W jego sztuce odbijają się wpływyfuturyzmu,kubizmu,dadaizmu,surrealizmu, a także poezji metafizycznej. Jako jeden z pierwszych zrealizował pełną wizję surrealizmu w filmie. Spopularyzował wątki mitologiczne w sztuce XX wieku. O sobie mówił: „Jestem kłamstwem, które zawsze mówi prawdę”.
Urodził się w rodzinie mieszczańskiej (jego ojciec był prawnikiem). Od najmłodszych lat przejawiał wielką nadwrażliwość dla otaczającej przyrody i doznań estetycznych. Już w latach szkolnych interesował się sztuką: pisał i rysował, co stało się główną formą wypowiedzi w jego artystycznej twórczości. Dzięki dziadkowi interesował się też muzyką. Jego ojciec, Georges Cocteau, popełnił samobójstwo. Pomimo że Jean nie miał wtedy jeszcze 9 lat, obraz krwi i śmierci będzie powracał w jego dziełach (L’aigle à deux têtes,Le testament d’Orphée,Le sang d’un poète). Dorastał więc jedynie z matką. W swoim pokoju spędzał nieraz całe godziny na improwizowaniu w swoim teatrzyku lub na wykonywaniu dekoracji. Oglądał liczne występy teatralne i cyrkowe, gdzie twarzą w twarz stawał z pięknem iluzji i zabawy. Wczesna choroba oczu z pewnością pozostawiła piętno na jego osobowości.
Zadebiutował w lutym 1909 roku tomikiem poezjiLampa Alladyna (La lampe d’Aladin). Osiągnięty w młodym wieku sukces szybko otworzył mu drzwi do artystycznego świata. Obracał się w kręgu wielu ważnych twórców kształtujących sztukę pierwszej połowy XX wieku. Byli nimi m.in.Amedeo Modigliani,Pablo Picasso,Marcel Proust,Coco Chanel,Igor Strawinski. PomógłRaymondowi Radiguet w jego debiucie literackim (Opętanie). Z młodym pisarzem utrzymywał zażyłe stosunki (byli przez pewien czas kochankami), aż do jego przedwczesnej śmierci w 1923, którą Jean Cocteau ciężko przeżył.
W 1930 r. miał romans z księżniczkąNatalie Paley (morganatyczną córką księcia Romanowa), która zaszła z nim w ciążę. Pomimo protestów Cocteau Paley podjęła decyzję o usunięciu ciąży.
Na skutek uzależnienia od opium kilkukrotnie przebywał na kuracji. Podczas jednej z nich napisał w przeciągu siedemnastu dni utwórStraszne dzieci, a takżeOpium – dziennik z kuracji, którego publikacja wzbudziła wówczas silne kontrowersje. Szybko dostrzegł możliwości jakie niesie ze sobą film. Ukazał je w pełni w filmieKrew poety (Le sang d’un poète), nakręconym w 1930 r. i otwierającym nowy etap jego twórczości. Do końca życia pisał, ale film stał się jego głównym medium.
W latach 30. poeta odkrył młodego i wyjątkowego aktoraJeana Marais, któremu powierzał główne role w swych kolejnych filmach (Orfeusz,Piękna i Bestia,Wieczny powrót). Od roku 1937 aż do śmierci poety pozostawali oni w bardzo silnej zażyłości. Jean Marais wspomina w swojej biografii (Opowieści z mego życia), że Cocteau był najważniejszą osobą w jego życiu. W książce tej autor umieścił liczne wiersze poety, które ten pisał do niego w okresie, gdy mieszkali razem.
W 1940 roku powstał jednoaktowy utwór scenicznyLe bel indifférent (wystawiany w Polsce pod nazwą „Mężczyzna” lub „Piękny i obojętny”), napisany przez poetę dla obiecującej młodej pieśniarkiÉdith Piaf. Przedstawienie odniosło sukces.
Cocteau przez lata swojej aktywności artystycznej wzbudzał różne uczucia. Za swoje dzieła był przez publiczność (także krytyków) lubiany, częściej jednak obrażany. Dopiero, gdy w 1955 roku został przyjęty do grona członkówAkademii Francuskiej, doceniono jego wkład w rozwój kultury i sztuki. Jego twórczość obejmowała nie tylko film i pisanie, był także twórcą fresków, ceramiki i biżuterii, którym poświęcił się pod koniec życia. Liczne szkice uzupełniały główny zawód Cocteau – poety – będąc często istotnym uzupełnieniem i inspiracją jego innych dzieł (np. rysunki doOpium, sceny z filmuKrew poety).
Przewodniczył obradom jury konkursu głównego na6. (1953) oraz na7. MFF w Cannes (1954). Zasiadał również w jury na10. MFF w Cannes (1957).
Cocteau otwarcie przyznawał się do swojegohomoseksualizmu[1], co w czasach przedwojennych należało do rzadkości (z seksuologicznego punktu widzenia byłbiseksualistą)[2]. O jego homoseksualnych skłonnościach świadczą jednak nie tylko osobiste związki pisarza z mężczyznami (Raymond Radiguet,Jean Marais,Henri Bernstein), lecz także wiele odniesień w jego dziełach: rysunkach[3] utworach literackich (Le Livre Blanc) i filmowych; choć był również w kilku związkach z kobietami (Madeleine Carlier, Natalie Paley, niektórzy uważają, że także z Édith Piaf). Znane są jego publikacje i artykuły krytykującehomofobię[4].
W latach 20. i 30. XX w. Cocteau był menadżerem boksera„Panama” Ala Browna[5], z którym przez pewien czas pozostawał w związku[6]. Miał duży udział w jego powrocie na ring.
Poeta umarł 11 października 1963 r. na atak serca po otrzymaniu wiadomości o zgonie swojej przyjaciółki – Édith Piaf, która zmarła dzień wcześniej (10 października 1963 r.). Jednak Jean Marais – wieloletni przyjaciel, partner i aktor filmów Cocteau – wspomina, że pisarza nie łączyła zbyt wielka zażyłość z Édith Piaf. Trudno więc jednoznacznie łączyć te dwa fakty.
Kilkuosobowa grupa kompozytorów, przyjaciół z paryskiej dzielnicyMontparnasse, których w 1918 r. krytyk muzyczny Henri Collet określił mianem Grupy Sześciu –Les Six. Współtworzyli ją:Arthur Honegger,Germaine Tailleferre (jedyna kobieta w grupie),Georges Auric,Louis Durey,Darius Milhaud iFrancis Poulenc; grupę wspierał Jean Cocteau (współtwórca niektórych dzieł), który wraz z Erikiem Satie był jej duchowym przewodnikiem i patronem.
W twórczości Sześciu charakterystyczne były takie formy jak: odrzucenie formalności, stosowaniebanału iwulgaryzmów; przejawiali tendencjeantywagneryzmu (odrzucenia patosu) oraz przełamywania zasadimpresjonizmu w muzyce poważnej. Ich wspólne muzyczne dzieło toL'Album des Six z 1921 r. W tym samym roku zrealizowali też baletMłodzi małżonkowie z wieży Eiffla (Les Mariés de la Tour Eiffel), ze scenariuszem Cocteau i aranżacją muzyczną autorstwa: Milhaud, Aurica, Tailleferre’a, Honeggera i Poulenca. Przedstawienie było grane przez Balet Suédois w Paryżu. Cieszyło się dużą popularnością i nie schodziło z afisza do końca lat dwudziestych. Przyjmuje się, że umownym końcem istnienia grupy jest rok 1921 – później nie powstało już żadne dzieło pod ich wspólnym szyldem. JedynieAuric współpracował w późniejszych latach z Cocteau: skomponował muzykę do większości jego filmów (Krew poety,Piękna i bestia), a także opatrzył wstępem jeden z tekstów pisarza (Kogut i arlekin. Zapiski wokół muzyki).
W 1917 Cocteau napisał scenariusz dla baletuSiergieja Diagilewa wystawionego pod nazwąParada. Współtworzyli je z nimErik Satie (kompozycja muzyczna) iPablo Picasso (scenografia). Choć przedstawienie nie odniosło sukcesu, z czasem okrzyknięte zostało pierwszą pełną manifestacją ideikubizmu w sztuce. Innym dziełem muzycznym, w którym brał udział Cocteau jest oratoriumKról Edyp, napisane dla Igora Strawinskiego w 1926 roku.
Kaplica wMilly-la-Forêt, w której pochowano Jeana Cocteau
Jean Cocteau w czasie I wojny światowej poznał poetęGuillaume’a Apollinaire’a, którego wiersze wywarły wpływ także na młodego twórcę. To właśnie Appollinaire jako pierwszy użył terminusurrealizm (w 1917 roku, w przedmowie do dramatuLes mamelles de Tirésias – Cycki Tejrezjasza), który w 1924 posłużył za nazwę dla powstającego ruchu artystów. Przyłączył się do niego także pewien poeta – Jean Cocteau. Jako artysta zaprzeczający zasadom rzeczywistości, zwracający uwagę na jej tajemnicę i niejednoznaczność, łatwo znalazł wspólny język z surrealistami, jak się jednak okazało na krótko. Szybko odszedł z ruchu, ograniczany zasadami surrealistów, a także ich aktywnością polityczną (André Breton, założyciel grupy, publicznie popierał komunizm). Surrealiści nigdy nie wybaczyli mu tego odejścia. Niemniej to właśnie film Jeana Cocteau –Krew poety (1930) uważać można dziś za reprezentatywne, obokPsa andaluzyjskiegoLuisa Buñuela (1928) dzieło surrealizmu. Film oddaje atmosferę złudzeń i snu, balansując między światem iluzji a rzeczywistością.
Istotnym bodźcem pchającym Cocteau w świat surrealistycznej nierealności była twórczość literackaRaymonda Roussela. Mimo że pisarz ten nie zdobył sławy za swego życia, był entuzjastycznie cytowany w kręgach młodych pisarzy. ToAndré Gide był tym, dzięki któremu Cocteau odkrył talent Roussela. Był zafascynowany autoremLocus Solus iImpresji afrykańskich, podobnie jak oddający nastrój jego dzieł surrealiści, choćby malarzRené Magritte.
Głos ludzki – sztuka ta jest monodramem autorstwa Cocteau; stopniowo rozwija się w niej dramat porzucanej kobiety, która po raz ostatni rozmawia z mężczyzną, którego kocha. Cały utwór zawarty jest w trwającej ok. godziny rozmowie telefonicznej, w której to kobieta (jedyna na scenie) prowadzi dialog ze swym (niewidzialnym) kochankiem – ten informuje ją, że odchodzi od niej, by poślubić inną kobietę.
Była to sztuka innowacyjna pod względem formy, choć zarazem konserwatywna, co skłoniło w 1930 r.Komedię Francuską do jej wystawienia. Pierwotnie napisana została jako aria dlaBerthe Bovy. We wstępie do utworu Cocteau zaznaczył, że inspiracją dla jej napisania były uwagi aktorek, które skarżyły się, że jego teksty – zdominowane przez scenariusz i reżysera – nie pozwalają im w pełni ukazać swych aktorskich umiejętności.La voix humaine była także wynikiem konfrontacji Cocteau z pomysłami dramatopisarzaHenri Bernsteina oraz prób dadaistów eksperymentujących nad efektami ludzkiego głosu.
Na język polski przetłumaczono zaledwie kilka dzieł poety. Pierwszym z nich jestOpium – dziennik z kuracji odwykowej (1930, wyd. polskie 1990), to autobiograficzna relacja z jego pobytu w klinice Saint-Cloud; książka jest pełna błyskotliwych anegdot i poglądów autora na temat sztuki oraz szczegółów z kuracji.
Drugą książką-powieścią w języku polskim jestTomasz Fantasta (1923, wyd. polskie 1994), opisująca wydarzenia pierwszej wojny światowej, w której to pisarz dał portret Misi Godebskiej Sert, ówczesnej muzy Paryża. DramatOrfeusz (1926, wyd. polskie 1933) jest jednym z kilku dzieł pisarza, którym autor zapoczątkował w literaturze XX wieku modę na wątki mitologiczne. SztukiOrfeusz (1959, Teatr 13 Rzędów w Opolu, reż.Jerzy Grotowski) iDwugłowy orzeł były wystawiane w polskich teatrach.
Jean CocteauOpium – dziennik z kuracji odwykowej, przekład Romuald i Anna Nowakowie, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1990.
Jean CocteauTomasz Fantasta, przekład Jolanta Sell, Wydawnictwo Cassiopeia, Kraków 1994.
Jean CocteauKogut i arlekin. Zapiski wokół muzyki, przy współpracy Uty Hrehorowicz, Wydawnictwo C & D, Kraków 1995.
Jean MaraisOpowieści z mego życia, przekład Wojciech Gilewski, przekład poezji Jeana Cocteau Józef Waczków, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1993.
_-_Ritratto_di_Jean_Cocteau_(1889-1963)_-_1916.jpg)
