Jerozolima (hebr.יְרוּשָׁלַיִםtrl.Yerushalayimtrb.Jeruszalajim;arab. القدس, trl.Al-Quds, trb.Al-Kuds oraz اورشليم trl.Ūrushalīm, trb.Uruszalim, także بيت المقدس, trl.Bayt al-Maqdis lubBayt al-Muqaddas, trb.Bajt al-Makdis lubBajt al-Mukaddas,łac.Hierosolyma, Aelia Capitolina – zobacz też:nazwy Jerozolimy) – największe miastoIzraela, stolica administracyjna dystryktuJerozolima i stolicaIzraela[3] według izraelskiego prawa[4]. Znajduje się tutaj oficjalna siedzibaprezydenta, większość urzędów państwowych,Sąd Najwyższy,parlament i inne.
Organizacja Narodów Zjednoczonych i większość państw nie uznają Jerozolimy jako stolicy Izraela, pozostawiając tę kwestię sporną do wyjaśnienia podczas przyszłych negocjacji izraelsko-palestyńskich.Autonomia Palestyńska planuje utworzenie weWschodniej Jerozolimie stolicy swojego państwa. Większość z państw nie ma ambasady w Jerozolimie[5]; a swoje ambasady posiada wTel Awiwie.
Jest to największe miasto w kraju pod względem powierzchni (123 km²) i ludności (970 000 mieszkańców)[11]. Leży wśród górJudei, rozciągających się pomiędzyMorzem Śródziemnym aMorzem Martwym. Miasto posiada długowiekową historię i stanowi centralny punkt dlajudaizmu,chrześcijaństwa oraz ważny punkt dlaislamu.
Dokładne pochodzeniehebrajskiejnazwy miasta Jerozolimy pozostaje niejasne, uczeni wysnuwają różne interpretacje. Niektórzy wskazują, że słowoJeruszalaim składa się z dwóch słów:jerusza (spadek,miasto) iszalom (pokój). Dlatego uważa się, że nazwa miasta oznacza „miasto pokoju”. Hebrajskie słowoszalom posiada pokrewny wyraz, którym jestSzlomoh –Salomon, który był królem Izraela i budowniczymŚwiątyni Jerozolimskiej[12]. Ewentualnie, drugim znaczeniem tego słowa mogłoby byćSalem, czyli pierwotna nazwa miasta podana wKsiędze Rodzaju 14,18[13]. Jeszcze inni cytująlisty amarneńskie, gdzie pojawia sięakadyjska nazwa miasta Urušalim, wyraz pokrewny z hebrajskim Ir Szalem. Być może ma to związek z bóstwem Shalim, które występuje wmitologii ugaryckiej.
Interpretacja żydowska podana jest w religijnym tekścieGenesis Rabba. Przytacza on historię przybyciaAbrahama do miastaSalem. Zaraz po przybyciu poprosił on króla i arcykapłanaMelchizedeka o pobłogosławienie go. Melchizedek pobłogosławił wówczas Abrahama w imieniuNajwyższego Boga (wskazuje to, że był on tak jak Abrahammonoteistą). To spotkanie Abrahama z Melchizedekiem zostało upamiętnione poprzez zmianę nazwy miasta: do członuSalem dodano zwrotJeru (Abraham nadał taką nazwę górze, na której ofiarował synaIzaaka. Obecnie góra ta nazywa sięMoria i leży w Jerozolimie. Znaczenie wyjaśnione w Księdze Rodzaju:tam będzie objawiony Bóg, przedSalem). W ten sposób powstała obecna nazwa miasta:Jeruszalaim, co oznaczamiasto Salem albozałożony przez Salem[14]. Końcówka słowa w liczbie mnogiej-ajm pozwala w gramatyce hebrajskiej interpretować dwa aspekty miasta, podobnie jak dwa wzgórza[15]. Jednak wymowa ostatniej sylaby-ajm w liczbie mnogiej wydaje się dodatkiem późniejszych czasów, sprzed napisaniaSeptuaginty.
Jerozolima jest usytuowana na południowym krańcupłaskowyżu położonego pomiędzy Wzgórzami Jerozolimskimi, które wznoszą się na około 200 metrów ponad miasto. Po stronie wschodniej wznosi sięGóra Oliwna, a po stronie północno-wschodniejGóra Skopus[16].
Jerozolima ze wszystkich stron otoczona jest dolinami (Cedron,Hinnom iTyropeon). Dolina Cedron rozciąga się na wschód odStarego Miasta, rozdzielając właściwe miasto od Góry Oliwnej. Wzdłuż południowej strony Starego Miasta znajduje się Dolina Hinnom, która jest właściwie stromym wąwozem. Natomiast Dolina Tyropeon rozpoczyna się po stronie północno-zachodniej i ciągnie się w kierunku południowo-wschodnim. Dzieli ona miasto na dwie części znajdujące się na dwóch wzgórzach: po stronie wschodniejWzgórze Świątynne i po stronie zachodniej pozostałą część miasta. Współcześnie Dolina Tyropeon jest prawie niewidoczna, ponieważ przez ostatnie tysiąclecia nagromadziły się w niej wielkie ilości różnych szczątków i gruzów[17].
W mieście nie istnieje problem zanieczyszczenia przemysłowego. Większość zanieczyszczeń to spaliny samochodowe i śmieci komunalne. Prawo budowlane nakłada wymóg, by wszystkie budynki w Jerozolimie były pokryte naturalnym kamieniem. Podnosi to koszty budownictwa, jednak nadaje miastu charakterystyczny wygląd, odmienny od innych miastIzraela. Jedynie budynki wzniesione w latach 50. XX wieku odbiegają od tego wyglądu. Dzielnice położone w głębokich dolinach są naturalnymi obszarami zieleni. Na zachód od miasta rozciąga się obszar leśny. Przy głównych drogach założono parki. Wokół Starego Miasta wybudowano promenady.
Jerozolima maklimat śródziemnomorski, który charakteryzuje się gorącymi i bezdeszczowymi latami oraz chłodnymi i deszczowymi zimami[20]. W prawie każdą zimę występują opady śniegu. Najzimniejszym miesiącem jest styczeń, ze średnią temperaturą maksymalną 12°C w ciągu dnia i z minimalną średnią temperaturą 6 °C w nocy. Najbardziej upalnymi miesiącami są lipiec i sierpień. Występuje duża różnica pomiędzy temperaturą dnia i nocy, w Jerozolimie zazwyczaj wieczory są chłodne nawet latem. Największe opady deszczu występują pomiędzy październikiem a majem. Suma rocznych opadów atmosferycznych wynosi 500–600 mm[21]. Wschodnia Jerozolima otrzymuje mniejsze opady, gdyż znajduje się na krawędziPustyni Judzkiej.
Zgodnie z opisem biblijnym, król Dawid panował do970 p.n.e., a następnie na tronie zasiadł jego synSalomon, który wybudowałŚwiątynię naGórze Moria w mieście. Świątynia Salomona (później nazywanaPierwszą Świątynią) odgrywała decydującą rolę whistorii Izraela jako miejsce przechowywaniaArki Przymierza. Miasto stało się centrum religijnym, kulturowym, politycznym, gospodarczym i militarnym Izraela[26]. Po śmierci króla Salomona nastąpił rozłam Królestwa Izraela na dwa odrębne państwa:Izrael iJudę. Jerozolima została stolicą Królestwa Judy[27].
Gdy w 722 p.n.e.Asyryjczycy podbili Królestwo Izraela, do Jerozolimy napłynęły tłumy uchodźców z północy. Około 586 p.n.e.Babilończycy podbili Królestwo Judy i zdobyli Jerozolimę, burząc Świątynię Salomona. W 538 p.n.e., po pięćdziesięciu latachniewoli babilońskiej, król perskiCyrus II Wielki zezwolił Żydom na powrót do swojej ojczyzny i odbudowę Jerozolimy ze Świątynią. BudowaDrugiej Świątyni została ukończona w516 p.n.e.[28] W ten sposób Jerozolima ponownie stała się stolicą Judy i centrum żydowskiej wiary.
W 63 p.n.e. Jerozolima została podbita przez rzymskiego wodzaPompejusza, który zaingerował w spór między braćmi,Hyrkanem iArystobulem[30]. Miasto było długo oblegane, nie zostało jednak zniszczone. Pod panowaniemRzymu wI wieku p.n.e. do władzy w Judei doszedł królHerod Wielki, który zasłynął z rozbudowy i upiększania Jerozolimy. Rozbudował on Świątynię, wzmacniając dziedziniec kamiennymi bryłami o masie dochodzącej do 100ton. W mieście wybudowano liczne pałace i wieże[31]. W 6 r. Jerozolima wraz z okolicą przeszła pod bezpośrednie rządy Rzymian, jako prowincja Iudaea[32]. Potomkowie Heroda Wielkiego zostali jednak władcami Judei do 96 roku.
David Roberts,Zburzenie Jerozolimy przez Rzymian w 70 roku, 1850
Panowanie Rzymian nad Judeą zostało poddane próbie podczaswojen żydowskich. W maju 66 XII legion rzymski dowodzony przezWespazjana przystąpił do tłumienia powstania żydowskiego. Kulminacyjnym momentem walk było oblężenie Jerozolimy w 70 (miasto padło 8 września 70). Całe miasto wraz ze Świątynią zostało zburzone. W 132 rzymski cesarzHadrian postanowił odbudować Jerozolimę jako miasto hellenistyczne ze świątyniąJowisza i nazwą Colonia Aelia Capitolina[33].
Na przestrzeni kolejnych dziesięcioleci Jerozolima przeszła pod panowanie Persji, a następnie ponownie wróciła do Rzymian. Perski władcaChosrow II Parwiz na początku VII wieku zajął Syrię i Judeę z miastem Jerozolimą, nazwaną przez PersówDej Houdkh. Jerozolima została zdobyta w 614 po 21 dniach oblężenia. Żydowscy bojownicy dołączyli do Persów walcząc przeciwko chrześcijanom. Miasto zostało odzyskane przez Bizancjum w 629[35].
W 638 Jerozolima została zdobyta przez, będących od niedawna muzułmanami,Arabów. Wraz z arabskim podbojem Żydzi odzyskali prawo wstępu do miasta[36]. KalifUmar ibn al-Chattab podpisał traktat z chrześcijańskim patriarchąSofroniuszem, zapewniając go, że wszystkie chrześcijańskie miejsca Jerozolimy wraz z ludnością będą chronione zgodnie z muzułmańskimi zasadami wiary. Umar nakazał wówczas wybudowanie na Wzgórzu ŚwiątynnymKopuły na Skale imeczetu Umara[37]. Rok 750 to początek rządówAbbasydów w Jerozolimie. W 1009 zburzona zostałabazylika Grobu Pańskiego[38]. W 1072 miasto zdobyliTurcy seldżuccy.
W 1095papieżUrban II wezwał do krucjaty, mającej na celu wyzwolenieZiemi Świętej. Armiakrzyżowców zdobyła Jerozolimę w 1099 i wymordowała muzułmańskich oraz żydowskich mieszkańców[39]. Krzyżowcy uczynili z Jerozolimy stolicęKrólestwa Jerozolimskiego. W 1187Saladyn, kurdyjskisułtanEgiptu iSyrii, pokonał krzyżowców i zdobył Jerozolimę. Miasto zostało odzyskane przez krzyżowców w 1229, a ostatecznie utracone przez chrześcijan w 1244[40]. Rok 1260 to początek panowania egipskichMameluków w Jerozolimie.
W 1517 Jerozolimę zdobyli Turcy, którzy utrzymali panowanie nad tym rejonem do XX wieku. W XVI i XVII wieku odbudowano mury obronne miasta. Był to okres rozkwitu regionalnego handlu i gospodarki Jerozolimy, jednak już w XVIII–XIX wieku nastąpiło osłabienie związane ze stopniowym upadkiem potęgiImperium Osmańskiego. Na początku XIX wieku w Jerozolimie pojawiły się liczne międzynarodowe misje oraz konsulaty, co było momentem przełomowym we współczesnej historii miasta. W tym okresie wybudowano pierwsze dzielnice mieszkaniowe położone poza murami Starego Miasta. Wybudowali je w latach 40. XIX wieku angielscy i niemieccyprotestanci, którzy chcieli przynieść ulgę miastu cierpiącemu od przeludnienia i złych warunków sanitarnych. Na krawędzi niemieckiej kolonii powstały bogate wille tureckie, dając początek nowym arabskim dzielnicom. W tym okresie do Palestyny napłynęłapierwsza fala żydowskich imigrantów z Europy, którzy założyli nowe żydowskie dzielnice w Jerozolimie[41]. Nastąpiło ożywienie budownictwa i kultury, które trwało nieprzerwanie aż do wybuchuI wojny światowej.
Widok na Stare Miasto w 1937. Na pierwszym planie widoczne synagogiHurva iTiferet Israel, zburzone przez Jordańczyków w 1948
Panowanie osmańskie nad Jerozolimą zakończyło się w grudniu 1917, kiedy miasto zajęły wojska brytyjskie. Na mocy międzynarodowych porozumień powojennychPalestyna weszła w skład brytyjskiegomandatu naBliskim Wschodzie. Powstał w ten sposóbMandat Palestyny[42]. Pod brytyjskim panowaniem powstały nowe podmiejskie dzielnice na północnych i zachodnich przedmieściach Jerozolimy, a w 1925 otworzonoUniwersytet Hebrajski[43].
W 1947 w ONZ-owskich planach podziału Palestyny zalecono ustanowienie z miasta i okolicstrefy neutralnej pod międzynarodową kontrolą[44].
Plan ONZ nie został jednak zrealizowany, ponieważ żydowskaHagana ijordański Legion rozpoczęły walki o przejęcie kontroli nad Jerozolimą. 28 maja 1948 Jordańczycy zdobyliStare Miasto i wygnali stamtąd wszystkich Żydów (część została jeńcami, część przekazanoMiędzynarodowemu Czerwonemu Krzyżowi, a część wygnano do zachodnich dzielnic miasta kontrolowanych przez Izraelczyków)[45].
I wojna izraelsko-arabska spowodowała ogromne wysiedlenia ludności arabskiej i żydowskiej w okolicach Jerozolimy. Ze Starego Miasta zostało usuniętych siłą 1500 Żydów, którzy schronili się w dzielnicach zachodnich. Arabska miejscowość Lifta (obecnie dzielnica Jerozolimy) została zajęta przez Izraelczyków, a jej mieszkańcy wywiezieni ciężarówkami doWschodniej Jerozolimy[46]. Wysiedlenia Arabów objęły także wioskiDajr Jasin (gdzie doszło do ich masakry),En Kerem i al-Maliha.
Koniec wojny przyniósł podzielenie Jerozolimy na dwie części: wschodnia należała doTransjordanii, a zachodnia do Izraela. Linia demarkacyjna przecinała centrum miasta. W 1949 Izrael uznał Zachodnią Jerozolimę za swoją stolicę. Natomiast Transjordania złamała warunkiPorozumienia o Zawieszeniu Broni z 1949 i odmówiła Żydom prawa dostępu do świętych miejscjudaizmu weWschodniej Jerozolimie. Wiele z tych miejsc zostało zniszczonych lub sprofanowanych. Ograniczenia w dostępie dotyczyły także społeczności chrześcijańskiej i chrześcijańskich miejsc świętych w mieście[47][48].
W następstwiewojny sześciodniowej w 1967 wojska izraelskie zajęły Wschodnią Jerozolimę. W 1980 Izraelczycy ogłosili zjednoczenie Jerozolimy jako stolicy państwa Izraela[49]. Jednakże te działania zostały skrytykowane przez społeczność międzynarodową. ONZ potępiło tę decyzję w rezolucji nr 478, która domagała się uznania suwerenności Jerozolimy „bez mocy prawnej”[50]. Ponadto palestyńscy Arabowie zaczęli domagać się uznania Wschodniej Jerozolimy za stolicę swojego państwa. Status prawny miasta pozostaje nadal nierozstrzygnięty.
30 lipca 1980 izraelski parlamentKneset uchwalił ustawęPodstawowe Prawo Jerozolimy, która stwierdza, że zjednoczona Jerozolima jest stolicą Izraela, co oznacza, że jest ona siedzibąprezydenta, parlamentu,rządu iSądu Najwyższego, oraz że święte miejsca wszystkich religii są tu nietykalne, a Izrael zobowiązuje się zapewnić swobodny dostęp do nich. Społeczność międzynarodowa nie uznaje tego aktu i ambasady większości państw znajdują się wTel Awiwie.
Pretensje do Wschodniej Jerozolimy zgłaszają Palestyńczycy, uznający ją za stolicę ich przyszłego niepodległego państwa. KonstytucjaOrganizacji Wyzwolenia Palestyny z 1968 określiła Jerozolimę jako „siedzibę OWP”. Spór o status Jerozolimy jest jednym z powodówkonfliktu izraelsko-palestyńskiego.
JerozolimskaRada Miejska liczy 31 wybieranych członków, z których jeden jest burmistrzem. Burmistrz sprawuje władzę przez okres pięciu lat i mianuje sześciu swoich zastępców. Poza burmistrzem i jego zastępcami, członkowie Rady Miejskiej nie otrzymują żadnych pensji i pracują społecznie”[51]. Większość obrad Rady Miejskiej jest zamkniętych, ale każdego miesiąca odbywa się jedna sesja otwarta dla publiczności. W Radzie Miejskiej szczególnie silną pozycję posiadają religijne stronnictwa polityczne, które posiadają większość głosów.
Obecny burmistrz Jerozolimy, Mosze Li’on (pierwszysefardyjski burmistrz miasta) został wybrany 13 listopada 2018 roku z wynikiem 51,46%[52]. Na urzędzie najdłużej zasiadałTeddy Kollek, przez 28 lat.
Zgodnie z półoficjalnymi planami izraelskich władz Jerozolimy z 2011 r. większość nowych osiedli żydowskich miała zostać zbudowana po stroniezielonej linii należącej doWschodniej Jerozolimy (na tzw. „terytoriach okupowanych”)[53].
Zgodnie z danymiIzraelskiego Centrum Danych Statystycznych w 2007 w mieście żyło 743 tys. mieszkańców, z czego 68% Żydzi, 30% Arabowie (muzułmanie) oraz 2% chrześcijanie (w tym chrześcijańscy Arabowie)[54]. W 2005 w Jerozolimie osiedliło się 2850 imigrantów, w większości ze Stanów Zjednoczonych, Francji i krajów byłegoZSRR. Jednak liczba emigrantów wyjeżdżających z miasta przewyższa liczbę napływających imigrantów. W 2005 ponad 10 tys. Żydów osiedliło się w Jerozolimie, podczas gdy ponad 16 tys. wyjechało z miasta[55]. Wzrost populacji miasta wynika w większości z dużejliczby urodzeń, zwłaszcza w społeczności arabskiej i ultraortodoksyjnych Żydów. Wskutek tego liczba urodzeń w Jerozolimie (4,02) jest dużo wyższa niż w innych miastach Izraela (Tel Awiw 1,98; średnia w kraju 2,90). Średnia wielkość rodziny w Jerozolimie wynosi 3,8 osób[55].
Jerozolima była świętym miastem Żydów odX wieku p.n.e. To tutaj znajdowała sięŚwiątynia Jerozolimska, o którejBiblia wspomina 632 razy. DzisiajZachodni Mur (pozostałości Świątyni) jest świętym miejscem Żydów[57]. Synagogi na całym świecie tradycyjnie skierowane są w kierunku Jerozolimy, również codzienne modlitwy żydowskie odmawiane są w kierunku Jerozolimy. Wielu Żydów zawiesza na ścianach swoich domów obrazki miasta, aby wskazywać kierunek modlitwy[58]. Największymi synagogami Jerozolimy są:Wielka Synagoga chasydów z Bełza orazWielka Synagoga.
Chrześcijaństwo szanuje Jerozolimę nie tylko za wielką rolę, jaką odegrało to miasto wStarym Testamencie, lecz także za jego znaczenie w życiuJezusa Chrystusa. Zgodnie z biblijnymi opisami, Jezus został zaniesiony do Jerozolimy wkrótce po urodzeniu, a późniejsze jego życie bardzo często przeplatało się ze Świątynią Jerozolimską[59]. Przypuszczalne miejsceostatniej wieczerzy Jezusa znajdowało się naGórze Syjon, w budynku, w którym mieści się grobowiec królaDawida[60].
Innym ważnym miejscem dla chrześcijaństwa jestGolgota, miejsceukrzyżowania Jezusa.Ewangelia Jana przedstawia to miejsce jako znajdujące się poza miastem, jednak niedawne odkrycia archeologiczne wskazują, że Golgota znajdowała się blisko poza obrębem dawnych murów miejskich, a obecnie w obrębie miasta[61]. Szczególnym miejscem jestbazylika Grobu Świętego, do której chrześcijanie pielgrzymują od dwóch tysięcy lat. Jerozolima szczególną rolę pełni także w proroctwach biblijnych.
Jerozolima jest uważana za trzecie święte miastoislamu. Muzułmanie wierzą, żeMahomet odbyłMiradż – „nocną podróż” na cudownym wierzchowcuAl-Burāq zMekki do Najdalszego Meczetu znajdującego się w Jerozolimie (Al-Masğid al-Aqsà). W Jerozolimie Mahomet miał dostąpić wniebowstąpienia w towarzystwie archaniołaDżibrila ze skały, na której dziś znajduje sięKopuła na Skale[62]. Obecnie te dwie budowle wznoszące się naWzgórzu Świątynnym są szczególnie ważnymi miejscami dla wszystkich muzułmanów na całym świecie.
W Jerozolimie swoją siedzibę ma kilka uczelni, zUniwersytetem Hebrajskim (założony w 1925) na czele. W zarządzie szkoły zasiadali intelektualiści o żydowskich korzeniach, tacy jakAlbert Einstein iZygmunt Freud[63]. Kilku laureatówNagrody Nobla jest absolwentami tego uniwersytetu, ostatni z nich to:Awram Herszko,David Gross iDaniel Kahneman. Uniwersytet mieści w swoich murachBibliotekę Narodową, która zawiera ponad 5 mln książek[64]. Biblioteka jest jednym z największych na świecie strażników książek na temat narodu żydowskiego. Uniwersytet posiada trzy kampusy: naGórze Skopus, w osiedlu Giv’at Ram i medyczny kampus przy Szpitalu Hadassah En Kerem.
W 1984 powstał PalestyńskiUniwersytet Al-Quds. Jest on przedstawiany jako „jedyny arabski uniwersytet w Jerozolimie”[66]. Uniwersytet znajduje się w południowo-wschodniej części miasta i zajmuje powierzchnię 47akrów[67].
Innymi wyższymi uczelniami w Jerozolimie sąJerusalem Academy of Music and Dance iBezalel Academy of Art and Design.Jerusalem College of Technology, założony w 1969, naucza inżynierii oraz najnowszych nauk programistycznych i informatycznych. Dodatkowo w mieście znajduje się wiele innych szkół religijnych oraz świeckich.
Jerozolima to miejsce na styku Izraela zArabią, miejsce, w którym przenikają się kultury Zachodu i Wschodu. Silne arabskie wpływy obecne w części miasta tworzą specyficzną egzotyczną atmosferę. Jerozolima jest znana na świecie przede wszystkim ze względu na swoje religijne znaczenie, jest również siedzibą wielu instytucji kulturalnych.
Najważniejszym jestMuzeum Izraela, które jest głównym muzeum prezentującym sztukę w Jerozolimie. Przyciąga ono każdego roku niemal milion gości, z czego jedna trzecia to turyści zagraniczni[68]. Kompleks muzealny zajmuje obszar o powierzchni 20akrów i obejmuje kilka budynków z ekspozycjami. W Sanktuarium Zwojów prezentowane są dokumenty znadMorza Martwego. Skrzydło młodzieżowe, w którym realizuje się szeroki program edukacyjny, odwiedza każdego roku 100 tys. dzieci. Muzeum posiada także ogród rzeźby.
Inną wiodącą placówką kulturalną Jerozolimy jestInstytut Jad Waszem, który przyznaje tytuł „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata”. Znajduje się tu narodowy pomnik ofiarHolocaustu oraz największa na świecie biblioteka z informacjami o Holocauście (około 100 000 książek i artykułów). Kompleks Instytutu obejmuje nowoczesne muzeum przedstawiające historię ludobójstwa narodu żydowskiego, prezentujące także eksponaty z historii poszczególnych rodzin i jednostek. Jeden z pomników upamiętnia 1,5 mln żydowskich dzieci, które zginęły z rąk nazistów. Instytut jest placówką muzealną, kulturalną, oświatową i badawczą[72].
Jedną z czołowych orkiestr grających w mieście jest Orkiestra Symfoniczna Jerozolimy, która funkcjonuje od lat 40. XX wieku. Występowała ona w wielu miastach całego świata, wliczając w toWiedeń,Frankfurt iNowy Jork[73]. Najbliższe otoczenie Starego Miasta jest centrum kulturalnym Jerozolimy, w którym znajdują się Teatr Chana oraz Kino Jerozolimy. Innymi ważnymi obiektami są Międzynarodowe Centrum Kongresowe (Binyanei HaUma), Centrum Gerard Behar w śródmieściu, Centrum Muzyczne Jerozolimy w Yemin Moshe oraz Targ Music Center w En Kerem. Palestyński Teatr Narodowy, założony w 1984, działa we Wschodniej Jerozolimie i przedstawia sztukę arabską[74].
Z innych obiektów na szczególną uwagę zasługujebiblijne zoo, w którym zgromadzono zwierzęta wspominane wBiblii. Zoo znajduje się w południowej części miasta i jest finansowane przez rodzinę Tisch[75].
Panorama Jerozolimy widziana ze szczytuGóry Oliwnej we wschodniej części miasta. Na dole zdjęcia rozciąga sięstary cmentarz żydowski. Po prawej widoczne są drzewa i krzewyogrodu Oliwnego. W centrum widoczne jestWzgórze Świątynne, gdzie kiedyś stałaŚwiątynia Jerozolimska. Obecnie znajdują się tammeczet Al-Aksa, który prawdopodobnie był kiedyś bizantyjskąbazyliką (z lewej strony) orazKopuła na Skale, z której, według muzułmańskiej tradycji,Mahomet wstąpił do nieba (pozłacana, w samym środku fotografii). Szara kopuła, na zdjęciu widoczna bezpośrednio po lewej stronie Kopuły na Skale, należy dobazyliki Grobu Świętego, w której znajduje się gróbChrystusa orazGolgota.Ściana Płaczu jest niewidoczna na zdjęciu, ponieważ przylega do Wzgórza Świątynnego od zachodu. Stare miasto otoczone jestosmańskimi murami obronnymi. Pod murami rozciąga sięDolina Cedronu (w części utożsamiana bez głębszej przyczyny z biblijnąDoliną Jozafata), oraz DolinęGehenny. Poza murami obronnymi po lewej stronie u góry znajduje się GóraSyjon. Widoczna wieża należy do kościoła i klasztoru ZaśnięciaNMP. Na terenie Syjonu znajduje się takżeWieczernik (miejsce ostatniej wieczerzy Jezusa) oraz symboliczny gróbkróla Dawida.
Każdego roku do miasta przyjeżdża ponad milion turystów. Do obsługi tak dużego ruchu turystycznego w Jerozolimie powstała cała sieć hoteli, restauracji itp., z których znaczna część znajduje się wZachodniej Jerozolimie.
Historycznie, gospodarka Jerozolimy opierała się prawie wyłącznie na obsłudze turystycznego ruchu religijnych pielgrzymów, którzy przybywali do świętych miejsc chrześcijaństwa, judaizmu i islamu w mieście. Te święte miejsca są najczęściej odwiedzanymi przez zagranicznych turystów punktami w mieście, większość odwiedza Stare Miasto i Zachodni Mur. Jednak w ostatnim półwieczu stało się jasne, że przyszłość Jerozolimy nie może opierać się wyłącznie na religii.
Zgodnie z danymiIzraelskiego Centrum Danych Statystycznych w 2006 średni dochód na pracującego w Jerozolimie wyniósł 5940NIS. Są to dochody niższe, niż w pozostałych miastach Izraela. Wynika to ze specyfiki ludności arabskiej i grup żydowskich ortodoksów. Roczniki statystyczne wskazują także postępujący rozwój gospodarczy miasta od 1967, jednak Wschodnia Jerozolima przez cały czas pozostaje zacofana względem Zachodniej Jerozolimy. Pomimo to procent zatrudnienia w rodzinach arabskich (76,1%) jest wyższy niż w rodzinach żydowskich (66,8%). Podczasbrytyjskiego pełnomocnictwa w Palestynie prawo zezwalało wznosić nowe budynki z zachowaniem szczególnego historycznego charakteru miasta[76]. Te przepisy budowlane obowiązują do dziś. Jest to decydujący czynnik, który odpycha ciężki przemysł od Jerozolimy. Jedynie około 2,2% ziemi miasta jest przeznaczone pod przemysł i infrastrukturę. W związku z tym, jedynie 8,5% populacji miasta jest zatrudnione w sektorze przemysłu (średnia kraju wynosi 15,8%). Większość populacji znajduje zatrudnienie w edukacji (17,9% – średnia kraju 12,7%), służbie zdrowia (12,6% – średnia kraju 10,7%), administracji publicznej (8,2% – średnia kraju 4,7%), pomocy społecznej (6,4% – średnia kraju 4,7%) i turystyce (6,1% – średnia kraju 4,7%)[77].
W ostatnich latach coraz więcej przedsiębiorstwhigh-tech przeprowadza się do Jerozolimy, dostarczając w 2006 12 tys. miejsc pracy[78]. W północnej części miasta utworzono strefę przemysłowąHar Hocwim, w której swoje siedziby wybudowały między innymiIntel,Teva Pharmaceutical Industries iTelecom ECI.
Przez centrum miasta przebiega główna drogaTalpijjot-Atarot, która mniej więcej dzieli Jerozolimę na część wschodnią i zachodnią. Druga główna droga toHerzl Boulevard, która zaczyna się na północnych przedmieściach i biegnie na południe przezGórę Herzla i pomnikMuzeum Jad Waszem. Inne ważne trakty komunikacyjne łączą poszczególne dzielnice z głównymi drogami i autostradą. Planowana jest budowa nowej obwodnicy, która połączyłaby północne i zachodnie dzielnice miasta.
Centralny dworzec autobusowy jest równocześnie dworcem międzynarodowym. Blisko 100 linii autobusowych rozchodzi się stąd po całym mieście, dzielnicach podmiejskich i Izraelu. Arabskie autobusy utrzymują komunikację z terenamiAutonomii Palestyńskiej.
Izraelskie kolejeRakewet Jisra’el utrzymują połączenia z dwiema stacjami kolejowymi w Jerozolimie:Jerozolima Malha (obok centrum handlowegoKanyon Malha) iJerozolima Biblijne Zoo. Po siedmiu latach prac budowlanych linia została uruchomiona 9 kwietnia 2005. Planuje się uruchomienie w 2016 linii szybkiej kolei łączącej Jerozolimę zTel Awiwem.
Najbliższym lotniskiem jestport lotniczy Atarot, który był używany do krajowych połączeń lotniczych. Jednak od wybuchu palestyńskiego powstaniaIntifady w 2001 port lotniczy jest zamknięty ze względów bezpieczeństwa. Cały ruch lotniczy został przeniesiony namiędzynarodowy port lotniczy im. Dawida Ben Guriona. Jerozolima jest połączona z portem lotniczymdrogą ekspresową nr 1, która biegnie do nadmorskiej aglomeracjiGusz Dan, położonej wokół Tel Awiwu, a także linią kolejową z nowej stacji kolejowej im.Icchaka Nawona sprzed dworca autobusowego[79].
Najbardziej popularnymi sportami w Jerozolimie sąpiłka nożna ikoszykówka[80]. W Jerozolimie jest jeden z najpopularniejszych klubów Izraela,Beitar Jerozolima. Wśród kibiców drużyny znajduje się kilku byłych i obecnych wpływowych polityków, którzy często są obecni na meczach[81]. Drugą drużyną piłkarską jestHapoel Jerozolima. Prowadzą one rozgrywki na stadionieTeddy Kollek. Jerozolimską koszykówkę reprezentuje klubHapoel Jerusalem BC.
Duńska królowaBodil, żonaEryka I, która zmarła naGórze Oliwnej w Jerozolimie w 1103 podczas pielgrzymki do Ziemi Świętej, i została tutaj pochowana[82].
Dalja Icik – izraelska polityk, członkiniKnesetu z listy partiiKadima i minister komunikacji wrządzieEhuda Olmerta, w 2006 wybrana jako pierwsza kobieta na przewodniczącego (speakera)parlamentu, urodzona w Jerozolimie.
↑Kwestia stolicy Izraela jest sprawą kontrowersyjną. Zgodnie zUstawą Zasadniczą Izraela siedzibą władz i konstytucyjną stolicą jest Jerozolima, jednak prawnomiędzynarodowy status tego miasta nie został dotąd uregulowany, ONZ i większość państw, w tym Polska, nie uznająde iure suwerenności Izraela nad całą Jerozolimą, dlatego większość przedstawicielstw dyplomatycznych mieści się wTel Awiwie. Zob.listę placówek dyplomatycznych w Izraelu (Israel Science and Technology).
↑David Noel Freedman: Eerdmans Dictionary of the Bible. Eerdmans Publishing, 2000, s. 694–695.ISBN 0-8028-2400-5.
↑Ann E. Killebrew: Biblical Jerusalem: An Archaeological Assessment. Atlanta: Society of Biblical Literature, 2003, s. 18.
↑City of David. Ir David Foundation: Timeline. [dostęp 2008-06-10]. (ang.).
↑David Merling: Where is the Ark of the Covenant?. Andrew’s University. Brak numerów stron w książce
↑Michael Zank: Capital of Judah (930–586). Boston University. Brak numerów stron w książce
↑Martin Sicker: Between Rome and Jerusalem: 300 Years of Roman-Judaean Relations. Praeger Publishers, s. 2.ISBN 0-275-97140-6.
↑Lawrence H. Schiffman: From Text to Tradition: A History of Second Temple and Rabbinic Judaism. Ktav Publishing House, 1991, s. 60–79.ISBN 0-88125-371-5.
↑Tytus Liwiusz,Dzieje Rzymu od założenia Miasta, Perioch księgi CII.
↑Michael Zank: The Temple Mount. Boston University. Brak numerów stron w książce
↑John Dominic Crossan: The Historical Jesus: the life of a Mediterranean Jewish peasant. San Francisco: HarperCollins, s. 92.ISBN 0-06-061629-6.
↑Clayton Miles Lehmann: Palestine: People and Places. The On-line Encyclopedia of the Roman Provinces. The University of South Dakota. Brak numerów stron w książce
↑Michael Zank: Byzantian Jerusalem. Boston University. Brak numerów stron w książce
↑Frederick C. Conybeare: The Capture of Jerusalem by the Persians in 614 AD. English Historical Review, 1910, s. 502–517.
↑Frederick C. Conybeare: A History of Palestine. Cambridge University Press, 1997, s. 70–71.ISBN 0-521-59984-9.
↑Leslie J. Hoppe: The Holy City: Jerusalem in the Theology of the Old Testament. Michael Glazier Books, 2000, s. 15.ISBN 0-8146-5081-3.
↑David Fromkin: A Peace to End All Peace: The Fall of the Ottoman Empire and the Creation of the Modern Middle East. Owl Books, s. 312–313.ISBN 0-8050-6884-8.
↑The Hebrew University of Jerusalem: History. [dostęp 2008-06-10]. (ang.).
Andrzej Sebastian Jasiński, Paweł Kumelowski: Jerozolima: promień miłości Jahwe. Kraków: Fundacja Komisariat Ziemi Świętej, 1999.ISBN 83-912251-0-0. Brak numerów stron w książce
Amir Cheshin, Bill Hutman, Avi Melamed: Separate and Unequal: The Inside Story of Israeli Rule in East Jerusalem. Harvard University Press.ISBN 0-674-00553-8. (ang.). Brak numerów stron w książce
Larry Collins, Dominique Lapierre: O Jerusalem!. New York: Simon & Schuster, 1988.ISBN 0-671-66241-4. (ang.). Brak numerów stron w książce
Eric H. Cline: Jerusalem besieged: from ancient Canaan to modern Israel. Ann Arbor: University of Michigan Press, 2004.ISBN 0-472-11313-5. (ang.). Brak numerów stron w książce
Larry Collins, Dominique Lapierre: O Jerusalem!. New York: Simon & Schuster, 1988.ISBN 0-671-66241-4. (ang.). Brak numerów stron w książce
Dore Gold: The Fight for Jerusalem: Radical Islam, the West, and the Future of the Holy City. Regnery Publishing, Inc..ISBN 978-1-59698-029-7. (ang.). Brak numerów stron w książce
Bernard Wasserstein: Divided Jerusalem: the struggle for the Holy City. New Haven, CT: Yale University Press, 2002.ISBN 0-300-09730-1. (ang.). Brak numerów stron w książce
Hans Köchler,The Legal Aspects of the Palestine Problem with Special Regard to the Question of Jerusalem. Vienna: Braumüller 1981,ISBN 3-7003-0278-9.
.jpg)
.jpg)
