyjne i mieszkania nauczycieli. Szkoła została założona w 1546 przez księciaAlbrechta. Językiem wykładowym byłałacina, a do przedmiotów obowiązkowych należała naukajęz. niemieckiego ipolskiego. Naukę jęz. polskiego zniesiono ok. 1830 r.
W 1810 r. szkoła w ówczesnym Rastenburgu była jedyną protestancką szkołą nauczającą na terenie Prus poza „Gimnazjum Staromiejskim” wKrólewcu, która przygotowywała kandydatów na uniwersytetAlbertyna. W roku 1817 Gimnazjum przeniesione zostało do nowego budynku, także obok kościoła św. Jerzego. W 1896 r. z okazji jubileuszu 350-lecia szkoły nadano jej nazwę Gimnazjum im. Księcia Albrechta. Szkołę w 1907 r. ponownie przeniesiono do nowego budynku, gdzie obecnie się mieści I Liceum Ogólnokształcące im. Wojciecha Kętrzyńskiego.
Wychowankami szkoły byli: m.in.Wojciech Kętrzyński (uczeń tej szkoły w latach 1855–1859) iWilhelm Wien (uczeń w latach 1875–1879) z Drachenstein (obecnieSmokowo –gmina Kętrzyn). Uroczystości 450-lecia szkoły obchodzono w 1996 r. W jubileuszu uczestniczył prof.Helmut Wagner z Wolnego Uniwersytetu wBerlinie wychowanek Gimnazjum im. Księcia Albrechta od 1940 r. do 20 stycznia 1945.
Osobny artykuł:Zamek w Kętrzynie.Budowazamku rozpoczęła się w tym samym okresie co budowa kościołaśw. Jerzego. Zamek stanął w południowo-wschodnim narożu miasta, jako trójskrzydłowy obiekt, zamknięty od strony zachodniejścianą kurtynową z bramą. Skrzydła zamku od strony dziedzińca obiegał drewnianykrużganek, na dziedzińcu stałastudnia. Najważniejszą częścią zamku było jego skrzydło północne. Pozostałe skrzydła pełniły funkcje gospodarcze. Pod koniec XIV wieku zamek został otoczony murami z bramą przejazdową od strony miasta.Warownia nie miała charakterystycznej dla budowli krzyżackiej wieży i przedzamcza.SpiętrzenierzekiGuber utworzyło Staw Młyński (zasypany w 1910) osłaniający zamek od strony południowej. Od wschodu zamek chroniony byłfosą, którą płynęła woda zjeziora położonego na północ od miasta. Zamek w XVII wieku był wielokrotnie przebudowywany. W 1945 roku spłonął. W latach 1962–1967 mury zamku zostały zrekonstruowane na podstawie zachowanych rycin z XIX wieku. Wnętrza są współczesne i dostosowane do potrzeb znajdujących się w nim: Muzeum i Biblioteki. Organizatorem Muzeum w Kętrzynie byłaZofia Licharewa.
Dane z 31 grudnia 2012[16]:
| Opis | Ogółem | Kobiety | Mężczyźni | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Jednostka | osób | % | osób | % | osób | % |
| Populacja | 28 256 | 100 | 14 772 | 52,3 | 13 484 | 47,7 |
| Gęstość zaludnienia [mieszk./km²] | 2730,1 | 1427,3 | 1302,8 | |||
.jpg)
.jpg)
Z jednostek organizacyjnych o charakterze ponadlokalnym w Kętrzynie znajdują się Centrum Szkolenia oraz Komenda Warmińsko-Mazurskiego OddziałuStraży Granicznej RP.
W miejscowości działałoStado Ogierów Kętrzyn[17]. W 1994 po przekształceniu jakoStado Ogierów Skarbu Państwa Kętrzyn[18]. Od 2003 ponownie jakoStado Ogierów Kętrzyn wchodzi w składStada Ogierów wŁącku Sp. z o.o.[19]
Pod koniec XIX w. Kętrzynie dominował głównieprzemysł spożywczy, w ramach którego funkcjonowały nieistniejące już:browar,cukrownia, fabrykadrożdży młyn orazmleczarnia. Obecnie, do przemysłu spożywczego dołączyły:przemysł elektrotechniczny orazodzieżowy. Największe zakłady to ZPO „Warmia” (odzież), Signify Poland sp. z o.o. Oddział w Kętrzynie (oświetlenie), MTI-Furninova POLSKA (mebletapicerowane), SPPH „Majonezy” (przemysł spożywczy) i inne (FPK, MST, FOR-MECH Sp. z o.o.).
Kętrzyn nie posiada obwodnicy, a większość ruchu tranzytowego odbywa się ulicami miasta. Miasto stanowi regionalnywęzeł drogowy ikolejowy.
:Mrągowo – Kętrzyn –Barciany –Michałkowo/Żeleznodorożnyj
:Bartoszyce –Kraskowo – Kętrzyn –Giżycko
:Bisztynek –Robawy – KętrzynW mieście funkcjonuje komunikacja miejska obsługująca 5 linii autobusowych nie licząc linii nr 0 w dni robocze od 5:21 do 22:36 oraz w sobotę od 8:41 do 18:38. Komunikację obsługuje Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej „Komunalnik” w Kętrzynie. Drogowy transport osobowy obsługuje Towarzystwo taksówkarskie „Taxi Kętrzyn”, korporacje taksówkarskie oraz inne firmy.
Około 8 km na południowy wschód od miasta znajduje sięlotnisko Kętrzyn-Wilamowo.
Mieszkańcy Kętrzyna mogą korzystać z różnorodnej oferty kulturalnej Kętrzyńskiego Centrum Kultury, w którego strukturach znajduje się także Kino „Gwiazda”. W Kętrzynie jest również Dom Kultury „Czerwony Tulipan”. W mieście znajdują się również:Muzeum Regionalne, Biblioteka Pedagogiczna oraz Biblioteka Publiczna Miejska, Polsko-Niemieckiego Centrum Kultury im.Arno Holza i Mazurski Ogród Sztuk (galeria sztuki).
Na terenie miasta działalność religijną prowadzą następujące kościoły i związki wyznaniowe:
W Kętrzynie są czteryparafierzymskokatolickie:św. Jerzego (siedzibaDekanatu Kętrzyn I – Południowy Zachód),św. Katarzyny (siedzibaDekanatu Kętrzyn II – Północny Wschód),św. Jacka iśw. Brata Alberta Chmielowskiego[26].Parafią personalną (bez wydzielonego terytorium) jestParafia Straży Granicznej św. Mateusza[33][34]. W oddzielnej strukturze znajduje sięgreckokatolickaparafia św. Bazylego Wielkiego (obrządku bizantyjsko-ukraińskiego). Należy ona dodekanatu węgorzewskiegoArchidiecezji Przemysko-Warszawskiej[27]. W Kętrzynie jest teżparafia prawosławna Narodzenia Bogurodzicy[31] (wcerkwi znajdują sięfreski wykonane przezJerzego Nowosielskiego)[35]. W mieście znajdują się także klasztory Zgromadzenia Sióstr Misjonarek świętej Rodziny[36] iZakonu OjcówBazylianów. Bazylianie obsługują parafie greckokatolickie w Kętrzynie,Reszlu,Asunach iBajorach Małych[37].Kościołyprotestanckie reprezentowane są przezParafię Ewangelicko-Augsburską[24], przy której mieści się także siedzibadiecezji mazurskiej tegoż Kościoła[38] (proboszcz parafii bpPaweł Hause jest jednocześnie zwierzchnikiem diecezji[25]) oraz sześć miejscowych wspólnotewangelikalnych:Chrześcijańską Wspólnotę Zielonoświątkową (zbór w Kętrzynie)[20][21],Kościół Boży (Kościół Chrześcijański ZOE Kętrzyn)[22][39],Kościół Chrześcijan Baptystów w RP (zbór w Kętrzynie)[23],Kościół Chrześcijan Wiary Ewangelicznej (zbór w Kętrzynie)[20],Kościół Zielonoświątkowy (zbór „Betel”)[29] orazMesjańskie Zbory Boże (punkt misyjny w Kętrzynie)[30].
W mieście istnieje również zbórKościoła Nowoapostolskiego[28] oraz dwazboryŚwiadków Jehowy (Kętrzyn–Wschód, Kętrzyn–Zachód)[32][40].
Ponadto w Kętrzynie działają również „Automobilklub Kętrzyński”, „Aeroklub Krainy Jezior”, Bractwo Rycerskie Strażnicy „Rast” przyZamku Kętrzyńskim, SekcjaBrydża Sportowego przy Kętrzyński Centrum Kultury (KCK Kętrzyn) oraz liczne sportowe sekcje przyzakładowe.
Nawierzchnia boiska z trawy sztucznej jest przedmiotem certyfikatuFIFA Star 1.
| Miasto | Kraj | Data podpisania umowy |
|---|---|---|
 Wesel |  Niemcy | 19 maja 2002 r.[41] |
 Zlaté Hory |  Czechy | 15 maja 1999 r.[42] |
 Włodzimierz |  Ukraina | 12 listopada 2004 r.[43] |
Od 2005 roku miastem partnerskim Kętrzyna był także rosyjskiSwietłyj. Współpracę zerwano w 2022 roku, w związku zrosyjską napaścią na Ukrainę[44].
Z tym tematem związana jest kategoria:Ludzie urodzeni w Kętrzynie. Z tym tematem związana jest kategoria:Ludzie związani z Kętrzynem.Tytuły nadane po 1989 (data nadania tytułu)[45].
| Miasta na prawach powiatu | |
|---|---|
| Miasta powiatowe | |
| Miasta gminne |
| Części miasta wgTERYT |
|
|---|---|
| Inne części miasta | |
| Dawniej w granicach Kętrzyna |
|
| Wsie | |
|---|---|
| Kolonia | |
| Osady | |
| Osady leśne | |
| Przysiółki | |
| Części wsi | |
| Przysiółki wsi | |
| Przysiółki osad |
| Przynależność wojewódzka |
|
|---|---|
| Miasta | |
| Osiedle (1954–72) |
|
| Gminy wiejskie (1945–54 i 1973–75) |
|
| Gromady (1954–72) |
|
