Za czasów I Rzeczpospolitej Jarosław stanowił trzeci (poPrzeworsku iPrzemyślu) co do ważności ośrodek miejski ziemi przemyskiej[9].
Wedługaustriackiego spisu ludności z 1900 w 1640 budynkach w Jarosławiu na obszarze 2617 hektarów mieszkało 22 660 osoby, z czego 12 228 (54%) byłokatolikami, 5703 (25,2%) wyznawcamijudaizmu, 4457 (19,7%)grekokatolikami, a 270 (1,2%) innej religii lub wyznania, 19 269 (85%) było polsko-, 1448 (6,4%) ukraińsko-, 893 (3,9%) niemiecko-, a 208 (0,9%) innojęzycznych[10].
Jarosław położony jest na lewejterasie Sanu. Miasto znajduje się na styku dwóch krain geograficznych:Podgórza Rzeszowskiego orazDoliny Dolnego Sanu. Leży na wysokości między 210 a 240 m n.p.m. W okolicy miasta występują charakterystyczne dla obszarówlessowych głębokiewąwozy. W obrębie miasta do Sanu wpadają trzy potoki: Stawki, Miłka i Głęboka[13].
Według danych z roku 2002[14] Jarosław ma obszar 34,61 km², w tym:
Najstarsze ślady pobytu człowieka w regionie jarosławskim sięgają okresuschyłkowego paleolitu. W dobieneolitu rejon Podgórza oraz dolinaSanu były pokryte sieciąosad. Świadczą o tym liczne ślady w postaci odnalezionychcmentarzysk,ceramiki, narzędzi, broni. Na przełomie VII i VI w. p.n.e. we wschodniej części obszaru pojawili się przedstawicielescytyjskiego kręgu kulturowego, przybyli tu z terenów dzisiejszejUkrainy. W VI-VI w. n.e.Brama Przemyska została objęta przez najstarsze osadnictwosłowiańskie.
Przyjmuje się, iż tereny te razem z resztąGrodów Czerwieńskich wchodziły w skład państwaMieszka I. W roku 981 zostały opanowane przezWłodzimierza I Wielkiego, księcia ruskiego, następnie odzyskane w roku 1018 przezBolesława I Chrobrego, a w roku 1031 przejęte przez księciakijowskiegoJarosława I Mądrego. Według tradycji już wtedy książę Jarosław założył tugród, jednak najstarsze źródła pisane dotyczące Jarosławia znajdujemy dopiero w roku 1152. Zapiski w kronicestaroruskiej określają miasto jako gród warowny, należący do księciahalicko-włodzimierskiego. Pierwsza lokacja miasta miała miejsce w 1323 r. w rejonie tzw. Wzgórza Benedyktynek.[16] W roku 1340 zgodnie z testamentem piastowskiego księciaBolesława Jerzego II, będącego po kądzieli potomkiem Jarosława Mądrego, księstwo Halickie wraz z Jarosławiem zajęte zostało przezKazimierza Wielkiego. Udokumentowanalokacja miasta na prawie niemieckim zw.prawem magdeburskim na obecnym miejscu[16], dokonana przez namiestnikaRusi HalickiejWładysława Opolczyka, nastąpiła 7 grudnia 1375.[17]
W 1387królowa Jadwiga podarowała Jarosław Janowi z Tarnowa herbuLeliwa. W rękach Tarnowskich pozostawał Jarosław prawie do końca XIV w.Jan Tarnowski, właściciel Tarnowa, Jarosławia,Przeworska i Wielowsi oraz przyległych kluczy, podzielił swój majątek pomiędzy dwóch synów: Jana i Spytka.Spytek I, przyjmując nazwisko Jarosławski herbu „Leliwa”, otrzymuje Jarosław orazBełżec, a jego syn Rafał przejmuje Przeworsk. Najbardziej znaną postacią w XV związaną z tym grodem byłRafał Tarnowski (zm. 1441), polski szlachcic herbu Leliwa, synSpytka I Jarosławskiego i Sandochny ze Zgłobienia, który był właścicielem Jarosławia i Przeworska oraz kasztelanem wojnickim i starostą lwowskim przed 1440 r.Spytek III Jarosławski, zarządca Jarosławia, przed 1481 r. był w związku z Jadwigą z Warzyszyna, z którą miał dwie córki:Annę Jarosławską iMagdalenę. Potem nastąpił syn Anny Jarosławskiej-Tarnowskiej herbu Leliwa i Jana Odrowąża, późniejszego wojewody ruskiego,Stanisław Odrowąż, co sprawiło, że Jarosław przejęliOdrowążowie. W końcu XVI w. jedyną właścicielką byłaZofia ze Sprowy Odrowąż Kostkowa – córka Stanisława Odrowąża (prawnuczka Spytka III), wdowa poJanie Krzysztofie Tarnowskim. Jej drugi mąż,Jan Kostka[18] po poślubieniu właściciel Jarosławia prowadził poważną działalność budowlaną, m.in. rozbudował zamek w Jarosławiu i postawił murowany pałac w Pełkiniach (1575-1580?). Ich córka księżnaAnna Ostrogska z Kostków (1575-1635) herbuDąbrowa sprowadziła do Jarosławiabenedyktynki. Była także fundatorką bursy przykolegium. Gdy w wieku 19 lat wyszła za mąż zaAleksandra Ostrogskiego zamieszkała z mężem na zamku w Jarosławiu. W 1606 wykupiła od swojej siostryKatarzyny Sieniawskiej drugą część Jarosławia. 24 maja 1636 po śmierci Anny Ostrogskiej dobra jarosławskie przypadły jej córkom,Katarzynie Zamoyskiej orazAnnie Alojzie Chodkiewicz, a także wnukomAleksandrowi Michałowi iKonstantemu Lubomirskim (synomZofii Ostrogskiej, najstarszej córki Anny, która zmarła w 1622 r.). Faktyczną opiekę nad miastem sprawowała hetmanowa Chodkiewiczowa.
Jarosław, położony na skrzyżowaniu szlaków handlowych ze Śląska na Ruś i z Gdańska na Węgry, a także nad dogodną drogą wodną, jaką byłSan, miał korzystne warunki rozwoju. Przyczynił się do tego także status miasta prywatnego, którego właściciele zabiegali o prawa i przywileje kupieckie. Znaczącym ośrodkiem handlowym i rzemieślniczym był już na początku XV w. 1464 rok to pierwsza znana data pojawienia sięŻydów w Jarosławiu[19]. W roku 1501 miasto otrzymałoprawo składu, co zmuszało przejeżdżającychkupców do zatrzymania się i wystawienia swoichtowarów. NadSanem powstał duży port rzeczny oraz warsztaty, w których wytwarzanoszkuty igalary. Rozwijało się rzemiosło, a rzemieślnicy byli skupieni w ponad 20cechach.[16]
Największy rozkwit miasta przypada na XVI i XVII wiek. W 1513 r. Jarosław był już otoczonymurami miejskimi z trzema bramami i kilkoma basztami obronnymi. Obronność miasta zwiększały dodatkowo pozostałe do dziś na jego przedpolu warowne klasztory i obronne folwarki. Ozdobą miasta był rozległy Rynek zratuszem, otoczony siatką ulic. Zabudowane było (zwłaszcza sam Rynek) obszernymi domami mieszczan, dającymi pomieszczenie ludziom i towarom. Te ostatnie przechowywano m.in. w kikukondygnacyjnych piwnicach, do których dostęp był bezpośrednio z Rynku. Wraz z rozwojem gospodarczym następował rozwój kulturalny. Już w XIV w. istniała tu pierwsza szkoła. W 1571 r. założone zostało kolegiumjezuitów, działała też znana drukarnia Jana Szeligi (zm. 1636).[16]
Odbywające się w Jarosławiujarmarki należały do największych w kraju, a nawet w Europie (podobno w XVI w. najbliższy większy jarmark odbywał się weFrankfurcie n. Menem)[20]. W czasie jarmarków odbywały się sesjeSejmu Czterech Ziem, który był przedstawicielstwemŻydów z Korony.
O rozmiarze jarmarku jarosławskiego świadczy liczba przybywających do miasta osób. Liczba ta wynosiła 30 tysięcy, przy liczbie stałych mieszkańców 3 tysiące. Nieliczni z nich mieścili się w samym mieście, większość nocowała w podmiejskich domostwach lub w namiotach i wozach. Cena za wynajęcie jednej izby w mieście na okres jarmarku (ok. 1 miesiąc) wynosiła 100–160 zł. W tym czasie rocznyczynsz z trzypiętrowej kamienicy weLwowie przy Rynku wynosił 330 zł, a w bocznej ulicy 150 zł. Wynajem lokali był dla kamieniczników źródłem znaczących zysków. Okresjarmarku był dobrym czasem również dla jarosławskich rzemieślników:piekarzy, rzeźników,piwowarów,krawców,szewców,kowali,stelmachów i innych, a także dla biedoty miejskiej. Jarmarki odbywały się trzy razy w roku. Ten największy odbywał się w świętoWniebowzięcia, pozostałe wPopielec i na św. Andrzeja. Tradycje kupieckie przetrwały w Jarosławiu do dziś.W roku 1632Szymon Starowolski w dzielePolonia zanotował: „Następnie idzieŁańcut (...) iRzeszów (...); mleka tu i płócien lnianych wielka jest zwykle obfitość, ponieważ wioski na całym tym obszarze zamieszkują potomkowie niemieckiego plemienia, wzięci na jakiejś wojnie przez Kazimierza Wielkiego, króla Polski, lub sprowadzeni zSaksonii, z dziećmi i żonami, aż w te okolice. Ci przeto o bydło i uprawę lnu troszczą się wielce i w porze jarmarków tak do innych okolicznych miast wymieniane towary zwożą na sprzedaż, jak przede wszystkim doRzeszowa i Jarosławia” (zob.Głuchoniemcy)[21].
26 sierpnia 1625 roku „...miasto w czasie jarmarku zgorzało przez co kupcy tu bawiący stracili do 10 milionów złotych, straciły jarmarki i miasto swoją wziętość”[22].
Roku 1489 najazd Tatarów ogniem i mieczem pustosząc kraj ruski, okropne w Jarosławiu i okolicach jego srogości tej niepohamowanej dziczy ślady zostawił. (...)ci tylko ocaleli, którzy albo ucieczką ratować się zdążyli, albo w lochach, okopach i murach schronienie znaleźli. Według tradycji po tym najeździe rozpoczęto kopanie długich tuneli ucieczkowych, prowadzących daleko poza miasto.[23]
bitwa z Tatarami
KsiążęAleksander Ostrogski (1571–1603) herbu Ostrogski, wojewoda wołyński (1593) wyswobodził Jarosław z rąkTatarów atakując naSośnicę. Po naleganiu księżnej Anny uwolnił tatarskich jeńców i przyznał im ziemię. Potomność nadała mu przydomek „Wspaniałomyślny książę”
Armia szwedzka w czasie potopu 11 marca 1656 dotarła pod Jarosław, rozpędziła broniące przepraw chorągwie Jerzego Lubomirskiego i zajęła miasto. Nagle przybyła spod Lwowa dywizja regimentarza Stefana Czarnieckiego. Czarniecki dopadł pod Jarosławiem i zniszczył podjazd szwedzki, złożony z kilkuset rajtarów. Następnie uderzył na Roberta Douglasa, który szedł na pomoc oddziałom pułkownika Petera Hammerskjölda, bezskutecznie usiłującym zdobyć Przemyśl. Douglas jednak w porę dowiedział się o zbliżającym się Czarnieckim i wycofał do Jarosławia. Żołnierze Douglasa uciekali w takim pośpiechu, że podczas przeprawy przez zamarznięty San wskutek załamania się lodu zginęło kilkudziesięciu żołnierzy szwedzkich.
15 sierpnia 1704 r. – obrona Jarosława przed wojskamiKarola XII
Po napaści na Jarosław i dokonanym przez szwedzkie wojska rabunków, gwałtów i podpaleń, Karol XII wysłał dolwowian rozkaz, aby wojsku szwedzkiemu dostarczali piwo i mąkę przez całych 10 tygodni. Jednak lwowianie odmówili i mimo obrony 6 września 1704 r. zostali pokonani.
Generał-majorTadeusz Rozwadowski, dowódcaXII Brygady Artylerii, powstrzymał kontrnatarcie Rosjan. Podczas bitwy, podobnie jak wBitwie pod Gorlicami, zastosował innowacyjnąruchomą zasłonę ogniową. Taktyka ta polega na ostrzale artylerii postępującym tuż przed atakującą piechotą. Metoda ta bardzo szybko weszła na trwałe do niemieckiego regulaminu walki, jako tzw.Feuerwalze, a do francuskiego jakobarrage roulant i zastąpiła stosowane wcześniej wielogodzinne ostrzeliwanie pozycji wroga, po których następował pochłaniający liczne ofiary szturm wojsk. Działania te oraz spotkanie z cesarzem Wilhelmem II pod Jarosławiem opisał szerzej w swych wspomnieniach[25].
1 listopada 1918 – przejęcie władzy w Jarosławiu od Austriaków[26]
10–11 września 1939 r. – obrona Jarosławia przed wojskami niemieckimi
W drugiej połowie 1942 roku grupa bojowaGwardii Ludowej zabrała z magazynu niemieckiego w koszarach przy ul. Kościuszki 15 tys. sztuk amunicji, 64 granaty, pistolet maszynowy i 3 pistolety. Ta sama grupa zlikwidowała 28 listopada 1943 roku członkaSonderdienstu[27].
W latach 1941–1942 Niemcy urządzili tu getto dla ok. 7000 Żydów, których zgładzili tutaj lub w obozach zagłady. W latach 1944–1947nacjonaliści ukraińscy zOUN-UPA zamordowali w mieście lub jego pobliżu 22 Polaków i 1 Ukraińca za przejście na obrządek rzymskokatolicki. W latach 1943–1947 miasto było schronieniem przed atakami UPA dla wielu mieszkańców okolicznych wiosek[28].
Okres po 1945 r. to czas rozwoju i uprzemysławiania miasta, które stało się miastem na prawach powiatu. Rozbudowano stare zakłady przemysłowe (Zakłady Mięsne, Zakłady Przemysłu Cukierniczego), powstały też nowe, w tym Zakłady Przemysłu Dziewiarskiego „Jarlan” (w upadłości) orazOwens-Illinois Polska o. w Jarosławiu (Huta Szkła Jarosław).
23 marca 2009 decyzjąrady miasta został utworzonypark kulturowy obejmujący swoim zasięgiem stare miasto, Opactwo Sióstr Benedyktynek wraz z fortyfikacjami oraz zespół kościelno-klasztorny oo. Dominikanów[43]. Następnym działaniem władz miasta będzie uznanie chronionego obszaru zapomnik historii[43][44][45]. Centrum Jarosławia posiada historyczną zabudowę z licznymi kamienicami, kościołami i klasztorami. Na terenie miasta znajduje się kilkadziesiąt budynków wpisanych do rejestru zabytków.
Bazylika i Sanktuarium Matki Bożej Bolesnej z klasztorem z XVII w., pierwotnie jezuitów, od 1777 dominikanów, w ołtarzu głównym gotycka rzeźba Matki Boskiej Bolesnej z XIV w.
Komunikacja miejska w Jarosławiu obsługiwana jest przez Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji w Jarosławiu, natomiast obsługę transportową powiatów jarosławskiego, przeworskiego i lubaczowskiego zapewniaPrzedsiębiorstwo Komunikacji Samochodowej Jarosław SA, powstałe w l. 1950–1951, usamodzielnione w 1990 i przekształcone w spółkę akcyjną w 2000; od 2010 stanowiące własność powiatu jarosławskiego.
W 2024 roku zakończono przebudowę placu parkingowego przed dworcem kolejowym na centrum przesiadkowe. Inwestycję przeprowadził Urząd Miasta, a środki pochodziły w całości zFunduszy norweskich[50].
Centrum Opieki Medycznej w Jarosławiu posiada na swoim terenie lądowisko dla śmigłowcówLotniczego Pogotowia Ratunkowego, oddane do użytku w 2018 r. i sfinansowane z budżetu powiatu jarosławskiego przy wsparciu środków unijnych[54][55].
Około 20 km na wschód od miasta funkcjonuje prywatnelądowisko Laszki.
Główną instytucją w zakresie bezpieczeństwa i porządku publicznego w Jarosławiu jest Komenda Powiatowa Policji.
Działalność merytoryczną prowadzi w oparciu o Ustawę z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji, podejmując działania ukierunkowane między innymi na: prewencję społeczną o szerokim zasięgu edukacji, patologie społeczne: alkoholizm, niedostosowanie społeczne i demoralizację dzieci i młodzieży, przemoc domową, bezpieczeństwo na drogach i w innych miejscach publicznych.
Centrum Opieki Medycznej w Jarosławiu – samodzielny publiczny zakład opieki zdrowotnej, świadczy usługi leczniczo – zapobiegawcze w zakresie przewidzianym dla szpitali i innych zakładów z całodobowymi świadczeniami zdrowotnymi oraz w zakresie przewidzianym dla lecznictwa otwartego: podstawowego i specjalistycznego, a także stomatologii, rehabilitacji zabiegowej i pomocy doraźnej.
Specjalistyczny Psychiatryczny Zespół Opieki Zdrowotnej w Jarosławiu
Powiatowa Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Jarosławiu sprawuje bieżący i zapobiegawczy nadzór sanitarny, prowadząc działalność zapobiegawczą i przeciwepidemiczną w zakresie chorób zakaźnych i innych powodowanych warunkami środowiska.
W roku 2008 w Jarosławiu powstało lokalne radioTwoje Radio Jarosław nadające na częstotliwości 1062 MW. „Twoje Radio Jarosław” nadaje informacje z Jarosławia. Radio nadaje z Państwowej Wyższej Szkoły Techniczno-Ekonomicznej im. ks. Bronisława Markiewicza w Jarosławiu i ma nadajnik na kominie Zakładów Mięsnych w Jarosławiu.
W Jarosławiu działało przez ponad 10 latRadio Fara, nadające początkowo z Kościoła NMP Królowej Polski, a później przeniesione do Opactwa Benedyktynek. Radio w chwili obecnej ma siedzibę w Przemyślu i nadaje na częstotliwości 98,2 FM (w Jarosławiu jest słabo słyszalne). W Jarosławiu działa tylko studio Radia Fara, mieszczące się w Opactwie Benedyktynek.
W Jarosławiu działa telewizjaAzart, która także nadaje informacje z Jarosławia. W 2012 roku powstały tu dwie telewizje internetowe: niezależna POD24 (www.pod24.info) oraz TWOJA TV (www.twojatv.info).
Od lat 90. XX wieku działaGazeta Jarosławska, tygodnik zawierający informacje z Jarosławia, Przeworska oraz powiatu jarosławskiego i przeworskiego.
Urząd Miasta Jarosławia wydaje bezpłatny Biuletyn. Jest to gazeta z informacjami lokalnymi.
Niektóre kościoły wydają gazetki parafialne. Kościół NMP Królowej Polski wydaje także miesięcznik „Ave Maria”.
↑Dz.U. z 1920 r. nr 117, poz. 768 – Ustawa z 3 grudnia 1920 o tymczasowej organizacji władz administracyjnych II instancji (województw) na obszarze b. Królestwa Galicji i Lodomerji z W. Ks. Krakowskiem oraz na wchodzących w skład Rzeczypospolitej Polskiej obszarachSpisza i Orawy.
↑abcdZbigniew Strzelecki, Karol Drzewiecki, Stefan Jużkiewicz, Zbigniew Jura, Janusz Keyha, Stanisław Ropski: Miasta które mogły zginąć, Wiedza Powszechna, Warszawa 1976, biblioteka "Omega" nr 302, s. 67-90
↑J. Grabowski,Dynastia Piastów mazowieckich, Kraków 2012, s. 442–443.
↑Jerzy Antoni Kostka,Kostkowie herbu Dąbrowa. Wyd. Z.P. Polimer Koszalin 2010,ISBN 978-83-89976-40-6, s. 79, 81, 89–97.
↑Maurycy Horn, Najstarszy rejestr osiedli żydowskich w Polsce w 1507 r., w: Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego 1974, nr 3 (91), s. 14.
↑Władysław Budzisz,Z mroków historii starego grodu, „Rocznik SMJ” 1969, s. 9.
↑Szymon Starowolski,Polska albo opisanie położenia Królestwa Polskiego, Kraków. 1976. [przekład A. Piskadło].
↑Generał broni Tadeusz Jordan Rozwadowski, Wspomnienia Wielkiej Wojny, Warszawa 2015,ISBN 978-83-7181-899-8.
↑Zob. szerzej: Zbigniew Moszumański,Trudne początki niepodległości w Jarosławiu w 1918 r., „Rocznik Stowarzyszenia Miłośników Jarosławia” 2015, t. XXI, s. 45–71.
↑Józef Bolesław Garas:Oddziały Gwardii Ludowej i Armii Ludowej 1942 – 1945, Wydawnictwo MON 1971, s. 352.
↑Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa „Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939- 1945”, Sport i Turystyka 1988,ISBN 83-217-2709-3, s. 589.
↑AgnieszkaA.Sobala-GwosdzAgnieszkaA.,Ośrodki wzrostu i obszary stagnacji w województwie podkarpackim, 2005,ISBN 83-88424-41-6. Brak numerów stron w książce
↑EwelinaE.SzymańskaEwelinaE.,„Tak kiedyś na kresach bywało…” [online], Centrum Kultury i Promocji w Jarosławiu, 26 września 2022 [dostęp 2023-08-04](pol.).
↑EwelinaE.SzymańskaEwelinaE.,Operetka na otwarcie Sezonu [online], Centrum Kultury i Promocji w Jarosławiu, 21 października 2022 [dostęp 2023-08-04](pol.).
↑AleksandraA.Toczek-BorysiukAleksandraA.,Jarmark Bożonarodzeniowy [online], Centrum Kultury i Promocji w Jarosławiu, 21 grudnia 2021 [dostęp 2023-08-04](pol.).