Jaskinia – podziemna pustka całkowicie lub w dużym stopniu ograniczona skałą macierzystą. Może być pochodzenia naturalnego lub sztucznie wytworzona. Wspeleologii za jaskinię uważa się pustkę, której wymiary umożliwiają wejście i przejście osoby dorosłej (około 50 cm średnicy), whydrogeologii pustkę, której wymiary umożliwiają ruch turbulentny wody (średnica większa niż 5–15 mm). Gdy jest widna w całości, nosi nazwęschroniska. Do jaskiń zalicza się także takie rodzaje próżni skalnych, jak:nyża,szczelina,komin,studnia,tunel, wybitnyokap,okno skalne[1].
Opisując jaskinie podaje się zwykle następujące informacje:
długość – suma długości wszystkich poznanych korytarzy, studni i kominów jaskini,
rozciągłość – to największa odległość między skrajnymi punktami znanymi w jaskini wyznaczonymi w rzucie poziomym,
głębokość – różnica wysokości pomiędzy najwyżej położonym otworem jaskini a jej dnem – to jest miejscem znajdującym się w niej najniżej;
deniwelacja – różnica wysokości pomiędzy najniższym i najwyższym punktem znanym w jaskini; jeśli najwyższym jej punktem jest otwór wtedy deniwelacja jest równa głębokości jaskini, zwykle dla uproszczenia całą deniwelację jaskini określa się terminem głębokość
wysokość otworów – wysokość na jakiej znajduje się wejście do jaskini względem poziomu morza,
wysokość otworów nad dnem doliny – wysokość otworu względem punktu w dolinie, ponad którym wznosi się jaskinia,
ekspozycja otworów – kierunek, w który zwrócony jest otwór jaskini (np. N, NW, SE),
Jaskinie pierwotne – powstające jednocześnie ze skałą, w której występują. Najczęstszym typem są jaskinie powstające w czasie krzepnięcialawy wulkanicznej, np. przez jej wypłynięcie spod zakrzepłej już powierzchniowej skorupy – są tojaskinie lawowe, próżnie po dużych pęcherzachgazów wulkanicznych. Zalicza się do nich również jaskinie powstające wrafach koralowych wraz z ich rozwojem i inne.
Jaskinie wtórne – powstające w wyniku późniejszych, różnorakich procesów geologicznych zachodzących w skałach. Wśród nich można wyróżnić:
Krasowe – najpospolitszy typ jaskiń, powstają one w wyniku procesów krasowych, czyli chemicznego i mechanicznego oddziaływania wody naskały krasowiejące. Ten rodzaj jaskiń odznacza się często bogatąszatą naciekową.
Pseudokrasowe – wykazujące pewne podobieństwo morfologiczne do jaskiń krasowych, z tym że rola wody w ich powstawaniu była inna, polegała np. na wymywaniu mniej odpornego materiału skalnego. Dość często mianem jaskiń pseudokrasowych określa się wszystkie rodzaje jaskiń wtórnych, które powstały w wyniku procesów innych niż krasowe.
Generalnie, rozmieszczenie jaskiń pokrywa się z rozmieszczeniem obszarów występowania skał krasowiejących, pokrywających 7% ogólnej powierzchni lądów. Jaskinie występują na wszystkichkontynentach, jednak ich poznanie jest zróżnicowane. Obszary jaskiniowe krajów, w których speleologia jest dobrze rozwinięta (USA,Francja,Włochy,Wielka Brytania, takżePolska), są zbadane dosyć dokładnie, w innych krajach, przykładowo wChinach, gdzie znajduje się ponad połowaterenów krasowych świata, wiedza ta jest wyrywkowa.
najgłębsza – aktualnie (marzec 2018 r.)Jaskinia Wieriowkina wGruzji (Abchazja) o głębokości 2212 m, a tym samymJaskinia Krubera (Jaskinia Wronia) o głębokości 2191 m położona również w Abchazji zajmuje od tego momentu drugie miejsce[2].
Na świecie znanych jest 14 jaskiń, których długość przekracza 100 km. Trzecią co do długości (sumy długości wszystkich jej korytarzy, studni, kominów) jestJaskinia Optymistyczna naWyżynie Podolskiej naUkrainie. Jaskinia ta, wytworzona w gipsach, ma około 220 km długości. Uważa się jednak, że po zbadaniu wszystkich jej korytarzy i znalezieniu połączenia z sąsiednią Jaskinią Jeziorną, łączna długość jaskini może osiągnąć 2000 km. Pod względem rozciągłości (odległości między skrajnymi punktami) największą jestjaskinia lawowaKazumura naHawajach. Odległość w linii prostej między skrajnymi punktami wynosi 32,3 km.
Polska nie należy do krajów obfitujących w jaskinie, co wynika z nizinnego ukształtowania oraz pokrycia znacznych powierzchni kraju osadami pochodzenia polodowcowego. Niemniej jednak w Polsce zinwentaryzowano ponad 4200 jaskiń, wśród nich przeważają jednak niewielkie obiekty. Jaskiń, których długość przekracza 100 m jest około 170. Większość z nich to jaskinie krasowe – najwięcej znajduje się ich wTatrach Zachodnich (ponad 850, w tym największe i najgłębsze jaskinie kraju), naWyżynie Krakowsko-Częstochowskiej (ponad 1500); ponadto występują wGórach Świętokrzyskich (około 150),Sudetach (około 90),Niecce Nidziańskiej (około 110) (wytworzone wgipsie). Z obszaruPienin (około 40) iKarpatfliszowych (około 1300) znane są jaskinie pochodzenia tektonicznego, grawitacyjnego oraz erozyjne-wietrzeniowe; naNiżu Polskim (okoliceGdańska) spotyka się nieliczne niewielkie jaskinie pseudokrasowe[3]. Niektóre z jaskiń udostępnione są dla ruchu turystycznego (zobacz:turystyczne jaskinie Polski).
Ichśrodowisko przyrodnicze odznacza się dużą specyfiką, wynikającą z kształtowania się w warunkach braku dostępuświatła słonecznego oraz stałegomikroklimatu – zazwyczaj brak wahań temperatury i duża wilgotność. Dzięki takim warunkom, jednostajności pożywienia, mniejszej niż na powierzchni konkurencji międzygatunkowej itp. możliwe jest przetrwanie unikatowych, „reliktowych” formfauny iflory z poprzednich okresów geologicznych (plejstocen,pliocen).
Dla przebiegufotosyntezy niezbędny jest dostęp światła, tak więcrośliny mogą występować jedynie w przyotworowych partiach jaskini. W miarę zmniejszania się ilości docierającego światła spada również liczba występujących gatunków. W strefie przyotworowej może rozwijać sięroślinność naskalna, w miejscach, gdzie dociera światło odbite i rozproszone –paprocie,mchy, a takżeglony. Żyjące w ciemnych partiach jaskinigrzyby ibakterie odżywiają się szczątkamimaterii organicznej (odchodynietoperzy, martwe organizmy itp.).
Wśród zwierząt spotykanych w jaskiniach można wyróżnić:
stygobionty (troglobionty) – organizmy występujące tylko w jaskiniach i wodach podziemnych, gatunki zamieszkujące te ostatnie określa się niekiedy osobnym mianem stygobiontów, przykładami są np.studniczek (Niphargus) czyodmieniec jaskiniowy;
stygofile (troglofile) – występujące w jaskiniach i w zbliżonych warunkach siedliskowych (w glebie, pod kamieniami itp.), przykładami są np. pająksieciarz jaskiniowy (Meta menardi) czy skoczogonekPlutomurus ortobalaganensis;
stygokseny (troglokseny) – wykorzystujące jaskinie tylko czasowo jako ochronę przed wpływem warunkach atmosferycznych, określonej porze doby czy roku, przykładami są np.nietoperze,chruścikStenophylax permistus czy ćmaszczerbówka ksieni (Scoliopteryx libatrix);
tychotroglobionty – takie, które dostają się do jaskini przypadkowo (np.lis czy chrząszcze z rodzinybiegaczowatych), często grupę tę łączy się z trogloksenami.
Namuliska jaskiń mogą dostarczać informacji o wymarłych gatunkach zwierząt. Dzięki ochronie przed warunkami atmosferycznymi oraz konserwującej roli związków wapnia, istnieją tu lepsze warunki dla zachowania elementów ich szkieletu kostnego czy śladów bytowania (koprolity), niż na zewnątrz.
W przeszłości jaskinie stanowiły naturalne schronienie dla ludzi pierwotnych przed niekorzystnymi warunkami pogodowymi, dzikimi zwierzętami itp. Najstarsze odnalezione ślady obecności przedstawicielirodzajuHomo pochodzą z jaskini Longgupo w chińskiej prowincjiSyczuan. Ich wiek szacuje się na około 1,85 mln lat. Wykorzystanie jaskiń przezczłowieka neandertalskiego potwierdzają liczne znaleziska archeologiczne, także z terenu Polski (jaskinie:Raj,Ciemna,Mamutowa,Nietoperzowa i inne). W czasach nowożytnych jaskinie rzadko już były miejscem stałego osadnictwa, wykorzystywane były sporadycznie, np. jako miejsce schronienia przed nieprzyjacielem. W niektórych kulturach świata jaskinie dalej pełnią funkcje sakralne lub grzebalne.
Od dawna jaskinie zadziwiały i pociągały ludzi swoim pięknem, a zarazem tajemniczością podziemnego świata. Wraz z rozwojemturystyki wzrosło również zainteresowanie jaskiniami. Rozwójspeleologii, rozumianej również jako eksploracja jaskiń w celach poznawczych i sportowych, ciągle przynosi nowe odkrycia i rekordy jaskiniowe. Niektóre jaskinie zostały dostosowane dla potrzeb masowego ruchu turystycznego przez budowę odpowiedniej infrastruktury: schodów, oświetlenia itp. Inne rodzaje zagospodarowania jaskiń są raczej rzadko spotykane, niekiedy instaluje się w nich urządzenia badawcze, np.sejsmografy, mogą pełnić funkcje militarne (magazyny,schrony przeciwlotnicze) itp.
Rok 2021 został ogłoszony przezMiędzynarodową Unię Speleologiczną (UIS), skupiającą 55 krajów członkowskich oraz ponad 100 organizacji, Międzynarodowym Rokiem Jaskiń i Krasu (ang.International Year of Caves and Karst). Uroczyste (wirtualne) otwarcie Roku miało miejsce 26 stycznia 2021 r. w obecności władz Unii i przedstawicieli państw i organizacji członkowskich[4].
Oprócz czynników naturalnych (np.zawał, wypełnienie różnym materiałem, rozpuszczenie szaty naciekowej, również rozmaita działalność organizmów żywych), które wpisują się w naturalny cykl przekształceń skał, w których jaskinia się znajduje,zagrożenie dla niektórych przynajmniej jaskiń może stanowićantropopresja, niszczenie jaskiń np. podczas wydobywania surowców skalnych, dewastacja, zwłaszcza zabieranie fragmentów szaty naciekowej przez „pseudoturystów”, użytkowanie ich jako dzikich wysypisk śmieci i inne. Szczególnie wrażliwe na antropopresję zewnętrzną i wewnętrzną sąjaskinie krasowe wskałach węglanowych.
Pod względem ochrony środowiska jaskiń, większe znaczenie ma jednak na ogół ochrona organizmów żywych zamieszkujących, niż elementów przyrody nieożywionej. Niektóre jaskinie są zamykane ze względu na ochronę ich unikatowych ekosystemów, szczególnie dużo jaskiń jest zamykanych okresowo ze względu na zimowanie w nich nietoperzy.
