Towarzystwo Jezusowe, SJ[a] (łac.Societas Jesu),jezuici – męski papieskizakon apostolski założony przezIgnacego Loyolę.
Cechą charakterystyczną jego charyzmatu jest dyspozycyjność do służeniapapieżowi we wszelkich możliwych dziedzinach, a zwłaszcza w zadaniach najtrudniejszych; w związku z tym nie ma ściśle ustalonego zakresu działania, gdyż wyznaczają goznaki czasu[1]. Dało Kościołowi1 papieża, 49kardynałów, 5patriarchów, 88arcybiskupów i 268biskupów[2] oraz 50świętych i 180błogosławionych[3].
Od początku istnienia jezuitów podstawowymi zasadami odróżniającymi ich od innych zakonów były:
akcentowanie posłuszeństwa wobecpapieża i przełożonych – jak pisał Ignacy Loyola wĆwiczeniach duchownych w ramachReguł o trzymaniu z Kościołem:Trzeba być zawsze gotowym wierzyć, że to, co ja widzę jako białe, jest czarne, jeśli tak to określi Kościół hierarchiczny[4].
wybór członków według kryterium wysokich wymagań duchowych oraz predyspozycji intelektualnych i silnej osobowości
stałe edukowanie własnych członków, tak aby posiadając nie tylko religijne wykształcenie, byli zdolni dobrze rozumieć współczesny świat i wchodzić z nim w dialog
nacisk na bycie tam „gdzie decydują się losy świata” – a więc wśród elit społecznych kształtujących w danym momencie historycznym większościowe poglądy oraz mających silny wpływ na sprawowanie władzy świeckiej
brak sztywnych reguł działania, wykonywanie zadań aktualnie najpotrzebniejszych, pełna dyspozycyjność
stawianie czoła najtrudniejszym wyzwaniom, walka na pierwszej linii frontu, wytyczanie kierunków rozwoju Kościoła
15 sierpnia 1534 w kaplicy Saint-Denis na wzgórzuMontmartre grupa studentówSorbony zIgnacym Loyolą na czele złożyła ślub czystości, ubóstwa i pielgrzymki do Jerozolimy. Po ukończeniu studiów, nie mogąc udać się do Ziemi Świętej, z powodu wojen toczonych przez Wenecję, oddali się do dyspozycji papieża. 3 października 1539 wTivoliPaweł III zatwierdził ustnie pierwszą wersjęreguły zakonnej znanej jako Formuła Instytutu Towarzystwa Jezusowego, wypowiadając przy tym słowa:Digitus Dei est hic (Palec Boży jest tutaj). Jej zatwierdzenie nastąpiło listem apostolskimRegimini militantis Ecclesiae z 27 września 1540 przez tego samego papieża.Juliusz III 21 lipca 1550 zatwierdził zmienioną i rozszerzoną wersję reguły oraz określił na nowo dotychczas wydaneindulty i przywileje.
Teolodzy Towarzystwa Jezusowego odegrali dużą rolę już na soborze trydenckim (1545–1563). Za najwybitniejszego z nich uważany jestRobert Bellarmin. Skupiali się oni na etyce, stojąc na stanowiskuprobabilizmu, czyli względnej swobody obyczajowej. Ich metodą byłakazuistyka, tzn. rozpatrywanie konkretnych życiowych sytuacji. Stworzylimolinizm oznaczający, że Bóg zawsze daje łaskę. Propagowalirekolekcje,komunię iserce Jezusa[5][6][7].
Towarzystwo Jezusowe w wielu państwach Europy stworzyło od podstaw system szkolnictwa średniego oraz nadawało mu ton aż do kasaty, kiedy prowadziło siedemsetszkół średnich iwyższych na pięciukontynentach oraz kształciło około 20%Europejczyków odbierającychklasyczną edukację[8]. Szkoły te uchodziły za nowoczesne, chociaż z czasem przestały nadążać za szybkimi postępami nauki. Ich celem było, zgodnie zzasadą i fundamentem Loyoli, wychowanie w duchu katolickim wszystkimi możliwymi środkami. Regułę tę stosowano również w budowanych przy nich kościołach, co doprowadziło do narodzinbaroku. Centralna świątynia zakonu zwanaIl Gesù, wzniesiona obokKolegium Rzymskiego, była pierwszą budowlą w tym stylu[9].
Jezuiccy misjonarze penetrowali najdalsze zakątki świata, wyróżniając się poszanowaniem lokalnych tradycji (inkulturacja). Przekazywali Europie wiedzę o innych cywilizacjach, a tym ostatnim – osiągnięcia rewolucji naukowej. Bronili tubylców przed wyzyskiem kolonizatorów, tworzącredukcje misyjne nazwane przezVoltaire’atriumfem ludzkości. Najwybitniejszymi z nich byli: pionier misji azjatyckichFranciszek Ksawery oraz chińskich –Matteo Ricci[10].
Działając w środowisku elit politycznych, jezuici wywierali często wpływ na kierunek rządów, przy czym posądzano ich czasem o inspirowanie prześladowań protestantów. W 1575Henryk III Walezy wybrał na spowiednika ojca Edmonda Augera i odtąd wszyscy królowie francuscy mieli kierowników duchowych z Towarzystwa Jezusowego. Członkowie zakonu byli obecni także na innych dworach Europy, nawet protestanckich.
Prowadzące szeroko zakrojoną działalność Towarzystwo Jezusowe było oskarżane obunty, rozruchy, waśnie i zgorszenia[16].Bezpośrednią przyczyną wygnania jezuitów z Francji była sprawa ojca La Valette’a, przełożonego naMartynice[potrzebny przypis]. La Valette zaciągnął kredyt na działalność handlową misji, jednak nie był w stanie terminowo spłacić długu, który m.in. wobec pewnej spółki handlowej z Marsylii osiągnął wysokość dwóch i pół milionaliwrów. Generał Ricci odmówił spłaty długu La Valette’a, argumentując, że to La Valette pogwałcił prawo zakonu, które zabraniało swym członkom prowadzenia interesów z pozycji zarządzającego lub partnera, wobec czego Towarzystwo nie ponosi za te długi odpowiedzialności. Spółka z Marsylii pozwała zakon do sądu, który nakazał Towarzystwu spłatę długów La Valette’a. Jezuici odwołali się doparyskiego parlamentu, który wydał orzeczenie na ich niekorzyść. Następnie zaczęto dokładniej badać nauczanie zakonu. W tym celu sporządzono zestawienie nauk zawartych w dziełach 146 jezuitów, jakie się ukazały od XVI wieku. Zestawienie to opublikowano w grubym tomie w formaciefolio. 5 marca 1762 parlament rozpoczął obrady na ten temat, a w lipcu uznał działalność Towarzystwa Jezusowego za szkodliwą dla interesów Francji i przygotował zarządzenie o usunięciu zakonników z kraju, które król podpisał dopiero w listopadzie 1764.
W Hiszpanii, podobnie jak w Portugalii, rząd wprowadziłreformy oświeceniowe. W wyniku tego wybuchłbunt mieszczanMadrytu (1766). O jego organizację oskarżono jezuitów i na mocy dekretu Karola III z 1 kwietnia 1767 wypędzono ich z kraju. Z Neapolu (rządzonego również przez Burbonów) jezuitów wygnano w listopadzie 1767. Z Portugalii zostali usunięci w 1759, w czasie rządów premieramarkiza de Pombala, przedstawicielaabsolutyzmu oświeconego[17][18]. W wyniku tych wszystkich ustaw zakon musiał opuścić także kolonie na całym świecie.
Wkrótce potem zaczęto domagać się odpapieża kasatyzakonu. Jezuici oparli się presji, a ich generałLorenzo Ricci (a według innych źródeł papieżKlemens XIII) miał wypowiedzieć wtedy słowa:Sint ut sunt, aut non sint (Niech będą jak są, albo niech nie będą)[19]. W 1769 pod naciskiemBurbonów (zastosowanoweto w stosunku do 23 kandydatów) papieżem został wybranyKlemens XIV, który został zmuszony do obietnicy likwidacji Towarzystwa Jezusowego. W 1772 zamknął on kolegium jezuickie w Rzymie, a następnie wszystkie ich domy i kościoły w krajach papieskich. Ostatecznym ciosem było jegobreweDominus ac Redemptor, którym uginając się pod presją polityczną zniósł oficjalnie, formalnie Towarzystwo Jezusowe we wszystkich krajach. Sposób przeprowadzenia kasaty zakonu określiła powołana 13 sierpnia 1773 specjalna kongregacja kardynałów i konsultorów do wykonania brewe kasacyjnego, ustanowiona przez papieża, która 18 sierpnia 1773 wydała odpowiednie szczegółowe pismo. Klemens XIV w brewe kasacyjnym zastrzegł jego ważność i moc wykonawczą na określonym terenie od decyzji monarchy panującego w danym kraju. Na terenie Rzeczypospolitej majątkiem pojezuickim z polecenia królewskiego zajęły sięKomisje Rozdawnicze Koronna i Litewska.
W przeddzieńkasaty jezuici liczyli 50 prowincji z 1500 domami, kolegiami, nowicjatami, seminariami, konwiktami, rezydencjami i misjami. Jezuitów w 1773 było ponad 20 tysięcy[20].
Król pruskiFryderyk II nie zgodził się na ogłoszenie w swym kraju treścibreweDominus ac Redemptor noster. W rękach jezuitów pozostałUniwersytet Wrocławski z wydziałem teologicznym i w razie kasaty kandydaci na kapłanów musieliby wyjeżdżać na studia teologiczne do innych krajów, co było sprzeczne z założeniami polityki króla. Kasata zakonu nastąpiła jednak w Prusach kilka lat później.
CarycaKatarzyna II demonstrując swą niezależność od politykiBurbonów, na złość papiestwu, a także w uznaniu dla wysokiego poziomu edukacji w kolegiach, pozwoliła jezuitom pozostać na terenach pozyskanych rok wcześniej podczas I rozbioru Polski. Gniazdem działania zakonu byłPołock. Tamtejsi głównie polscy jezuici wybrali tymczasowego wikariusza generalnego –Stanisława Czerniewicza, który w liście do następcy Klemensa XIV – papieża Piusa VI prosił o radę co do dalszego postępowania.Pius VI wyraził w odpowiedzi nadzieję, że „rezultat twej modlitwy, jak ja przewiduję, a ty pragniesz, może być szczęśliwy”.
Jezuici na terenie państwa rosyjskiego zwoływali tymczasowe kongregacje od 1782, wybierając każdorazowo wikariusza generalnego z nadzwyczajnym pełnomocnictwem funkcji głównego przełożonego. Po śmierci Tymczasowego Wikariusza Generalnego,Gabriela Lenkiewicza-Ipohorskiegoh. Kotwicz, (1722–1798), w 1801Pius VII mianował oficjalnie ówczesnego wikariusza generalnegoFranciszka Kareu ojcem generałem „na wygnaniu”. Jezuici następnie utworzyli dwie oficjalne prowincje – w Rosji i w Królestwie neapolskim.
Na skutek działania oraz próśb ówczesnego Generała na wygnaniu,Tadeusza Brzozowskiego[21], w końcu, w dniu 7 sierpnia 1814 papieżPius VII formalnie przywrócił zakon do istnienia w całym katolickim świecie. Jednakże wznowienie zakonu na całym świecie[22] wywołało niechęć caraAleksandra. Jej pierwszym przejawem było wyrzucenie jezuitów z Petersburga. Brzozowski nie uzyskał carskiego pozwolenia na wyjazd doRzymu i zmarł w Połocku, zaś po jego śmierci jezuici zostali usunięci z granicmonarchii rosyjskiej[23].
Rozpoczęło się stopniowe odbudowywanie Towarzystwa, otwierano kolegia i uniwersytety jezuickie. Liczba członków Towarzystwa wzrastała – od ok. tysiąca w 1814, do ponad dwunastu tysięcy w 1880.
26. generałem zakonu byłWłodzimierz Ledóchowski, który został wybrany 11 lutego 1915 w drugim głosowaniu[24]. Pomimo dwóch wojen światowych oraz kryzysu ekonomicznegolat 30. Towarzystwo pod jego rządami rozwijało się. Wprowadził szereg wznowień, m.in. zwołał dwie kongregacje generalne w Rzymie, (27. i 28.), pierwszą w celu dostosowania prawa zakonnego do nowego prawa kanonicznego ogłoszonego w 1917; a drugą w 1937, w celu wybrania wikariusza generalnego, który wspierałby go w rządach. W 1925 przyczynił się doKonkordatu między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską.
Skutkiem konkordatu pomiędzy Włochami i Stolicą Apostolską było ustanowienie niezależnegoWatykanu. Następnie Ledóchowski powołał atenea,Papieski Instytut Biblijny (Biblicum),Papieski Instytut Wschodni, oraz Collegium Russicum przyUniwersytecie Gregoriańskim. Wspierał budowę nowych budynków Uniwersytetu Gregoriańskiego u stópKwirynału, oraz wybudował nowąkurię zakonu przy Borgo S. Spirito w pobliżuplacu św. Piotra. Generalat Ledóchowskiego, trwający do 1942, jest określany jako owocny[25].
Powtórny pełny renesans zakonu nastąpił dopiero poII wojnie światowej, a szczególnie przed i poSoborze Watykańskim II, kiedy to francuski teolog,Henri de Lubac (1896–1991), został mianowany przez papieża do komisji przedsoborowej. KiedyPaweł VI chciał go wynieść do godności kardynała, odmówił, gdyż nie był w stanie przyjąć sakry biskupiej, która wówczas była wymagana. Dopiero w 1983Jan Paweł II mianował go kardynałem bezwarunkowo.
Obecnie jezuici są ponownie jednym z najbardziej wpływowych zakonów w Kościele katolickim. Liczbę członków zakonu szacuje się na około 19 tys. (najliczniejszy zakon męski). Działają obecnie w ponad 114 państwach świata; posiadają własneuniwersytety, obserwatoria astronomiczne,instytuty geofizyczne, radiostacje, czasopisma, kilka szpitali, liczne szkoły średnie i podstawowe, rozgłośnie radiowe i telewizyjne.
Proces przygotowywania gruntu pod sprowadzenie jezuitów do Rzeczypospolitej został zapoczątkowany wraz z pojawieniem się w Polsce pierwszych przedstawicieli zakonu[26].Legatowi papieżaPawła IV, kardynałowi Lippomaniemu, towarzyszyłAlfonso Salmeron, uważany za pierwszego jezuitę przybyłego do Polski. Kardynał Lippomani miał nakłonić królaZygmunta Augusta do bardziej stanowczego opowiedzenia się za duchowieństwem katolickim, zagrożonym w prawiejurysdykcji. Salmeron uczestniczył wsynodach wŁowiczu w 1556 i wPiotrkowie w 1557, krytykując wraz z Lippomanim koncepcję Kościoła narodowego oraz pomysł zniesieniacelibatu i odejścia odEucharystii pod jedną postacią. Jednocześnie pracował nad reformą duchowieństwa polskiego na synodach prowincjonalnych. Działał też w PolscePiotr Kanizjusz, który w 1557 przybył doKrakowa wraz znuncjuszem Kamilem Montovato, biskupemSatriano. Prowadził on dysputy łacińskie naWawelu w obecności królaZygmunta Augusta i wAkademii Krakowskiej z polskimi uczonymi, duchownymi i senatorami, a następnie udał się na synod do Piotrkowa. Kanizjusz ponownie pojawił się na krakowskim dworze w 1565, aby wraz z legatem papieskimCommendonim nakłonić chwiejnego monarchę do przyjęcia uchwałSoboru Trydenckiego[27]. Zakon do Polski w 1564 sprowadziłbiskup warmiński (późniejszykardynał Kościoła)Stanisław Hozjusz, fundując mukolegium w Braniewie. Przez wiele lat jezuici byli wyłącznymi nauczycielami i wychowawcami polskiej młodzieżymagnackiej iszlacheckiej. Na podstawie istniejącego od 1570Kolegium Jezuitów w Wilnie w 1579 utworzona zostałaAkademia Wileńska, pierwsza szkoła wyższa wWielkim Księstwie Litewskim. W 1661 wKoronie Królestwa Polskiego powstała jezuickaAkademia Lwowska. Jezuici zamierzali także prowadzićAkademię Krakowską, ale ta nie zgodziła się na to. Kilkakrotnie przyznawano również przywileje akademickie potężnemukolegium poznańskiemu, jednak i tym razem sprzeciw Krakowa uniemożliwił ich realizację.
W 1773 jezuici mieli na terenach polskich: 4 prowincje (wielkopolską, małopolską, litewską, mazowiecką), 137 placówek z 2362 zakonnikami, z czego na terenach zabranych poI rozbiorze ok. tysiąca. Ogólna liczba kolegiów wynosiła 51, rezydencji zakonnych było 18, domów i stacji misyjnych przeszło 60, szkół 66 (w tym 23 szkoły wyższe z filozofią i teologią),konwiktów szlacheckich 15 oraz 2 seminaria duchowne i 2 akademie[28]. Byli więc najliczniejszą rodziną zakonną w Polsce zarówno co do liczby placówek, jak i zakonników. Pokasacie zakonu i utworzeniuKomisji Edukacji Narodowej szkoły jezuickie wykorzystano do budowy nowoczesnego systemu oświaty w Rzeczypospolitej[29].
Karol Malapert (1581–1630) orazMarcin Poczobutt-Odlanicki (1728–1810) wzbogacili swoimi badaniami wiedzę astronomiczną;Grzegorz Knapski (1564–1639) iKonstanty Szyrwid (1579(?)–1631) przez swoje słowniki zasłużyli się dla językoznawstwa;Bartłomiej Nataniel Wąsowski iStanisław Solski (1622–1701) zapoczątkowali polską literaturę architektoniczną. Solski wydał w 1690Architekta polskiego, pierwszego polskiego podręcznika mechaniki, był też autoremGeometry polskiego. Oba dzieła napisane zostały w języku polskim. Wykształcenie zdobywał wKaliszu,Poznaniu i wAkademii Krakowskiej. Po wstąpieniu do zakonu jezuitów wielokrotnie w l. 1658–1666 wyjeżdżał doTurcji, gdzie sprawował opiekę nad jeńcami chrześcijańskimi, a później wypełniał misje dyplomatyczne i wywiadowcze. W 1661 zasłynął demonstracją modelu maszyny wiecznego ruchu (perpetuum mobile) wWarszawie przed królemJanem Kazimierzem. Teoretyczne podstawy budowy urządzenia zawarł w pracyMachina exhibendo motui perpetuo…, wydanej w Krakowie w 1663. Był też autorem kilku prac w języku łacińskim. Z czasem zyskał uznanie europejskiego środowiska naukowego. Jest uważany za prekursoraergonomii[33].
Gabriel Rzączyński (1664–1737) był pionierem polskiej literatury przyrodniczej;Kasper Niesiecki (1682–1744) dzięki opracowaniu herbarza szlachty polskiej przysłużył się historiografii.
W Towarzystwie istnieją dwie ścieżki przygotowawcze, które się zbiegają po kilku latach w etapie tzw.Trzeciej Probacji. Ponieważ zakon jest bazowany na pewnego rodzaju rycerstwie, obowiązują cnoty duchowe i umysłowe oraz dyscyplina w życiu codziennym.
1. Podstawowa ścieżka jest dla aspirantów braci jezuitów. Formacja braci zakonnych jest zwykle krótsza od tej, którą przechodzą kandydaci na kapłanów i nie wiąże się z koniecznością podejmowania studiów wyższych. Formacja w nowicjacie w przypadku braci zakonnych nie różni się zbytnio od formacji pozostałych nowicjuszy. Kandydaci na brata mają możliwość zapoznania się z pracą zakonu wWydawnictwie WAM w Krakowie, lub w parafiach. Okres nowicjatu wieńczą wieczyste śluby zakonne czystości, ubóstwa i posłuszeństwa. W tym okresie formacja brata obejmuje aspekty: duchowy, wspólnotowy, apostolski i intelektualny. Praca brata zakonnego w Polsce obejmuje takie zajęcia, jak: posługa w zakrystii, pomoc w utrzymaniu kolegiów, domów rekolekcyjnych i rezydencji, opieka nad chorymi czy prowadzenie ogrodu. Bracia trudnią się także pracą misyjną, głównie w Afryce.
2. Przygotowanie do kapłaństwa w towarzystwie trwa znacznie dłużej niżeli w innych zakonach, gdyż trwa od ośmiu do czternastu lat, a przeciętnie ok. dwunastu. Równolegle obowiązują: 3 lata studiów filozofii oraz 2 latanowicjatu – następnie 3 lata studiów teologicznych orazMagisterka, praktyka apostolska w różnych dziełach jezuickich. Następnie są dwuletnie studia w dziedzinie specjalistycznej dowolnej, np. filologia, historia, botanika itp. oraz kilka lat pracy duszpasterskiej.Święcenia kapłańskie jezuici przyjmują po zakończeniu teologii a przed ukończeniem studiów specjalistycznych. Etapem wieńczącym formację jezuicką jest tzw. Trzecia Probacja. Po tym czasie jezuita jest dopuszczony do uroczystego złożenia ślubów zakonnych lub do profesji czterech ślubów. Zwyczajowo, ma to miejsce około 10 lat po przyjęciu święceń. Patrz:Etapy Formacji Jezuickiej.
To około roczny okres dedykowany odnowieniu duchowości: przeżycia ponownieWielkich Rekolekcji, refleksji nad powołaniem, oraz podjęciu doświadczeń duszpasterskich, najczęściej w różnych częściach świata. Tak do jej odbycia, jak i do złożenia ślubów w stopniu profesa (cztery śluby) lub koadiutora (trzy śluby), jezuita jest dopuszczany przez przełożonego generalnego wg jego uznania. Profes Towarzystwa, oprócz trzech tradycyjnych ślubów, składaczwarty ślub posłuszeństwaOjcu Świętemu odnośnie do misji. Bracia zakonni po odbyciu Trzeciej Probacji składają tylko trzy śluby. Inną specyfiką jezuitów jest sposób składania ślubów. Otóż składają ślubysub Hostiam, czyli dosłownie „pod Hostią”. Po słowach „Panie nie jestem godzien…” przed przyjęciemKomunii św.
Działalność zakonu na polu edukacji, misji oraz teologii, a zwłaszcza w zwalczaniureformacji, była krytykowana przez różne osoby – zarówno ze środowisk katolickich, jak i protestanckich.
Najsłynniejszym dziełem krytycznym liberalnej etyki jezuitów byłyProwincjałki tradycjonalistyPascala, napisane w 1656 w odpowiedzi za uznaniejansenizmu za herezję.Prowincjałki zostały potępione przez królaLudwika XIV i papieżaAleksandra VII, ale cieszyły się dużą popularnością ze względu na ciętą satyrę. Zmusiło to Aleksandra VII iInnocentego XI do potępienialaksyzmu, czyli niektórych wypowiedzi jezuickich moralistów, co jednak nie oznaczało podważenia ich osobistego autorytetu[36].
Krytyka wpływu jezuickiego widoczna była już w XVII wieku, jednak szczególnej ostrości w krajach katolickich nabrała w stuleciu XVIII – głównie we Francji.
Francuski teolog, paleontolog i ewolucjonista,Pierre Teilhard de Chardin SJ (zm. 1955) naraził się na ostre potępienie ze strony tradycjonalistów katolickich, co mogło spotęgować popularność jego dzieł w XX w. wśród zwolennikówNew Age i innych intelektualistów[39].
↑abObecnie w Polsce i na świecie stosowany jest skrótSJ pochodzący z łaciny kościelnej (która używała litery "J") zamiastpol.TJ lub klasycznego łacińskiegoSI.
↑Por.list apostolskiJuliusza IIIExposcit debitum z 21 lipca 1550 zatwierdzający Formułę Instytutu Towarzystwa Jezusowego (Regułę) w:Konstytucje Towarzystwa Jezusowego, s. 29nn.
↑Chris Lowney,Heroiczne przywództwo: Tajemnice sukcesu firmy istniejącej ponad 450 lat, Kraków: WAM, 2011.
↑Zbigniew Wójcik,Historia powszechna: Wiek XVI–XVII, Warszawa 2004, s. 526, 531-532, 558.
↑Emanuel Rostworowski,Historia powszechna: Wiek XVIII, Warszawa 2004, s. 175–186, 280, 283-284.
↑Susan Elizabeth Hough,Richter’s scale: Measure of an earthquake, measure of a man, Princeton University Press, 2007.
↑Thomas Hockey,The Biographical Encyclopedia of Astronomers, Springer, 2007.
↑David C. Lindberg i Ronald Leslie Numbers,God and nature: Historical essays on the encounter between Christianity and science, Berkeley: University of California Press, 1986.
↑Jonathan Wright,God’s soldiers: Adventure, politics, intrigue, and power: A history of the Jesuits, New York City: The Doubleday Religious Publishing Group, 2005.
↑Patricia Buckley Ebrey,The Cambridge illustrated history of China, Cambridge, New York i Melbourne: Cambridge University Press, 1996.
Eric Nelson,The Jesuits and the Monarchy, Missouri State University, USA, 2005 (seria: 'Bibliotheca Instituti Historici Societatis Iesu’).ISBN 978-0-7546-3888-9.
Jerzy Antoni Kostka, „Kostkowie herbu Dąbrowa”. Koszalin: Wyd. ZP POLIMER, 2010, s. 25, 34–39.ISBN 978-83-89976-40-6.
_(cropped).jpg)
f.jpg)
